امام على علیه السلام پایه گذار علوم قرآنى (مقاله پژوهشی حوزه)
درجه علمی: علمی-پژوهشی (حوزوی)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
درباره علوم قرآنى, تعریفهاى گوناگونى ارائه شده است, زرقانى دراین باره مى نویسد: (علوم قرآنى, دانشهاى مربوط به قرآن کریم است از جنبه نزول, ترتیب, کتابت, قراءت, تفسیر, اعجاز, ناسخ و منسوخ و رفع شبهه ازاین کتاب الهى و علوم مانند آن. موضوع علوم قرآنى, قرآن کریم است.)1 دکتر صبحى صالح نیز در تعریفى نزدیک به این مضمون مى نویسد: (علوم قرآنى عبارت از مجموعه مسائلى است که درباره احوال قرآن کریم بحث مى کند. این چگونگى ها از حیث نزول قرآن, تلفظ, کتابت, جمع و ترتیب آیات در مصاحف و تفسیر و تبیین ویژگیها و اهداف کتاب الهى است.)2 بنابراین علوم قرآنى در مجموع, دانشهایى را شامل مى شود که مباحث کلى شناخت قرآن را تبیین مى کنند و به گونه اى مى توانند پیش نیاز تفسیر و شناخت قرآن باشند. زرقانى مى نویسد: (اصطلاح علوم قرآنى به شکل امروزى در زمان پیامبر(ص) وجود نداشته است, گرچه رسول خدا(ص) و اصحاب او نسبت به معارف و دانشهاى قرآنى, آگاهى و احاطه داشته اند و آگاهى آنان به این علوم, بیش از دانش علماى پس از خود بوده است. همه این علوم در زمان پیامبر(ص) به شکل مدوّن جمع آورى نشده بود; زیرا اصحاب به تدوین و تألیف آنها نیازى نداشتند. رسول خدا(ص) معارف و دانشهاى قرآنى را براى اصحاب خود تبیین مى نمود و آنان با توجه به قدرت حافظه و فهم و درک فراوان خود, این دانشها را بخوبى مى آموختند; ولى به شکل مدوّن آنها را جمع آورى نمى کردند.)3 این سخن به این معنى نیست که احادیث و سخنان پیامبر(ص) و دیگر معصومان(ع) به هیچ روى تدوین نمى شده است; بلکه اقوال و افعال رسیده از این بزرگواران در تأیید کتابت و تدوین حدیث, مؤید این است که حدیث در زمان پیامبر(ص) و دیگر معصومان, نگاشته مى شده است. علاوه بر آن وجود صحیفه ها و کتابهاى حدیثى گزارش شده از زمان رسول خدا(ص), تأیید دیگرى بر این مدعاست. از جمله این صحیفه ها, مى توان به صحیفه على(ع) اشاره کرد که رسول خدا(ص) آن را بر امام(ع) املا کرده بود. این مجموعه حدیثى به نامهاى (کتاب على(ع), (جَفر) و (جامعه) گزارش شده است. از دیگر نوشته ها و مجموعه هاى حدیثى منتسب به على(ع), (کتاب السنن و القضایا و الاحکام) و (کتاب فى علوم القرآن) است4 که در این مجال بر آن هستیم تا کتاب اخیر را مورد بررسى قرار دهیم.
مجموعه اى در علوم قرآنى, منتسب به امام على(ع)
در منابع روایى, مجموعه اى درباره علوم قرآنى و اصناف آن گزارش شده که گویا این مجموعه از على(ع) نقل شده است. علامه مجلسى تمام آن را در بخش قرآن بحار الانوار به عنوان روایتى از امام(ع) نقل کرده و در آغاز آن نوشته است: (باب ما ورد عن امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فی أصناف آیات القرآن و أنواعها, و تفسیر بعض آیاتها بروایة النّعمانی, و هی رسالة مفردة مدونّة کثیرة الفوائد.) بابى که درباره اصناف و انواع آیات قرآن و تفسیر برخى آیات وارد شده و به روایت {محمد بن ابراهیم} نعمانى است. این رساله مفرد و مدوّن, داراى فواید بسیار است. این مجموعه, حدود صد صفحه از آغاز مجلد 90 بحار را فرا گرفته است. ظاهر عبارات نشان مى دهد که این مجموعه یکسر از على(ع) است, اما آیا واقعیت چنین است؟ به گفته علامه شیخ آقابزرگ تهرانى از زمان مرحوم مجلسى به بعد, این مجموعه به نام سید مرتضى(ره) نیز مشهور شده است. علامه سید محسن امین در ضمن یادکرد نگاشته هاى على(ع) درباره این مجموعه, مى نویسد: (کتابى است که على(ع) در آن شصت نوع از انواع علوم قرآنى را ذکر کرده و براى هر یک مثالى ویژه آورده است.)5 آیت الله سید حسن صدر ضمن بیان سبقت و اعلمیت على(ع) در تفسیر قرآن, آن امام بزرگ را در زمینه علوم قرآنى نیز پیشگام معرفى مى کند و مى نویسد: (نخستین کسى که شاخه هاى مختلف علوم قرآنى را برشمرد و به دسته بندى این دانشها پرداخت, على(ع) بود. او شصت نوع از انوع علوم قرآنى را نام برده و آنها را املا کرده و براى هر یک مثالى زده است. این مجموعه از طرق متعدد به دست ما رسیده است. از این رو مى توان گفت شیعه در تمام شاخه هاى علوم قرآنى بر دیگران پیشى جسته و به این مقام والا دست یافته است.)6 در منابع گوناگون, طرق متعددى که این رساله را مستند به على(ع) مى کند, نقل شده است که اینک اشاره اى به روایت گران آن خواهیم داشت: 1. حافظ ابوعباس, احمد بن محمد بن سعید بن عقده کوفى (متوفاى 333هـ) به نقل از امام جعفرصادق(ع). 2. ابوالقاسم سعدبن عبدالله بن ابى خَلَف اشعرى قمى (متوفاى 301 یا 299 هـ) با عنوان تفسیر سور و ناسخ و منسوخ قرآن. 3. محمد بن ابراهیم بن أبى زینب کاتب بغدادى, شاگرد شیخ کلینى, با عنوان تفسیر نعمانى. 4. سید شریف مرتضى على بن حسین موسوى, که این رساله را با نام محکم و متشابه در قرآن روایت کرده است.7 گرچه انتساب این مجموعه به عنوان نگاشته اى جداگانه به على(ع) چندان استوار و قطعى نیست, ولى از آنجا که بیشتر عالمان و نویسندگان, به این مجموعه استناد کرده اند, ما نیز بدان خواهیم پرداخت. رساله یاد شده, داراى مقدمه اى است کوتاه درباره ارزش و اهمیت قرآن, سپس سند رساله و سخنانى از امام صادق(ع) درباره ارزش قرآن بیان شده است. پس از آن امام(ع) درباره اقسام آیات و دانشهاى مرتبط با قرآن مى فرماید: آیات قرآن مشتمل بر محکم و متشابه, عام و خاص, ناسخ و منسوخ, مقدم و مؤخر, عزائم و رخص, حلال وحرام, فرائض و احکام و منقطع و معطوف است. تعریف برخى ازاین دانشها با مثالهایى از آیات قرآن, دراین قسمت دیده مى شود. همچنین در این بخش به اولین سوره و آیه نازل شده بر پیامبر(ص), آیات جدال, امثال قرآنى, قصص و داستانهایى که مربوط به سرگذشت پیشینیان مى باشد, اشاره شده است. در ادامه, حضرت اشاره مى کند در قرآن آیاتى است که لفظ آن خاص یا عام است, یا یک لفظ و چند معنى و یا به عکس چند لفظ و یک معنى است. یا لفظ, بیانگر گذشته و معنى نشان دهنده آینده است. برخى آیات نیز, الفاظ مختلف و معانى مشترک دارند. آن گاه امام(ع) براى هر یک مثالهایى از قرآن ذکر مى کند. بخش دیگر رساله, باب احتجاجات امام(ع) با زندیقى است که گمان مى کرد میان برخى آیات قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد. امام(ع) نیز با تفسیر و توضیح آیات مورد سؤال او ثابت کرد که هیچ گونه تناقض و اختلافى بین آیات الهى وجود ندارد. بدین سان در زمینه دانشهاى مربوط به قرآن, از آن امام بزرگ سخنان بسیارى برجاى مانده است که به شرح و چگونگى آنها مى پردازیم. ما در نقل کلام امام(ع) علاوه بر بحارالانوار, از برخى تفاسیر روایى, نهج البلاغه و منابع دیگر نیز بهره گرفته ایم.
امام على(ع) و تأویل قرآن
قبل از بیان چگونگى تأویل و تنزیل در کلام امام(ع), به تعریف و توضیح مختصرى درباره واژه تأویل مى پردازیم. تأویل از (أول) گرفته شده است. صاحب قاموس دراین باره مى نویسد: (اهل لغت, اَوْل را رجوع معنى کرده اند, گویند (آل الیه, اى رجع). تأویل, واقعیت خارجى یک عمل و یک خبر است که گاه به صورت علت غایى و نتیجه و گاهى به صورت وقوع خارجى, متجلّى مى شود و به عمل و خبر بر مى گردد.)8 سیوطى نیز معتقد است که تأویل از ماده (أول) به معنى بازگشت است. گویا که آیه به معانى محتمل خود بازگردانده مى شود. به قولى دیگر, تأویل از (ایاله) گرفته شده است به معناى سیاست. گویا تأویل کننده, کلام را تدبیر مى کند و معناى آن را در جاى خود قرار مى دهد. نویسنده دیگرى درباره معناى تأویل مى نویسد: (گویا مفسر, آیه را به معنایى ارجاع مى دهد که احتمال مى رود. تفسیر, معناى ظاهرى آیه است که به روشنى به مراد و مقصود خداوند دلالت مى کند, و تأویل, معانى پوشیده و پنهانى است که از آیات الهى استنباط مى شود و نیاز به تأمل و تفکر دارد و مفسر معنایى را بر مى گزیند که به نظر او استوارتر است.)9 پیامبر خدا در مقامى به على(ع) فرمود: (یا على أنت تعلّم الناس تأویل القرآن بمالایعلمون, فقال: ماابلغ رسالتک بعدک یا رسول الله؟ قال: تخبر الناس بما أشکل علیهم من تأویل القرآن.)10 تو تأویل قرآن و آنچه را که مردم نمى دانند, به آنان خواهى آموخت, على(ع) از رسول خدا(ص) پرسید: اى رسول خدا بعد از شما چگونه رسالت تان را ابلاغ نمایم؟ پیامبر(ص) فرمود: تو مردم را از تأویل قرآن که فهم آن بر آنان مشکل است, آگاه مى سازى. در جایى دیگر پیامبر(ص) خطاب به على(ع) فرمود: (إنّک تقاتل الناس على تأویل القرآن کما قاتلته على تنزیله.) تو براى تأویل قرآن مى جنگى, همان سان که من براى تنزیل آن نبرد کردم. روایت دیگرى با همین مضمون از پیامبر خدا(ص) نقل شده که فرمود: (ألا انّ تنزیل القرآن علیّ و تأویله و تفسیره بعدى علیه, علیّ یعلّم الناس بعدى من تأویل القرآن مالایعلمون.)11 آگاه باشید که تنزیل قرآن به عهده من است و پس ازمن, على(ع) عهده دار تأویل و تفسیر قرآن است, على(ع) بعد از من آنچه از تأویل قرآن که مردم نمى دانند, به آنان مى آموزاند. پیامبرخدا(ص) على(ع) را در مقام کسى معرفى مى کند که در راه پرده برداشتن از معانى حقیقتى آیات, تلاش مى کند و با کسانى که به تأویل و تفسیر قرآن برابر خواسته ها و هواهاى خود مى پردازند, مبارزه مى کند. حضرت رسول(ص) دراین سخن, اهمیت مبارزه و دفاع امام على(ع) بر سر تأویل قرآن و دفاع از حریم این کتاب را به سان نبرد در راه تنزیل و ابلاغ قرآن مى داند. على(ع) در نامه اى خطاب به معاویه مى نویسد: (… و قد ابتلانى الله بک و ابتلاک بى فجعل أحدنا حجّة على الآخر, فعدوت على طلب الدنیا بتأویل القرآن.)12 و خداوند مرا به تو آزمود و تو را به من آزمایش نمود و هر یک از ما را حجت بر دیگرى مقرر فرمود. تو با تأویل قرآن در پى دنیا تاختی…. معاویه با کمک عالمان دربارى دست به تأویل قرآن مى زد, او مفاهیم قرآن را بر پندارها و خواسته هاى خود تطبیق مى کرد و با تأویل ناروا حقایق را وارونه مى ساخت تا زمینه را براى تحکیم پایه هاى حکومت آماده سازد. به عنوان نمونه او آیه (و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله)(بقره/207) را بر عبدالله بن ملجم تطبیق مى کرد; آیه اى که به اتفاق همه مفسران, در بزرگداشت مقام على(ع) و ستایش ایثار او در لیلة المبیت نازل شده است. او درمقابل, آیه (و من الناس من یعجبک قوله فى الحیوة الدنیا و یشهد الله على ما فى قلبه و هو ألدّ الخصام)(بقره/204) را که در توصیف منافقین است بر على(ع) منطبق مى نمود.13 على(ع) در مقام پیشوایى آگاه و مدافع ارزشها و معارف قرآن, در مقابل تفسیرها و تأویلهاى وارونه اى که از کتاب خدا مى شد ایستاد و سرانجام در راه پاسدارى از قرآن به شهادت رسید. او بنا به فرموده رسول خدا(ص) تأویل قرآن را به تمام و کمال مى دانست.14 و اولین چیزى که به فرزندش امام حسن(ع) آموخت, تأویل قران بود.15 مصحف جامع آن حضرت(ع) ازمنابع مکتوب اهل بیت در تأویل قرآن است. رسول خدا(ص) تأویل و تفسیر آیات را بر على(ع) املا مى نمود و آن حضرت(ع) آنها را در مصحف خود مى نگاشت. بنابراین على(ع) پس از پیامبر خدا(ص) آگاه ترین فرد در دانش تأویل است و فضل و دانش او در دارا بودن شرایط لازم براى تأویل قرآن بر کسى پوشیده نیست.
تأویل آیات قرآن در کلام امام(ع)
حضرت(ع) در سخنان خود درباره تأویل و تنزیل, به تقسیم بندى آیات قرآن در این باره پرداخته مى فرماید: (امّا ما فى کتابه تعالى فى معنى التنزیل و التأویل, فمنه ما تأویله فى تنزیله, و منه ما تأویله قبل تنزیله, و منه ما تأویله مع تنزیله, و منه ما تأویله بعد تنزیله.)16 در ادامه, هر بخش از آیات با ذکر چندین مثال توضیح داده مى شود که اینک به شرح مختصر هر یک مى پردازیم: آیاتى که در قرآن وجود دارند, برخى تأویل آنها در تنزیل آنها است; یعنى ظاهر و باطنشان یکى است, مانند هر آیه محکمى که درباره تحریم چیزى نازل شده است که ظاهر آیه بیانگر مراد و مقصود خداوند است, مانند: حرمت ربا, میته, گوشت خوک, محرمات, و همچنین امورى که خداوند حکم به حلال بودن آنها داده است. نمونه هاى زیر, ازاین دسته آیات هستند: (إنّما حرّم علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر و ما أهلّ لغیرالله به…) نحل/115 (یا ایّها الذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربوا) بقره/278 و نمونه هاى فراوان دیگرى که در قرآن وجود دارد.17 دسته دوم, آیاتى هستند که تأویل آنها پیش از تنزیلشان است, مانند امورى که در عصر پیامبر(ص) رخ مى داد, ولى حکم مشروح درباره آنها نازل نشده بود و رسول خدا(ص) نیز حکم دقیق آنها را نمى دانست. از این قبیل است ماجراى ظهار که در دوران جاهلیت, میان اعراب وجود داشته است; که در هنگام بروز اختلاف با همسر خود با گفتن جمله (ظهرُکَ کظهر امّى) او را بر خود حرام مى ساختند. اوس بن صامت دراختلافى با همسر خود چنین کرد و پس از آن پشیمان شد. پس خدمت رسول خدا(ص) رفت و گریست و اظهار پشیمانى کرد. پیامبر(ص) که حکمى از سوى خدا نداشت, منتظر نزول وحى شد, دراین حال آیات نخستین سوره مجادله نازل گردید. و از این قبیل است ماجراى لعان و دیگر موارد که امام على(ع) دراین رساله به آنها اشاره کرده است.18 دسته دیگر, آیاتى هستند که تأویل آنها همراه با تنزیلشان مى باشد, مانند آیاتى که به طور مجمل بیان شده است و مردم به شرح و تبیین پیامبر(ص) و بیان مصادیق از سوى حضرتش نیازمند بودند; مانند بیان حدود نماز و تعداد رکعات آن, چگونگى زکات و روزه و… که مردم براى اجرا و انجام آنها نیاز به شرح و توضیح پیامبر(ص) داشتند. از این قبیل است آیاتى مانند: (و أقیموا الصّلاة و آتوا الزّکوة و ارکعوا مع الرّاکعین)(بقره/43) که در آن حکم به برپایى نماز و اداى زکات به طور مجمل بیان شده است و جزئیات احکام آن به رسول خدا(ص) واگذار گردیده است. چهارمین دسته از آیات, آنهایى هستند که تأویلشان پس از تنزیل مى باشد. مانند امورى که خداوند, پیامبر(ص) را آگاه کرده است که پس از او رخ مى دهد; از جمله: اخبار برپایى قیامت, ظهور ناجى عالم و…. در این زمینه, همچنین از على(ع) نقل شده که فرمودند: دنیا پس از سرکشى به ما رو مى نهد, چون ماده شترى بدخو که به طفل خود مهربان شود , سپس آیه (و نرید أن نمنّ على الذین استضعفوا فى الأرض)(قصص/5) را تلاوت فرمود.19 شیخ طوسى در کتاب (الغیبة) روایت مى کند که على(ع) پس از تلاوت این آیه فرمود: مستضعفان همان آل محمد(ص) هستند که خداوند, مهدى آنان را پس از تحمل مشقتها خواهد فرستاد تا به آنان عزت بخشد و دشمنان شان را خوار سازد. این آیه بر حسب ظاهر, درباره قوم موسى و به استضعاف کشیده شدن آنان به وسیله فرعون, نازل شده است وخدا اراده کرده تا آنان را سربلند گرداند و فرعون و قوم او را خوار و زبون گرداند; اما آیه داراى هدفى والاتر و گسترده تر است. وعده پیروزى مستضعفان و برترى یافتن آنان بر مستکبران را در هر عصر و زمان نوید مى دهد. تحقق کامل وعده الهى و تأویل (بازگشت) آن, دوران ظهور حضرت قائم است. روایت امام على(ع) درباره این آیه, جنبه تأویلى دارد و به بطن آیه نظر دارد.20 امام على(ع) علاوه بر تقسیم بندى چهارگانه اى که از آیات قرآن و درباره تأویل ارائه داده اند, در روایات مختلف به بیان تأویل آیات پرداخته و مخاطب خود را آگاه کرده اند که اینک به شواهد و نمونه هایى اشاره مى شود: آورده اند که فردى معناى برخى آیات قرآن را نمى فهمید, از این رو به محضر على(ع) آگاه ترین مفسر زمان خود مراجعه نمود و دراین باره از حضرت(ع) پرسید. امام(ع) در پاسخ فرمود: تو را آگاه مى کنم که تأویل و مفهوم برخى آیات کتاب خدا با ظاهر خود آیه متفاوت است و شباهتى به کلام بشر نیز ندارد, بنابر این تنها ظاهر آیه تو را متوجه مقصود خداوند نمى کند, مانند سخن حضرت ابراهیم(ع) در آیه (إنّى ذاهب إلى ربّى سیهدین) که در این آیه منظور از رفتن به سوى خدا, رفتن با پاى بشرى نیست, بلکه پرستش خداوند و نزدیکى و تقرب به سوى او مراد است. یا در آیه (فلم تقتلوهم و لکنّ الله قتلهم و ما رمیت إذ رمیت و لکنّ الله رمى) کار پیامبر(ص), کار خداوند نامیده شده است حال آن که تأویل آیه چنین نیست.21 تأویلها و تفسیرهاى امام از آیات قرآن نه تنها در جهت پرده برداشتن از چهره واقعى آیات بوده است. بلکه گاه حضرت(ع) به منظور نمایاندن چهره هاى منفى و خطرناک و معرفى دشمنان خدا به تأویل و تفسیر قرآن مى پرداخت, این اقدام حضرت(ع) گاه موجبات خشم و نفرت فرد یا گروهى را فراهم مى کرد. به عنوان نمونه در موردى امام(ع) خطاب به عمر فرمود: آیا تو را از آیتى که درباره بنى امیه نازل شده است, آگاه سازم؟ عمر گفت: آرى. امام(ع) آیه (… و ما جعلنا الرّءیا التى أریناک إلاّ فتنة للنّاس و الشّجرة الملعونة فى القرآن)(اسراء/60) را تلاوت نمود و فرمود این آیه درباره بنى امیه نازل شده است. عمر پس از شنیدن سخن روشنگرانه حضرت خشمگین شد و امام(ع) را متهم به دروغ گویى کرد.22 نکته درخور تأمل در سخنان حضرت(ع) این است که از نگاه آن امام(ع) تأویل آیات قرآن را جز کسانى که داراى صفا و پاکى اندیشه, تشخیصى درست و درکى لطیف باشند نمى فهمند. او در کلامى دیگر مى فرماید: خداوند, آیات قرآن را به سه بخش تقسیم کرده است: یک بخش آیاتى هستند که عالم و جاهل هر دو معناى آنها را در مى یابند و در فهم این دسته از آیات, مشکلى ندارند. دسته دیگر, آیاتى هستند که جز کسى که داراى صفاى اندیشه و تشخیصى درست باشد معناى آنها را در نمى یابد. خداوند سینه اینان را براى پذیرش اسلام گشوده است. بخش دیگر آیات را جز خدا و پیامبران و راسخان درعلم نمى فهمند.23
محکم و متشابه
آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم شده است. در معناى این دو اصطلاح, تعریفهاى گوناگونى ذکر شده است. صاحب قاموس مى نویسد: (آیات متشابه آنها هستند که مراد خدا از آنها روشن و قطعى نیست و چند بُعدى و داراى احتمالات بسیار هستند و محکمات, آیات یک بعدى اند که مراد از آنها معلوم است.)24 سیوطى نیز در تعریف این دو مى نویسد: (محکم آن است که معنایش واضح و تعقل کردنى است و متشابه خلاف آن است. محکم تنها یک وجه تأویل را مى پذیرد و متشابه, وجوه مختلف را. همچنین محکم آن است که مراد از آن دانسته شود و متشابه آیاتى است که خداوند علم آن را به خود اختصاص داده است مانند: زمان بر پاشدن قیامت و حروف مقطعه. راسخون درعلم, تأویل قرآن را مى دانند و محکمش را از متشابه باز مى شناسند.)25 محکمات, در قرآن به (ام الکتاب) توصیف شده است, چون این دسته از آیات, مرجع آیات دیگر یعنى (متشابهات) اند.26 آنچه از سخنان مختلف ائمه اطهار به دست مى آید این است که در قرآن, متشابه به معناى آیه اى که مدلول حقیقى خود را به هیچ وجه به خواننده ارائه ندهد وجود ندارد. بلکه هر آیه اگر در رساندن مدلول حقیقى خود مستقل نباشد, به وسیله آیات دیگر مى توان به مدلول آن پى برد, و این امر همان ارجاع متشابه به محکم است. قرآن کریم, آیات الهى را به محکم و متشابه تقسیم مى کند و تأکید مى ورزد که معانى آیات متشابه و تأویل آنها را جز (راسخان درعلم) نمى دانند. پیشوایان دین نیز در روشن ساختن مصداق (راسخان درعلم) سخن گفته اند; بر اساس روایات متعددى که از ائمه اطهار نقل شده است مصداق راسخان درعلم, امامان و پیشوایان راستین دین هستند.
محکم و متشابه در سخنان امام على(ع)
روایاتى درباره معناى محکم و متشابه از امام(ع) نقل شده است که اینک به برخى از آنها اشاره مى شود. درباره معناى محکم از امام(ع) سؤال کردند. امام در پاسخ با تلاوت آیه شریفه: (هو الّذى أنزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنّ امّ الکتاب و أخر متشابهات…) (آل عمران/7) فرمود: خداوند, آیات قرآن را به دو دسته: محکم و متشابه تقسیم نموده است; اما محکم آن است که آیه اى از قرآن, آن را نسخ نکرده باشد; مانند آنچه خداوند در قرآن به عنوان حلال یا حرام معرفى کرده است. از بیان حلال و حرام خوردنى ها و نوشیدنى ها گرفته تا وجوب زکات, حج, جهاد, و…. ظاهر این گونه آیات, قابل فهم است و نیازى به تأویل ندارد و حکم آنها نسخ نشده است; مانند آیه: (حرّم علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر و ما أهّل لغیرالله به…)(مائده/3) و آیاتى دیگر که در قرآن فراوان است.27 همچنین درباره معناى متشابه, از امام(ع) پرسیده شد; امام (ع) فرمود: متشابه آن است که لفظ آیه یکى باشد, ولى معناى متفاوتى داشته باشد; مانند آیه (یضلّ الله من یشاء و یهدى من یشاء)(مدثر/31) خداوند متعال اِضلال (= گمراه ساختن) را در یک آیه به خود, در جایى دیگر به کفار و در آیه اى دیگر به بتها نسبت مى دهد. در ادامه, حضرت به توضیح انواع ضلالت و بیان مثالهاى قرآنى پرداخته مى فرماید: (اِضلال) وجوه و معانى مختلفى دارد که از آن جمله است: اِضلال محمود, اِضلال مذموم و آنچه نه مذموم است و نه محمود. اِضلال محمود و پسندیده منسوب به خداوند است که مثال آن ذکر شد. اِضلال نکوهیده و مذموم مانند آیه (أضلّهم السامرى)(طه/85). و ضلالتى که منسوب به بتهاست; مانند آیه: (واجنبنى و بنیّ أن نعبد الأصنام. ربّ انّهنّ أضللن کثیراً من النّاس…)(ابراهیم/35 و 36). در ادامه, حضرت(ع) به توضیح الفاظى چون قضا, فتنه, نور, وحى, امّة و… که در آیات قرآن معانى و وجوه مختلفى دارند, مى پردازد و شواهد و نمونه هاى قرآنى براى هر یک بیان مى کند.28 مولاى متقیان على(ع) درباره بسیارى از آیات متشابه قرآن که فهم آنها بر مردم زمان خود دشوار مى نمود, تفسیر و تأویلهاى استوارى ارائه داده اند. حضرت(ع) درباره اسماء و صفات الهى که از فهم و درک بیشتر مردم به دور بود بارها سخن گفته و آیات مربوط را تفسیر کرده است. در روایتى مى خوانیم: فردى از حضرت درباره مفهوم (وجاء ربّک و الملک صفاً صفاً)(فجر/22) و آیه (هل ینظرون إلاّ أن یأتیهم الملائکة أو یأتى ربّک أو یأتى بعض آیات ربّک)(انعام/158) سؤال کرد که مفهوم حرکت و رفتن خداوند چیست و چگونه چنین چیزى به خداوند نسبت داده شده است. او چون مفهوم و تفسیر متشابهات قرآن را نمى دانست فهم آیه برایش دشوار بود, ولى امام(ع) با این توضیح که افعال و صفات خداوند مانند افعال انسان نیست و آمدن خدا به سان حرکت انسان نمى باشد; علت برداشت غلط سؤال کننده را توجه نداشتن او به این مطلب دانست که مفهوم این گونه آیات با ظاهر آنها یکى نیست و به عبارتى آیات متشابه داراى تأویل هستند که باید با ارجاع به آیات محکم, تبیین گردند.29 در روایاتى مشابه, فردى نصرانى از آیه (والملک على أرجائها و یحمل عرش ربّک فوقهم یومئذ ثمانیة)(حاقه/16) سؤال کرد. امام(ع) در پاسخ, براى او توضیح داد که مفهوم عرش خدا این نیست که خداوند بر تختى به سان تختهاى دنیوى نشسته است; خداوند با قدرت خود در همه چیز حرکت و تحول ایجاد مى کند و کسى او یا تخت او را بر دوش نمى کشد.30 همچنین امام(ع) در توضیح و تفسیر آیه (وجوه یومئذ ناضرة. الى ربّها ناظرة) مى فرماید: (منظور از این آیه, نگاه کردن معمولى به خداوند نیست, بلکه این آیه در بیان مقام و جایگاه اولیاء الله است; زمانى که از حساب فارغ مى شوند چهره هاشان نورانى و شاداب مى گردد و از هر گونه ناپاکى و زشتى گناه پاک مى شوند, آن گاه به آنان فرمان داده مى شود که به بهشت وارد شوند, اینجاست که اولیاى خدا به سوى پروردگارشان مى نگرند که چگونه به آنان پاداش داده مى شود. بنابراین, مفهوم آیه این است که آنان به ثواب و پاداش الهى و عملى شدن وعده هاى خداوند مى نگرند.)31 در مقامى دیگر حضرت(ع) به چگونگى برخورد با آیاتى که مربوط به اوصاف خداوند است مى پردازد و در پاسخ به سؤال مردى که از امام مى خواهد تا خداوند را براى او توصیف کند, مى فرماید: (اى بنده خدا, بر تو باد که به آنچه قرآن, از صفات حضرتش شرح داده و پیش از تو رسول اکرم(ص) از معرفت او بیان کرده است. اما آنچه را که شیطان به تو تکلیف مى کند و در کتاب خدا بر تو واجب نشده و همچنین در سنت پیامبر(ص) و ائمه هدى امر آن بیان نشده, علم آن را به خداوند متعال واگذار, و بزرگى و عظمت خداوند را با عقل ناقص خود اندازه گیرى مکن, که هلاک مى شوى.) در ادامه, حضرت(ع) به توصیف راسخان در علم مى پردازد.32 درجایى دیگر, حضرت(ع) در پاسخ به سؤال فردى که از آیات متشابه قرآن مى پرسد از کلام عرب کمک مى گیرد و به توضیح آیه مى پردازد. در پاسخ فردى که از آیه: (و لاینظر إلیهم یوم القیامة) مى پرسد, مى فرماید: (خداوند در آیه, خبر مى دهد که در روز قیامت هیچ خیر و رحمتى شامل حال کافران نمى گردد و در میان عرب نیز این کلام رایج است که مى گویند: (ماینظر الینا فلان) و منظور آنها از این مثال این است که از جانب فلانى هیچ خیرى به ما نمى رسد. بنابراین مراد از نظر خداوند به بندگان, نگاه بشرى نیست, بلکه منظور رحمت و خیر الهى است که در قیامت شامل حال کافران نمى گردد.)33 آن حضرت(ع), گاه در تبیین و شرح این گونه آیات, روش خاصى در پیش مى گرفت که ذکر آن خالى از فایده نیست: روایت شده است (جاثلیق) همراه با صدتن از نصارا, پس از وفات پیامبر(ص) وارد مدینه شد و پرسشهایى از ابوبکر کرد که او نتوانست پاسخ دهد و به همین جهت او را نزد امیرالمؤمنین(ع) هدایت نمود. آن مرد از على(ع) درباره (وجه الله) که درقرآن بدان اشاره شده است, پرسید. امام(ع) به جاى هر توضیحى, درخواست کرد آتشى برافروزند. چون آتش شعله ور شد, على(ع) از سائل پرسید: وجه این آتش کجاست؟ او پاسخ داد: تمام آتش, وجه آن است. امام (ع) فرمود: آتشى دست ساز و ساختگى وجهش شناخته شده نیست; خداوند که خالق و آفریننده آتش است, هیچ شباهتى بدان ندارد (و وجه او قابل رؤیت و محدود نیست) چرا که مشرق و مغرب از آن خداست و هر کجا که رو کنى همان جا وجه الله است و بر خداوند هیچ چیزى پوشیده و پنهان نیست.34 على(ع) دراین ماجرا, براى تبیین و تفسیر مفاهیم قرآنى, از روش تمثیل و تشبیه بهره مى گیرد که در فهم بهتر و سریع تر آیه بسیار سودمند و مؤثر است.
راه نداشتن اختلاف و تناقض در قرآن
از آنجا که قرآن در مدت بیست و سه سال, به تدریج و در پى پیشامدها و رویدادهاى گوناگون نازل مى شد, گذشت زمان و فاصله هاى طولانى اقتضا مى کرد که این آیات, وقتى در یک جا جمع گردد, در ظاهر, میان آنها ناهماهنگى دیده شود, ولى قرآن در این مورد نیز جنبه هاى مختلف دارد. خود قرآن نیز به این ویژگى منحصر به فرد اشاره کرده است; آنجا که مى فرماید: (أفلایتدبّرون القرآن و لوکان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) نساء/82 بنابر این تناقض (به معناى تضاد و اختلاف میان الفاظ و معانى آیات) در قرآن مجید راه ندارد. امام على(ع) در خطبه ها و سخنان گهربار خود, معجزه بودن قرآن را تصدیق نموده است و این تصدیق با وجود مقام ارجمندى که او در بلاغت و معارف و علوم دارد از سر بى اطلاعى نمى تواند باشد, چون او آفریننده فصاحت و بلاغت و سرچشمه همه علوم اسلامى است. بنابراین, گواهى او, گواهى راستین است.35 ییکى از جنبه هاى اعجاز قرآن که حیرت و شگفتى هر خواننده اى را برمى انگیزد, نبودن اختلاف و تناقض در آیاتى است که به طور پراکنده در سوره هاى مختلف قرآن وجود دارد. این مسأله مورد اشکال دشمنان پیامبر(ص) بوده است. آنان به دلیل ناآگاهى از معانى و مفاهیم قرآن, میان آیات مختلفى که درباره یک موضوع در قرآن وجود دارد, اختلاف و تضاد مى پنداشتند. امام على(ع) به عنوان آفریننده فصاحت و بلاغت با تأکید بر اعجاز بیانى قرآن و بلنداى فصاحت این معجزه بزرگ, هرگونه اختلاف و تناقض میان آیات مبارک قرآن را رد کرده است: (کتاب خدا که بدان ـ راه حق را ـ مى بینید و بدان از حق سخن مى گویید و بدان حق را مى شنوید, بعض آن بعض دیگر را تفسیر کند و پاره اى بر پاره دیگر گواهى دهد. همه آیه هایش خدا را یکسان شناساند و آن را که همراهش شد, از خدا بر نگرداند.)36 ابن ابى الحدید در شرح این بخش از خطبه مى نویسد: (مراد حضرت(ع) از این سخن, این است که بین آیاتى که دلالت بر اوصاف خدا دارد, هیچ تناقضى به چشم نمى خورد; یعنى این گونه نیست که برخى آیات دلالت کند بر اینکه خداوند بر همه چیز عالم و آگاه است و آیات دیگر علم الهى را محدود نماید; یا برخى آیات نشان دهد که خداوند همه چیز را مى بیند و برخى به عکس. بنابراین آیات قرآن یکسر یکدیگر را تصدیق مى کنند و هیچ اختلاف و تناقضى بین آنها وجود ندارد. همچنین کتاب خدا آن گونه است که همراه خود را به سوى خداوند راهنمایى مى کند و از نزدیک شدن به شیطان باز مى دارد.)37 در روایات چندى نقل شده که برخى از زنادقه (شکاکان) و حتى مسلمانان درباره وجود تناقض در بین آیات قرآن, گرفتار ابهام و سردرگمى و شک و شبهه مى شدند و براى نجات و رهایى از آن به امام(ع) پناه مى بردند. امام(ع) نیز چون همیشه و به سان پناهگاهى مطمئن و آگاه, به توضیح و تبیین آیات مى پرداخت و پرسشگر یا پرسشگران را قانع مى نمود. در یکى از این موارد, فردى درباره چند آیه قرآن که براى او متناقض مى نمود, از امام سؤال مى کند; این آیات عبارتند از: (الله یتوفّى الأنفس حین موتها)(زمر/42) (قل یتوفّاکم ملک الموت الذى وکّل بکم…) و (الذین تتوفیّهم الملائکة ظالمى أنفسهم…)(نحل/28) او به امام این گونه عرضه مى دارد که در این آیات, قبض روح یک بار به خداوند, و بار دیگر به ملائکه نسبت داده شده است و از این رو بین این آیات, اختلاف و تناقض وجود دارد. امام(ع) در توضیح و تبیین آیات یادشده نشان مى دهد که نه تنها بین این آیات هیچ تناقض و اختلافى وجود ندارد, بلکه هر یک روشنگر دیگرى است: (اهل طاعت را فرشته رحمت و اهل معصیت را فرشته نعمت قبض روح مى کنند, و هر یک از این دو را فرشتگان دیگر همراهى مى کنند که به فرمان ملک الموت مى باشند و در حقیقت کار آنها کار ملک الموت و کار ملک الموت نیز کار خداست. خداوند به وسیله هر آن که بخواهد جانها را مى ستاند, انسانها را پاداش مى دهد و عذاب مى کند, بنابراین فعل امینان و نمایندگان او فعل خود اوست; چنان که مى فرماید: (و ما تشاؤون إلاّ أن یشاء الله).38 در مقامى دیگر, مردى نزد امام(ع) آمد و گفت: یا على, من درباره کتاب خدا دچار شک و شبهه شده ام. امام(ع) فرمود: مادرت سوگوارت باد, چگونه درباره قرآن تردید و شک دارى؟ گفت در قرآن آیاتى مى بینم که دیگر آیات قرآن را تکذیب مى کند, چگونه درباره کتاب خدا شک نداشته باشم. امام(ع) به او فرمود: چنین نیست, آیات قرآن یکدیگر را تأیید و تصدیق مى کنند و هیچ گونه تکذیب و تناقضى در قرآن وجود ندارد; ولى عقل و اندیشه تو بدان راه نمى یابد. در ادامه سخن, امام(ع) از او خواست تا آیاتى را که در آنها توهم تناقض دارد برشمارد. آن مرد چندین آیه را تلاوت کرد, از جمله به این آیات اشاره کرد: (فالیوم ننسیهم کما نسوا لقاء یومهم هذا…)(اعراف/51), (نسوا الله فنسیهم…)(توبه/67) و (ماکان ربک نسیّاً)(مریم/64) او با تصور اینکه میان این آیات, تضاد و اختلاف وجود دارد, به امام عرضه داشت: قرآن یک بار نسیان و فراموشى را به خداوند نسبت مى دهد, و در جاى دیگر, نسیان و فراموشى را از خداوند سلب مى کند, این دو معناى مختلف چگونه قابل جمع است؟ حضرت(ع) در پاسخ, به تفسیر و تبیین آیات پرداخته و مى فرماید: (آیه اول و دوم به این معنى است که اهل غفلت و معاصى, در دنیا خداى از یاد بردند و از طاعت او سرباز زدند, خداوند هم در آخرت آنان را از یاد برد و ثواب و پاداشى برایشان قرار نداد. آیه دیگر (و ما کان ربّک نسیاً) یکى از صفات خداوند را توصیف مى کند و بیان مى دارد که خداوند بلند مرتبه, فراموشکار نیست و هرگز غفلت نمى ورزد.)39 بدین ترتیب, امام(ع) در جایگاه مفسرى آگاه و هوشمند و مدافع همیشگى کتاب خدا, به توضیح و تفسیر این گونه آیات مى پردازد و نشان مى دهد علت توهم تناقض و اختلاف در آیات از سوى پرسشگران, ناآگاهى و احاطه نداشتن آنان بر معارف و مفاهیم قرآن است. نمونه ها و شواهد این گونه تفاسیر در منابع روایى و تفسیرى شیعى و سنى, فراوان به چشم مى خورد.40
عام و خاص
از امام(ع) درباره عام و خاص قرآن پرسیده شد, در پاسخ فرمود: در قرآن عام و خاص وجود دارد و این آیات سه دسته اند; دسته اول آیاتى که لفظ و ظاهر آنها خاص, و معناى آنها عام است; مانند آیه شریفه: (من أجل ذلک کتبنا على بنى اسرائیل أنه من قتل نفساً بغیر نفس أو فساد فى الأرض فکأنّما قتل النّاس جمیعاً و من أحیاها فکأنّما أحیا النّاس جمیعاً…) مائده/32 دراین مثال قرآنى, لفظ و ظاهر آیه, بیانگر معنى و مفهوم خاصى است و درباره بنى اسرائیل نازل شده است, ولى درباره همه مردم و ملتهاى مختلف جارى است و مصداق دارد. دسته دوم, آیاتى هستند که لفظ و ظاهر آنها عام است, ولى معناى خاصى دارند; مانند آیه شریفه (رسلاً مبشّرین و منذرین لئلایکون للنّاس على الله حجّة بعد الرّسل…) نساء/165 در این نمونه, لفظ آیه بدون استثنا تمام افراد مردم را فرا مى گیرد و به عموم آنها اشاره مى کند(معناى عام, همین است), ولى مقصود خداوند از عموم افراد, تنها قوم یهود است. و یا آیه (و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحاً و آ خر سیّئاً…)(توبه/102) که ظاهر آیه به معناى عامى اشاره دارد, ولى درباره یک نفر به نام (ابى لبابه) نازل شده است. دسته سوم, آیاتى هستند که لفظ آنها عام است و بدون حصر, تمام افراد مورد نظر را فرا مى گیرد و مقصود واقعى خداوند نیز چنین است; مانند این آیات: (یا أیّها النّاس اتّقوا ربّکم إنّ زلزلة السّاعة شىء عظیم) حج/1 (یا أیّها النّاس إنّا خلقناکم من ذکر و أنثی…) حجرات/13 مخاطب خداوند در این آیات, همه مردم اند و لفظ و معناى آیه نیز گستردگى و فراگیرى را مى رساند. دسته دیگر نیز آیاتى هستند که لفظ خاص دارند و خداوند معناى خاص نیز از آن اراده مى کند.41
اسباب نزول
آیات قرآن دو قسم است, قسمى که از جانب خدا از ابتدا و بدون وجود سببى نازل شده است و بخشى دیگر آیاتى هستند که در پى سبب یا مناسبت یا جهت خاصى یا در پاسخ پرسشى که از پیامبر شده بود نازل شده اند 42 که این قسم, موضوع بحث ما مى باشد. شناخت اسباب نزول فایده هاى گوناگونى دارد; از جمله آشکار شدن حکمت خداوند از نزول آیات قرآن, رفع ابهام از چهره آیات و کمک به فهم بهتر آنها. امام على(ع) براى اینکه مردم از آگاهى و دانش گسترده او از آیات الهى بهره مند شوند, جایگاه خویشتن را در آگاهى از اسباب نزول آیات, این گونه توصیف مى کند: (و الله لم تنزل آیة إلاّ و أنا أعلم فیم نزلت و فیمن نزلت و أین نزلت.) سوگند به خدا هیچ آیه اى نازل نشد جز اینکه مى دانم درباره چه موضوع و چه کسى و کجا نازل شده است. یکى از محققان مى نویسد: (مفسرین به موضوع اسباب نزول توجه زیادى داشته اند و شناخت آن را از عوامل مهم و ضرورى در تفسیر و فهم قرآن مى دانند. از اینجاست که راز توجه و اهتمام على(ع) به موضوع اسباب نزول را مى فهمیم. چنان که على(ع) در مواضع بسیار, دانش و آگاهى کامل خود به این موضوع را اعلام داشته است.)43 امام(ع) خود به دلیل ملازمت همیشگى با پیامبر(ص), در لحظات نورانى نزول وحى, همراه پیامبر(ص) و شاهد نزول آیات قرآن بوده است و از بسیارى از ماجراها و رویدادهایى که به نزول آیات الهى مى انجامید آگاهى کامل داشته است. این ماجرا شاهد مدعاى یادشده است: (ترمذى و حاکم از على(ع) نقل مى کنند که فرمود: شنیدم مردى براى پدر و مادر خود استغفار مى کند, بدو گفتم آیا براى پدر و مادرت استغفار مى کنى, در حالى که آنها مشرک بوده اند! مرد پاسخ داد: ابراهیم(ع) نیز براى پدرش استغفار مى کرد در حالى که پدرش مشرک بود. على(ع) در ادامه مى فرماید: این ماجرا را براى رسول خدا(ص) نقل کردم. اینجا بود که آیه (ما کان للنبى و الذین آمنوا أن یستغفروا للمشرکین…)(بقره/113) نازل شد.44 روایات چندى درباره سبب نزول آیات, از آن حضرت نقل شده است که البته همه آنها درخور اعتماد نیستند و محتواى برخى نشان از ساختگى بودن آنها دارد. سیوطى در (اسباب النزول) نمونه هایى از روایات نقل شده از على(ع) را آورده است که در اینجا نمونه اى از این روایات یاد مى شود: ابن جریر از على(ع) نقل مى کند گروهى از بنى نجار از رسول خدا(ص) پرسیدند ما قصد سفر داریم, چگونه نماز بگزاریم؟ به دنبال آن خداوند این آیه شریف را که دلالت بر نماز قصر دارد نازل فرمود: (و إذا ضربتم فى الأرض فلیس علیکم جناح أن تقصروا من الصلوة إن خفتم أن یفتنکم الذین کفروا…) نساء/101 و هنگامى که در سفر باشید, باکى براى شما نیست که نماز را کوتاه به جاى آرید, هرگاه بیم آن دارید که کافران, شما را به رنج و هلاکت اندازند.)45 پس از نزول این آیه, وحى پایان پذیرفت. یک سال بعد, زمانى که پیامبر(ص) در یکى از جنگها نماز ظهر مى گذارد, مشرکان گفتند: بر محمد(ص) و یاران او از پشت سر حمله کنید و بدانها فشار آورید. یکى از آنها گفت: آنها پس از نماز ظهر, نماز دیگرى (نماز عصر) نیز مى خوانند. در اینجا بود که در بین دو نماز پیامبر(ص) این آیه نازل شد: (و إذا کنت فیهم فأقمت لهم الصلوة فلتقم طائفة منهم معک و لیأخذوا أسلحتهم… إنّ الله أعدّ للکافرین عذاباً مهیناً) نساء/102 برخى از نقلهاى تفسیرى امام على(ع) درباره افراد یا گروه هایى است که آیات درباره آنان نازل شده است. به عنوان نمونه امام(ع) در یکى از روزهاى جمعه بر روى منبر خطبه اى خواند و در ضمن آن فرمود: براى هر مردى از قریش, آیه اى نازل شده که من بدانها آگاهى دارم. مردى از جا برخاست و گفت: یا على آیه اى که در قرآن درباره خودت نازل شده کدام است؟ فرمود: مگر سوره هود را نخوانده اى؟ گفت: آرى. فرمود: در آیه (أفمن کان على بیّنة من ربّه و یتلوه شاهد منه…) بیّنه, پیامبر(ص) و شاهد نیز من هستم.46 همچنین از آن حضرت(ع) نقل شده که فرمود: آیه (الذین قال لهم الناس إنّ الناس قد جمعوا لکم…)(آل عمران/173) درباره نعیم بن مسعود اشجعى و پس از بازگشت حضرت رسول(ص) از جنگ احد نازل شده است.47
ناسخ و منسوخ
نسخ به معناى ازاله و زدودن, تبدیل, تحویل و جابه جایى است. در میان آیات قرآن, آیاتى وجود دارد که پس از نزول, جاى آیه اى از آیات پیشین را مى گیرد و به زمان اعتبار حکم پیشین خاتمه مى دهد. آیه قبلى منسوخ و آیه بعدى ناسخ نامیده مى شود. نسخ در قرآن بیان انتهاى زمان اعتبار حکم منسوخ است, به این معنى که مصلحت جعل و وضع حکم نخست, مصلحتى محدود و موقت بوده است و طبعاً حکم آن نیز محدود و موقت مى باشد. پس از چندى با نزول آیات جدید, پایان مدت حکم قبلى اعلام مى گردد.48 درباره نسخ و تعداد آیاتى که به وسیله دیگر آیات, منسوخ گردیده اند, دیدگاه هاى گوناگونى وجود دارد که پرداختن بدان, در این مجال نمى گنجد. پذیرش اینکه آیه اى ناسخ است و آیه اى منسوخ, منوط به نقل صریح از رسول خدا(ص) یا یکى از اصحاب آن حضرت(ص) رجوع مى شود که بیان دارند فلان آیه, آیه دیگر را نسخ کرده است.49 طبق گواهى اخبار و روایات, حضرت على(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) اقدام به جمع قرآن کرد و سوره ها را مطابق ترتیب نزول نگاشت. مصحف على(ع) علاوه بر تفسیر و تأویل آیات, مشتمل بر ناسخ و منسوخ نیز بوده است. خود امام(ع) نیز در سخنان خود به این مطلب اشاره کرده است. در روایت سلیم بن قیس هلالى به نقل از سلمان فارسى آمده است: (فلمّا جمعه کله و کتب… الناسخ و المنسوخ) ابن سیرین هم دراین باره مى نویسد: من آگاه شدم که حضرت(ع) در مصحف خود, منسوخ ها و ناسخ ها را مى نوشت.50 بنابراین آنچه مى توان از ویژگیهاى مصحف امام(ع) یاد کرد, ذکر ناسخ و منسوخ آیات است. به این معنى که آیات ناسخ و منسوخ در هر سوره معین گردیده است.51 برخى از قرآن پژوهان و مفسران به این مطلب افزوده اند که امام(ع) تنها به ذکر آیات ناسخ و منسوخ بسنده نمى کرد; بلکه به توضیح این احکام مى پرداخت. همچنان که بیان آیات محکم و متشابه, تنها به معناى مشخص کردن آن آیات نبوده, بلکه منظور تبیین و توضیح آنها بوده است. فیض کاشانى از جمله کسانى است که به مناسبت توصیف مصحف امام(ع) مى نویسد: (بیان ناسخ و منسوخ, از قبیل تفسیر و توضیح این احکام است.)52 على(ع) به آگاهى بر ناسخ و منسوخ اهمیت فراوانى مى داده است و از جمله شروط خطابه, قضاوت و تفسیر قرآن را آگاهى بر ناسخ و منسوخ قرآن معرفى مى کند. در روایتى نقل شده است: على(ع) از قاضى پرسید: آیا ناسخ و منسوخ قرآن را مى شناسى؟ گفت: نه. امام(ع) بدو فرمود: خود تباه شده اى و مردم را نیز به تباهى مى کشى.53 از نمونه احادیثى که از على(ع) درباره آیات ناسخ و منسوخ قرآن وارد شده, روایتى است که بیشتر مفسران, ذیل آیه (نجوا) نقل کرده اند. بیشتر علما بر این عقیده اند که آیه دوازده از سوره مجادله: (یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرّسول فقدّموا بین یدى نجواکم صدقة ذلک خیر لکم و أطهر فإن لم تجدوا فانّ الله غفور رحیم) با آیه سیزده از همین سوره نسخ شده است, مرحوم آیت الله خویى آیه نجوا را تنها آیه نسخ شده مى داند. روایات فراوانى از طریق شیعه و سنى وارد شده که چون آیه نجوا نازل شد, به جز امیرمؤمنان(ع) کسى بدان عمل نکرد و آن حضرت(ع) تنها یک دینار پول داشت که آن را به ده درهم تبدیل کرد و هرگاه آهنگ گفت وگوى سرّى با پیامبر(ص) را مى کرد, یک درهم صدقه مى داد تا گفت وگوى وى به ده بار رسید, بنابراین به آیه شریفه نجوا جز على(ع) هیچ کس عمل نکرد. آیت الله خویى در بحث مربوط به آیات ناسخ و منسوخ و ذیل موضوع نسخ در آیه نجوا, سخن على(ع) را مبنى بر وقوع نسخ در این آیه از طرق مختلف نقل مى کند.54
امام على(ع) واضع اعراب قرآن
مصحف هایى که به وسیله صحابه رسول خدا(ص) گرد آمده و نگاشته شده بود, فاقد هرگونه نشانه مشخص کننده مانند شکل, اعراب و اعجام; یعنى نقطه هاى حروف مشابه بود, چون خطى که در اختیار تازیان زمان پیامبر(ص) قرار داشت بسیار ساده و ابتدایى و فاقد علایم و نشانه هایى بود که هم اکنون از آنها براى نمایاندن حرکات یا سکون و یا بازیافتن حروف همانند استفاده مى شود. پیش از آن که اقوام تازى با ملل بیگانه روابطى برقرار سازند, طبق ذوق و قریحه ناب عربى و به مدد حافظه در آغاز امر, قرآن را درست قراءت مى کردند. اما زمانى که اسلام به فتوحاتى دست یافت و تازیان به ممالک دیگر راه یافتند و با ملتهاى بیگانه معاشرت و ارتباط برقرار ساختند; عوامل انحراف در زبان تازى رسوخ کرد و به تدریج لحن و اشتباه در سخنان فصحاى عرب به چشم مى خورد. حوادثى که در این رهگذر پیوسته روى مى داد, عرب را بر آن داشت که براى اصلاح زبان خود و بویژه به منظور حفظ و صیانت قرآن, ازلحاظ قراءت سخت بکوشند. نخست قواعد ساده و بسیطى براى زبان عربى و تازى به دستور امیرمؤمنان(ع) و با کوشش پیگیر ابوالاسود دؤلى تأسیس شد. او دست اندرکار اعراب گذارى خط قرآن گردید و نشانه ها و نقاطى را براى اعراب گذارى قرآن وضع کرد.55 زرقانى در این باره مى نویسد: (على(ع) هنگامى که ملاحظه کرد لحن و اشتباه در زبان عربى رسوخ کرده است, به ابوالأسود دؤلى فرمان داد تا قواعدى براى صیانت و حفظ زبان عربى وضع نماید, و در این راستا امام(ع) او را راهنمایى مى نمود و روش کار را به او مى آموخت. على(ع) قواعدى را وضع کرد که علم نحو نامیده مى شود و علم اعراب قرآن به دنبال آن پدید آمد. بنابراین على(ع) را باید واضع علم اعراب قرآن نامید.)56 ابن ابى الحدید نیز على(ع) را به عنوان واضع دانش نحو و قواعد زبان عربى که مقدمه علم اعراب قرآن است مى شناساند.57 علامه سید محسن امین نیز در معرفى دانشمندان علم لغت و نحو, على(ع) را در این زمینه پیشگام و پیشتاز معرفى مى کند و ماجراى گفت وگوى على(ع) را با ابوالأسود دؤلى و فرمان امام(ع) مبنى بر وضع قواعد علم نحو را از منابع مختلف گزارش مى کند.58
نتیجه
از آنچه گفته آمد مى توان نتیجه گرفت که على(ع) علاوه بر آن که در امر تفسیر و تبیین قرآن, پیشتاز و پیشگام و صدرالمفسرین به شمار مى رفت, در زمینه علوم قرآن ـ با مفهوم مصطلح آن ـ نیز آغازگر و مبتکر بوده است. بدون مبالغه باید گفت که سرچشمه تمام اقسام و شاخه هاى علوم قرآنى در قرون بعدى, بیانات و رهنمودهاى ارزشمند على(ع) در رساله معروف به محکم و متشابه است. عالمان و پژوهشگران اسلامى به طور مستقیم یا غیرمستقیم از این مجموعه حدیثى استفاده کرده و آثار متعدد و پراکنده اى را در طى زمان گردآورده اند که على(ع) یکجا در رساله یادشده و در دیگر منابع حدیثى بدان اشاره کرده است.
پی نوشت ها:
________________________________________
1. زرقانى, عبدالعظیم, مناهل العرفان فى علوم القرآن, بیروت, دارالکتب العلمیة, 1/28. 2. صبحى صالح, مباحث فى العلوم القرآن, بیروت, دارالعلم للملایین. 3. زرقانى, مناهل العرفان, 1/30. 4. جهت اطلاعات بیشتر ر.ک: سیدمحمدرضا حسینى جلالى, تدوین السنة الشریفة, دفترتبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم, 1376 ش,71و137. 5. امین عاملى, محسن, اعیان الشیعة, دارالتعارف للمطبوعات, 1/90. 6. سید حسن صدر, تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام, انتشارات اعلمى,316. 7. حسینى جلالى, محمدرضا, تدوین السنّة الشریفه, 137. 8. قرشى, على اکبر, قاموس قرآن, تهران, دارالکتب الاسلامیة, 1/141. 9. صابونى, محمد على, التبیان فى علوم القرآن, بیروت, عالم الکتب, 1405 ق,66. 10. شیخ حرعاملى, وسائل الشیعة, 18/145; ابن فروّخ, بصائر الدرجات, مؤسسة النعمان, بیروت, 1412 ق,193. 11. سلیم بن قیس هلالى, کتاب سلیم, تحقیق علاء الدین موسوى, تهران, قسم الدراسات الاسلامیة و مؤسسة البعثة, 1407 هـ . ق, ص51. 12. نهج البلاغه, ترجمه دکتر شهیدى, نامه 55, صفحه342. 13. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, قم, منشورات مکتبة آیة العظمى مرعشى نجفى, 1404ق, 14/73. 14. مجلسى, محمدباقر, بحارالانوار, بیروت, مؤسسة الوفاء, 1403ق, 69/184. 15. نهج البلاغه, نامه 31. 16. محمدباقر, مجلسى, بحارالأنوار,90/68. 17. همان. 18. همان, 90/71. 19. نهج البلاغه, کلمات قصار, شماره 209. 20. معرفت, محمدهادى, تفسیر و مفسران, مؤسسه فرهنگى التمهید, 1379ش, 1/451 و 452. 21. عروسى حویزى, على بن جمعه, تفسیر نورالثقلین, قم, مؤسسه اسماعیلیان, 1373,4/419 و 5/527. 22. همان, 3/179 و 5/392. 23. همان, 4/305. 24. قرشى, على اکبر, قاموس قرآن, 4/3. 25. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, بیروت, دار ابن کثیر, 1/640. 26. طباطبایى, محمدحسین, المیزان, ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى, بنیاد علمى و فکرى علامه طباطبایى, 3/34. 27. مجلسى, محمدباقر, بحارالانوار, 90/11و12. 28. همان, 90/12. 29. همان, 90/114. 30. حویزى, نور الثقلین, 5/404. 31. همان, 4/508. 32. محمدحسین طباطبایى, المیزان, 3/130. 33. حویزى,نور الثقلین, 1/355. 34. همان, 1/ 117. 35. خویى, ابوالقاسم, بیان در مسائل کلى قرآن, ترجمه صادق نجمى و هاشم هریسى, قم, مجمع ذخائر اسلامى, 1360ش, 57 و 126. 36. نهج البلاغه, خطبه 133, صفحه132. 37. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, 8/294. 38. حویزى, نورالثقلین, 5/519. 39. همان. 40. مجلسى, بحارالانوار, 90/ 98 ـ 145. 41. همان, 90/23 ـ 26. 42. زرقانى, مناهل العرفان, 1/107. 43. ر.ک:ابوعبدالله بن مسلم حبرى, تفسیر الحبرى, مؤسسة آل البیت, بیروت, 1408 ق, مقدمه,91 ـ 92. 44. سیوطى, جلال الدین, اسباب النزول, 206. 45. همان, صفحات: 104 , 105 , 126 , 157 , 160 , 378. 46. محمدباقر محقق, نمونه بینات در شأن نزول آیات, تهران, انتشارات اسلامى, 1364 ش, 457. 47. قبانجى, سید حسن, مسند امام على(ع), 2 /49. 48. طباطبایى, محمد حسین, قرآن در اسلام,48و49. 49. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, 2/69. 50. فیض کاشانى, تفسیر صافى,1/47. 51. حرّ عاملى, وسائل الشیعة, 18/149. 52. خویى, ابوالقاسم, بیان در مسائل کلى قرآن,650. 53. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, 1/204. 54. براى اطلاعات بیشتر ر.ک: سید محمدعلى ایازى, مصحف امام على(ع), سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, 1380 ش,115. 55. حجتى, سید محمدباقر , پژوهشى در تاریخ قرآن کریم, تهران, دفترنشر فرهنگ اسلامى, 1366, 463و465. 56. زرقانى, مناهل العرفان, 31و32. 57. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, 1/20. 58. ر.ک: امین, سید محسن, اعیان الشیعة, 1/161.
مجموعه اى در علوم قرآنى, منتسب به امام على(ع)
در منابع روایى, مجموعه اى درباره علوم قرآنى و اصناف آن گزارش شده که گویا این مجموعه از على(ع) نقل شده است. علامه مجلسى تمام آن را در بخش قرآن بحار الانوار به عنوان روایتى از امام(ع) نقل کرده و در آغاز آن نوشته است: (باب ما ورد عن امیرالمؤمنین صلوات الله علیه فی أصناف آیات القرآن و أنواعها, و تفسیر بعض آیاتها بروایة النّعمانی, و هی رسالة مفردة مدونّة کثیرة الفوائد.) بابى که درباره اصناف و انواع آیات قرآن و تفسیر برخى آیات وارد شده و به روایت {محمد بن ابراهیم} نعمانى است. این رساله مفرد و مدوّن, داراى فواید بسیار است. این مجموعه, حدود صد صفحه از آغاز مجلد 90 بحار را فرا گرفته است. ظاهر عبارات نشان مى دهد که این مجموعه یکسر از على(ع) است, اما آیا واقعیت چنین است؟ به گفته علامه شیخ آقابزرگ تهرانى از زمان مرحوم مجلسى به بعد, این مجموعه به نام سید مرتضى(ره) نیز مشهور شده است. علامه سید محسن امین در ضمن یادکرد نگاشته هاى على(ع) درباره این مجموعه, مى نویسد: (کتابى است که على(ع) در آن شصت نوع از انواع علوم قرآنى را ذکر کرده و براى هر یک مثالى ویژه آورده است.)5 آیت الله سید حسن صدر ضمن بیان سبقت و اعلمیت على(ع) در تفسیر قرآن, آن امام بزرگ را در زمینه علوم قرآنى نیز پیشگام معرفى مى کند و مى نویسد: (نخستین کسى که شاخه هاى مختلف علوم قرآنى را برشمرد و به دسته بندى این دانشها پرداخت, على(ع) بود. او شصت نوع از انوع علوم قرآنى را نام برده و آنها را املا کرده و براى هر یک مثالى زده است. این مجموعه از طرق متعدد به دست ما رسیده است. از این رو مى توان گفت شیعه در تمام شاخه هاى علوم قرآنى بر دیگران پیشى جسته و به این مقام والا دست یافته است.)6 در منابع گوناگون, طرق متعددى که این رساله را مستند به على(ع) مى کند, نقل شده است که اینک اشاره اى به روایت گران آن خواهیم داشت: 1. حافظ ابوعباس, احمد بن محمد بن سعید بن عقده کوفى (متوفاى 333هـ) به نقل از امام جعفرصادق(ع). 2. ابوالقاسم سعدبن عبدالله بن ابى خَلَف اشعرى قمى (متوفاى 301 یا 299 هـ) با عنوان تفسیر سور و ناسخ و منسوخ قرآن. 3. محمد بن ابراهیم بن أبى زینب کاتب بغدادى, شاگرد شیخ کلینى, با عنوان تفسیر نعمانى. 4. سید شریف مرتضى على بن حسین موسوى, که این رساله را با نام محکم و متشابه در قرآن روایت کرده است.7 گرچه انتساب این مجموعه به عنوان نگاشته اى جداگانه به على(ع) چندان استوار و قطعى نیست, ولى از آنجا که بیشتر عالمان و نویسندگان, به این مجموعه استناد کرده اند, ما نیز بدان خواهیم پرداخت. رساله یاد شده, داراى مقدمه اى است کوتاه درباره ارزش و اهمیت قرآن, سپس سند رساله و سخنانى از امام صادق(ع) درباره ارزش قرآن بیان شده است. پس از آن امام(ع) درباره اقسام آیات و دانشهاى مرتبط با قرآن مى فرماید: آیات قرآن مشتمل بر محکم و متشابه, عام و خاص, ناسخ و منسوخ, مقدم و مؤخر, عزائم و رخص, حلال وحرام, فرائض و احکام و منقطع و معطوف است. تعریف برخى ازاین دانشها با مثالهایى از آیات قرآن, دراین قسمت دیده مى شود. همچنین در این بخش به اولین سوره و آیه نازل شده بر پیامبر(ص), آیات جدال, امثال قرآنى, قصص و داستانهایى که مربوط به سرگذشت پیشینیان مى باشد, اشاره شده است. در ادامه, حضرت اشاره مى کند در قرآن آیاتى است که لفظ آن خاص یا عام است, یا یک لفظ و چند معنى و یا به عکس چند لفظ و یک معنى است. یا لفظ, بیانگر گذشته و معنى نشان دهنده آینده است. برخى آیات نیز, الفاظ مختلف و معانى مشترک دارند. آن گاه امام(ع) براى هر یک مثالهایى از قرآن ذکر مى کند. بخش دیگر رساله, باب احتجاجات امام(ع) با زندیقى است که گمان مى کرد میان برخى آیات قرآن اختلاف و تناقض وجود دارد. امام(ع) نیز با تفسیر و توضیح آیات مورد سؤال او ثابت کرد که هیچ گونه تناقض و اختلافى بین آیات الهى وجود ندارد. بدین سان در زمینه دانشهاى مربوط به قرآن, از آن امام بزرگ سخنان بسیارى برجاى مانده است که به شرح و چگونگى آنها مى پردازیم. ما در نقل کلام امام(ع) علاوه بر بحارالانوار, از برخى تفاسیر روایى, نهج البلاغه و منابع دیگر نیز بهره گرفته ایم.
امام على(ع) و تأویل قرآن
قبل از بیان چگونگى تأویل و تنزیل در کلام امام(ع), به تعریف و توضیح مختصرى درباره واژه تأویل مى پردازیم. تأویل از (أول) گرفته شده است. صاحب قاموس دراین باره مى نویسد: (اهل لغت, اَوْل را رجوع معنى کرده اند, گویند (آل الیه, اى رجع). تأویل, واقعیت خارجى یک عمل و یک خبر است که گاه به صورت علت غایى و نتیجه و گاهى به صورت وقوع خارجى, متجلّى مى شود و به عمل و خبر بر مى گردد.)8 سیوطى نیز معتقد است که تأویل از ماده (أول) به معنى بازگشت است. گویا که آیه به معانى محتمل خود بازگردانده مى شود. به قولى دیگر, تأویل از (ایاله) گرفته شده است به معناى سیاست. گویا تأویل کننده, کلام را تدبیر مى کند و معناى آن را در جاى خود قرار مى دهد. نویسنده دیگرى درباره معناى تأویل مى نویسد: (گویا مفسر, آیه را به معنایى ارجاع مى دهد که احتمال مى رود. تفسیر, معناى ظاهرى آیه است که به روشنى به مراد و مقصود خداوند دلالت مى کند, و تأویل, معانى پوشیده و پنهانى است که از آیات الهى استنباط مى شود و نیاز به تأمل و تفکر دارد و مفسر معنایى را بر مى گزیند که به نظر او استوارتر است.)9 پیامبر خدا در مقامى به على(ع) فرمود: (یا على أنت تعلّم الناس تأویل القرآن بمالایعلمون, فقال: ماابلغ رسالتک بعدک یا رسول الله؟ قال: تخبر الناس بما أشکل علیهم من تأویل القرآن.)10 تو تأویل قرآن و آنچه را که مردم نمى دانند, به آنان خواهى آموخت, على(ع) از رسول خدا(ص) پرسید: اى رسول خدا بعد از شما چگونه رسالت تان را ابلاغ نمایم؟ پیامبر(ص) فرمود: تو مردم را از تأویل قرآن که فهم آن بر آنان مشکل است, آگاه مى سازى. در جایى دیگر پیامبر(ص) خطاب به على(ع) فرمود: (إنّک تقاتل الناس على تأویل القرآن کما قاتلته على تنزیله.) تو براى تأویل قرآن مى جنگى, همان سان که من براى تنزیل آن نبرد کردم. روایت دیگرى با همین مضمون از پیامبر خدا(ص) نقل شده که فرمود: (ألا انّ تنزیل القرآن علیّ و تأویله و تفسیره بعدى علیه, علیّ یعلّم الناس بعدى من تأویل القرآن مالایعلمون.)11 آگاه باشید که تنزیل قرآن به عهده من است و پس ازمن, على(ع) عهده دار تأویل و تفسیر قرآن است, على(ع) بعد از من آنچه از تأویل قرآن که مردم نمى دانند, به آنان مى آموزاند. پیامبرخدا(ص) على(ع) را در مقام کسى معرفى مى کند که در راه پرده برداشتن از معانى حقیقتى آیات, تلاش مى کند و با کسانى که به تأویل و تفسیر قرآن برابر خواسته ها و هواهاى خود مى پردازند, مبارزه مى کند. حضرت رسول(ص) دراین سخن, اهمیت مبارزه و دفاع امام على(ع) بر سر تأویل قرآن و دفاع از حریم این کتاب را به سان نبرد در راه تنزیل و ابلاغ قرآن مى داند. على(ع) در نامه اى خطاب به معاویه مى نویسد: (… و قد ابتلانى الله بک و ابتلاک بى فجعل أحدنا حجّة على الآخر, فعدوت على طلب الدنیا بتأویل القرآن.)12 و خداوند مرا به تو آزمود و تو را به من آزمایش نمود و هر یک از ما را حجت بر دیگرى مقرر فرمود. تو با تأویل قرآن در پى دنیا تاختی…. معاویه با کمک عالمان دربارى دست به تأویل قرآن مى زد, او مفاهیم قرآن را بر پندارها و خواسته هاى خود تطبیق مى کرد و با تأویل ناروا حقایق را وارونه مى ساخت تا زمینه را براى تحکیم پایه هاى حکومت آماده سازد. به عنوان نمونه او آیه (و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله)(بقره/207) را بر عبدالله بن ملجم تطبیق مى کرد; آیه اى که به اتفاق همه مفسران, در بزرگداشت مقام على(ع) و ستایش ایثار او در لیلة المبیت نازل شده است. او درمقابل, آیه (و من الناس من یعجبک قوله فى الحیوة الدنیا و یشهد الله على ما فى قلبه و هو ألدّ الخصام)(بقره/204) را که در توصیف منافقین است بر على(ع) منطبق مى نمود.13 على(ع) در مقام پیشوایى آگاه و مدافع ارزشها و معارف قرآن, در مقابل تفسیرها و تأویلهاى وارونه اى که از کتاب خدا مى شد ایستاد و سرانجام در راه پاسدارى از قرآن به شهادت رسید. او بنا به فرموده رسول خدا(ص) تأویل قرآن را به تمام و کمال مى دانست.14 و اولین چیزى که به فرزندش امام حسن(ع) آموخت, تأویل قران بود.15 مصحف جامع آن حضرت(ع) ازمنابع مکتوب اهل بیت در تأویل قرآن است. رسول خدا(ص) تأویل و تفسیر آیات را بر على(ع) املا مى نمود و آن حضرت(ع) آنها را در مصحف خود مى نگاشت. بنابراین على(ع) پس از پیامبر خدا(ص) آگاه ترین فرد در دانش تأویل است و فضل و دانش او در دارا بودن شرایط لازم براى تأویل قرآن بر کسى پوشیده نیست.
تأویل آیات قرآن در کلام امام(ع)
حضرت(ع) در سخنان خود درباره تأویل و تنزیل, به تقسیم بندى آیات قرآن در این باره پرداخته مى فرماید: (امّا ما فى کتابه تعالى فى معنى التنزیل و التأویل, فمنه ما تأویله فى تنزیله, و منه ما تأویله قبل تنزیله, و منه ما تأویله مع تنزیله, و منه ما تأویله بعد تنزیله.)16 در ادامه, هر بخش از آیات با ذکر چندین مثال توضیح داده مى شود که اینک به شرح مختصر هر یک مى پردازیم: آیاتى که در قرآن وجود دارند, برخى تأویل آنها در تنزیل آنها است; یعنى ظاهر و باطنشان یکى است, مانند هر آیه محکمى که درباره تحریم چیزى نازل شده است که ظاهر آیه بیانگر مراد و مقصود خداوند است, مانند: حرمت ربا, میته, گوشت خوک, محرمات, و همچنین امورى که خداوند حکم به حلال بودن آنها داده است. نمونه هاى زیر, ازاین دسته آیات هستند: (إنّما حرّم علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر و ما أهلّ لغیرالله به…) نحل/115 (یا ایّها الذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربوا) بقره/278 و نمونه هاى فراوان دیگرى که در قرآن وجود دارد.17 دسته دوم, آیاتى هستند که تأویل آنها پیش از تنزیلشان است, مانند امورى که در عصر پیامبر(ص) رخ مى داد, ولى حکم مشروح درباره آنها نازل نشده بود و رسول خدا(ص) نیز حکم دقیق آنها را نمى دانست. از این قبیل است ماجراى ظهار که در دوران جاهلیت, میان اعراب وجود داشته است; که در هنگام بروز اختلاف با همسر خود با گفتن جمله (ظهرُکَ کظهر امّى) او را بر خود حرام مى ساختند. اوس بن صامت دراختلافى با همسر خود چنین کرد و پس از آن پشیمان شد. پس خدمت رسول خدا(ص) رفت و گریست و اظهار پشیمانى کرد. پیامبر(ص) که حکمى از سوى خدا نداشت, منتظر نزول وحى شد, دراین حال آیات نخستین سوره مجادله نازل گردید. و از این قبیل است ماجراى لعان و دیگر موارد که امام على(ع) دراین رساله به آنها اشاره کرده است.18 دسته دیگر, آیاتى هستند که تأویل آنها همراه با تنزیلشان مى باشد, مانند آیاتى که به طور مجمل بیان شده است و مردم به شرح و تبیین پیامبر(ص) و بیان مصادیق از سوى حضرتش نیازمند بودند; مانند بیان حدود نماز و تعداد رکعات آن, چگونگى زکات و روزه و… که مردم براى اجرا و انجام آنها نیاز به شرح و توضیح پیامبر(ص) داشتند. از این قبیل است آیاتى مانند: (و أقیموا الصّلاة و آتوا الزّکوة و ارکعوا مع الرّاکعین)(بقره/43) که در آن حکم به برپایى نماز و اداى زکات به طور مجمل بیان شده است و جزئیات احکام آن به رسول خدا(ص) واگذار گردیده است. چهارمین دسته از آیات, آنهایى هستند که تأویلشان پس از تنزیل مى باشد. مانند امورى که خداوند, پیامبر(ص) را آگاه کرده است که پس از او رخ مى دهد; از جمله: اخبار برپایى قیامت, ظهور ناجى عالم و…. در این زمینه, همچنین از على(ع) نقل شده که فرمودند: دنیا پس از سرکشى به ما رو مى نهد, چون ماده شترى بدخو که به طفل خود مهربان شود , سپس آیه (و نرید أن نمنّ على الذین استضعفوا فى الأرض)(قصص/5) را تلاوت فرمود.19 شیخ طوسى در کتاب (الغیبة) روایت مى کند که على(ع) پس از تلاوت این آیه فرمود: مستضعفان همان آل محمد(ص) هستند که خداوند, مهدى آنان را پس از تحمل مشقتها خواهد فرستاد تا به آنان عزت بخشد و دشمنان شان را خوار سازد. این آیه بر حسب ظاهر, درباره قوم موسى و به استضعاف کشیده شدن آنان به وسیله فرعون, نازل شده است وخدا اراده کرده تا آنان را سربلند گرداند و فرعون و قوم او را خوار و زبون گرداند; اما آیه داراى هدفى والاتر و گسترده تر است. وعده پیروزى مستضعفان و برترى یافتن آنان بر مستکبران را در هر عصر و زمان نوید مى دهد. تحقق کامل وعده الهى و تأویل (بازگشت) آن, دوران ظهور حضرت قائم است. روایت امام على(ع) درباره این آیه, جنبه تأویلى دارد و به بطن آیه نظر دارد.20 امام على(ع) علاوه بر تقسیم بندى چهارگانه اى که از آیات قرآن و درباره تأویل ارائه داده اند, در روایات مختلف به بیان تأویل آیات پرداخته و مخاطب خود را آگاه کرده اند که اینک به شواهد و نمونه هایى اشاره مى شود: آورده اند که فردى معناى برخى آیات قرآن را نمى فهمید, از این رو به محضر على(ع) آگاه ترین مفسر زمان خود مراجعه نمود و دراین باره از حضرت(ع) پرسید. امام(ع) در پاسخ فرمود: تو را آگاه مى کنم که تأویل و مفهوم برخى آیات کتاب خدا با ظاهر خود آیه متفاوت است و شباهتى به کلام بشر نیز ندارد, بنابر این تنها ظاهر آیه تو را متوجه مقصود خداوند نمى کند, مانند سخن حضرت ابراهیم(ع) در آیه (إنّى ذاهب إلى ربّى سیهدین) که در این آیه منظور از رفتن به سوى خدا, رفتن با پاى بشرى نیست, بلکه پرستش خداوند و نزدیکى و تقرب به سوى او مراد است. یا در آیه (فلم تقتلوهم و لکنّ الله قتلهم و ما رمیت إذ رمیت و لکنّ الله رمى) کار پیامبر(ص), کار خداوند نامیده شده است حال آن که تأویل آیه چنین نیست.21 تأویلها و تفسیرهاى امام از آیات قرآن نه تنها در جهت پرده برداشتن از چهره واقعى آیات بوده است. بلکه گاه حضرت(ع) به منظور نمایاندن چهره هاى منفى و خطرناک و معرفى دشمنان خدا به تأویل و تفسیر قرآن مى پرداخت, این اقدام حضرت(ع) گاه موجبات خشم و نفرت فرد یا گروهى را فراهم مى کرد. به عنوان نمونه در موردى امام(ع) خطاب به عمر فرمود: آیا تو را از آیتى که درباره بنى امیه نازل شده است, آگاه سازم؟ عمر گفت: آرى. امام(ع) آیه (… و ما جعلنا الرّءیا التى أریناک إلاّ فتنة للنّاس و الشّجرة الملعونة فى القرآن)(اسراء/60) را تلاوت نمود و فرمود این آیه درباره بنى امیه نازل شده است. عمر پس از شنیدن سخن روشنگرانه حضرت خشمگین شد و امام(ع) را متهم به دروغ گویى کرد.22 نکته درخور تأمل در سخنان حضرت(ع) این است که از نگاه آن امام(ع) تأویل آیات قرآن را جز کسانى که داراى صفا و پاکى اندیشه, تشخیصى درست و درکى لطیف باشند نمى فهمند. او در کلامى دیگر مى فرماید: خداوند, آیات قرآن را به سه بخش تقسیم کرده است: یک بخش آیاتى هستند که عالم و جاهل هر دو معناى آنها را در مى یابند و در فهم این دسته از آیات, مشکلى ندارند. دسته دیگر, آیاتى هستند که جز کسى که داراى صفاى اندیشه و تشخیصى درست باشد معناى آنها را در نمى یابد. خداوند سینه اینان را براى پذیرش اسلام گشوده است. بخش دیگر آیات را جز خدا و پیامبران و راسخان درعلم نمى فهمند.23
محکم و متشابه
آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم شده است. در معناى این دو اصطلاح, تعریفهاى گوناگونى ذکر شده است. صاحب قاموس مى نویسد: (آیات متشابه آنها هستند که مراد خدا از آنها روشن و قطعى نیست و چند بُعدى و داراى احتمالات بسیار هستند و محکمات, آیات یک بعدى اند که مراد از آنها معلوم است.)24 سیوطى نیز در تعریف این دو مى نویسد: (محکم آن است که معنایش واضح و تعقل کردنى است و متشابه خلاف آن است. محکم تنها یک وجه تأویل را مى پذیرد و متشابه, وجوه مختلف را. همچنین محکم آن است که مراد از آن دانسته شود و متشابه آیاتى است که خداوند علم آن را به خود اختصاص داده است مانند: زمان بر پاشدن قیامت و حروف مقطعه. راسخون درعلم, تأویل قرآن را مى دانند و محکمش را از متشابه باز مى شناسند.)25 محکمات, در قرآن به (ام الکتاب) توصیف شده است, چون این دسته از آیات, مرجع آیات دیگر یعنى (متشابهات) اند.26 آنچه از سخنان مختلف ائمه اطهار به دست مى آید این است که در قرآن, متشابه به معناى آیه اى که مدلول حقیقى خود را به هیچ وجه به خواننده ارائه ندهد وجود ندارد. بلکه هر آیه اگر در رساندن مدلول حقیقى خود مستقل نباشد, به وسیله آیات دیگر مى توان به مدلول آن پى برد, و این امر همان ارجاع متشابه به محکم است. قرآن کریم, آیات الهى را به محکم و متشابه تقسیم مى کند و تأکید مى ورزد که معانى آیات متشابه و تأویل آنها را جز (راسخان درعلم) نمى دانند. پیشوایان دین نیز در روشن ساختن مصداق (راسخان درعلم) سخن گفته اند; بر اساس روایات متعددى که از ائمه اطهار نقل شده است مصداق راسخان درعلم, امامان و پیشوایان راستین دین هستند.
محکم و متشابه در سخنان امام على(ع)
روایاتى درباره معناى محکم و متشابه از امام(ع) نقل شده است که اینک به برخى از آنها اشاره مى شود. درباره معناى محکم از امام(ع) سؤال کردند. امام در پاسخ با تلاوت آیه شریفه: (هو الّذى أنزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنّ امّ الکتاب و أخر متشابهات…) (آل عمران/7) فرمود: خداوند, آیات قرآن را به دو دسته: محکم و متشابه تقسیم نموده است; اما محکم آن است که آیه اى از قرآن, آن را نسخ نکرده باشد; مانند آنچه خداوند در قرآن به عنوان حلال یا حرام معرفى کرده است. از بیان حلال و حرام خوردنى ها و نوشیدنى ها گرفته تا وجوب زکات, حج, جهاد, و…. ظاهر این گونه آیات, قابل فهم است و نیازى به تأویل ندارد و حکم آنها نسخ نشده است; مانند آیه: (حرّم علیکم المیتة و الدّم و لحم الخنزیر و ما أهّل لغیرالله به…)(مائده/3) و آیاتى دیگر که در قرآن فراوان است.27 همچنین درباره معناى متشابه, از امام(ع) پرسیده شد; امام (ع) فرمود: متشابه آن است که لفظ آیه یکى باشد, ولى معناى متفاوتى داشته باشد; مانند آیه (یضلّ الله من یشاء و یهدى من یشاء)(مدثر/31) خداوند متعال اِضلال (= گمراه ساختن) را در یک آیه به خود, در جایى دیگر به کفار و در آیه اى دیگر به بتها نسبت مى دهد. در ادامه, حضرت به توضیح انواع ضلالت و بیان مثالهاى قرآنى پرداخته مى فرماید: (اِضلال) وجوه و معانى مختلفى دارد که از آن جمله است: اِضلال محمود, اِضلال مذموم و آنچه نه مذموم است و نه محمود. اِضلال محمود و پسندیده منسوب به خداوند است که مثال آن ذکر شد. اِضلال نکوهیده و مذموم مانند آیه (أضلّهم السامرى)(طه/85). و ضلالتى که منسوب به بتهاست; مانند آیه: (واجنبنى و بنیّ أن نعبد الأصنام. ربّ انّهنّ أضللن کثیراً من النّاس…)(ابراهیم/35 و 36). در ادامه, حضرت(ع) به توضیح الفاظى چون قضا, فتنه, نور, وحى, امّة و… که در آیات قرآن معانى و وجوه مختلفى دارند, مى پردازد و شواهد و نمونه هاى قرآنى براى هر یک بیان مى کند.28 مولاى متقیان على(ع) درباره بسیارى از آیات متشابه قرآن که فهم آنها بر مردم زمان خود دشوار مى نمود, تفسیر و تأویلهاى استوارى ارائه داده اند. حضرت(ع) درباره اسماء و صفات الهى که از فهم و درک بیشتر مردم به دور بود بارها سخن گفته و آیات مربوط را تفسیر کرده است. در روایتى مى خوانیم: فردى از حضرت درباره مفهوم (وجاء ربّک و الملک صفاً صفاً)(فجر/22) و آیه (هل ینظرون إلاّ أن یأتیهم الملائکة أو یأتى ربّک أو یأتى بعض آیات ربّک)(انعام/158) سؤال کرد که مفهوم حرکت و رفتن خداوند چیست و چگونه چنین چیزى به خداوند نسبت داده شده است. او چون مفهوم و تفسیر متشابهات قرآن را نمى دانست فهم آیه برایش دشوار بود, ولى امام(ع) با این توضیح که افعال و صفات خداوند مانند افعال انسان نیست و آمدن خدا به سان حرکت انسان نمى باشد; علت برداشت غلط سؤال کننده را توجه نداشتن او به این مطلب دانست که مفهوم این گونه آیات با ظاهر آنها یکى نیست و به عبارتى آیات متشابه داراى تأویل هستند که باید با ارجاع به آیات محکم, تبیین گردند.29 در روایاتى مشابه, فردى نصرانى از آیه (والملک على أرجائها و یحمل عرش ربّک فوقهم یومئذ ثمانیة)(حاقه/16) سؤال کرد. امام(ع) در پاسخ, براى او توضیح داد که مفهوم عرش خدا این نیست که خداوند بر تختى به سان تختهاى دنیوى نشسته است; خداوند با قدرت خود در همه چیز حرکت و تحول ایجاد مى کند و کسى او یا تخت او را بر دوش نمى کشد.30 همچنین امام(ع) در توضیح و تفسیر آیه (وجوه یومئذ ناضرة. الى ربّها ناظرة) مى فرماید: (منظور از این آیه, نگاه کردن معمولى به خداوند نیست, بلکه این آیه در بیان مقام و جایگاه اولیاء الله است; زمانى که از حساب فارغ مى شوند چهره هاشان نورانى و شاداب مى گردد و از هر گونه ناپاکى و زشتى گناه پاک مى شوند, آن گاه به آنان فرمان داده مى شود که به بهشت وارد شوند, اینجاست که اولیاى خدا به سوى پروردگارشان مى نگرند که چگونه به آنان پاداش داده مى شود. بنابراین, مفهوم آیه این است که آنان به ثواب و پاداش الهى و عملى شدن وعده هاى خداوند مى نگرند.)31 در مقامى دیگر حضرت(ع) به چگونگى برخورد با آیاتى که مربوط به اوصاف خداوند است مى پردازد و در پاسخ به سؤال مردى که از امام مى خواهد تا خداوند را براى او توصیف کند, مى فرماید: (اى بنده خدا, بر تو باد که به آنچه قرآن, از صفات حضرتش شرح داده و پیش از تو رسول اکرم(ص) از معرفت او بیان کرده است. اما آنچه را که شیطان به تو تکلیف مى کند و در کتاب خدا بر تو واجب نشده و همچنین در سنت پیامبر(ص) و ائمه هدى امر آن بیان نشده, علم آن را به خداوند متعال واگذار, و بزرگى و عظمت خداوند را با عقل ناقص خود اندازه گیرى مکن, که هلاک مى شوى.) در ادامه, حضرت(ع) به توصیف راسخان در علم مى پردازد.32 درجایى دیگر, حضرت(ع) در پاسخ به سؤال فردى که از آیات متشابه قرآن مى پرسد از کلام عرب کمک مى گیرد و به توضیح آیه مى پردازد. در پاسخ فردى که از آیه: (و لاینظر إلیهم یوم القیامة) مى پرسد, مى فرماید: (خداوند در آیه, خبر مى دهد که در روز قیامت هیچ خیر و رحمتى شامل حال کافران نمى گردد و در میان عرب نیز این کلام رایج است که مى گویند: (ماینظر الینا فلان) و منظور آنها از این مثال این است که از جانب فلانى هیچ خیرى به ما نمى رسد. بنابراین مراد از نظر خداوند به بندگان, نگاه بشرى نیست, بلکه منظور رحمت و خیر الهى است که در قیامت شامل حال کافران نمى گردد.)33 آن حضرت(ع), گاه در تبیین و شرح این گونه آیات, روش خاصى در پیش مى گرفت که ذکر آن خالى از فایده نیست: روایت شده است (جاثلیق) همراه با صدتن از نصارا, پس از وفات پیامبر(ص) وارد مدینه شد و پرسشهایى از ابوبکر کرد که او نتوانست پاسخ دهد و به همین جهت او را نزد امیرالمؤمنین(ع) هدایت نمود. آن مرد از على(ع) درباره (وجه الله) که درقرآن بدان اشاره شده است, پرسید. امام(ع) به جاى هر توضیحى, درخواست کرد آتشى برافروزند. چون آتش شعله ور شد, على(ع) از سائل پرسید: وجه این آتش کجاست؟ او پاسخ داد: تمام آتش, وجه آن است. امام (ع) فرمود: آتشى دست ساز و ساختگى وجهش شناخته شده نیست; خداوند که خالق و آفریننده آتش است, هیچ شباهتى بدان ندارد (و وجه او قابل رؤیت و محدود نیست) چرا که مشرق و مغرب از آن خداست و هر کجا که رو کنى همان جا وجه الله است و بر خداوند هیچ چیزى پوشیده و پنهان نیست.34 على(ع) دراین ماجرا, براى تبیین و تفسیر مفاهیم قرآنى, از روش تمثیل و تشبیه بهره مى گیرد که در فهم بهتر و سریع تر آیه بسیار سودمند و مؤثر است.
راه نداشتن اختلاف و تناقض در قرآن
از آنجا که قرآن در مدت بیست و سه سال, به تدریج و در پى پیشامدها و رویدادهاى گوناگون نازل مى شد, گذشت زمان و فاصله هاى طولانى اقتضا مى کرد که این آیات, وقتى در یک جا جمع گردد, در ظاهر, میان آنها ناهماهنگى دیده شود, ولى قرآن در این مورد نیز جنبه هاى مختلف دارد. خود قرآن نیز به این ویژگى منحصر به فرد اشاره کرده است; آنجا که مى فرماید: (أفلایتدبّرون القرآن و لوکان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) نساء/82 بنابر این تناقض (به معناى تضاد و اختلاف میان الفاظ و معانى آیات) در قرآن مجید راه ندارد. امام على(ع) در خطبه ها و سخنان گهربار خود, معجزه بودن قرآن را تصدیق نموده است و این تصدیق با وجود مقام ارجمندى که او در بلاغت و معارف و علوم دارد از سر بى اطلاعى نمى تواند باشد, چون او آفریننده فصاحت و بلاغت و سرچشمه همه علوم اسلامى است. بنابراین, گواهى او, گواهى راستین است.35 ییکى از جنبه هاى اعجاز قرآن که حیرت و شگفتى هر خواننده اى را برمى انگیزد, نبودن اختلاف و تناقض در آیاتى است که به طور پراکنده در سوره هاى مختلف قرآن وجود دارد. این مسأله مورد اشکال دشمنان پیامبر(ص) بوده است. آنان به دلیل ناآگاهى از معانى و مفاهیم قرآن, میان آیات مختلفى که درباره یک موضوع در قرآن وجود دارد, اختلاف و تضاد مى پنداشتند. امام على(ع) به عنوان آفریننده فصاحت و بلاغت با تأکید بر اعجاز بیانى قرآن و بلنداى فصاحت این معجزه بزرگ, هرگونه اختلاف و تناقض میان آیات مبارک قرآن را رد کرده است: (کتاب خدا که بدان ـ راه حق را ـ مى بینید و بدان از حق سخن مى گویید و بدان حق را مى شنوید, بعض آن بعض دیگر را تفسیر کند و پاره اى بر پاره دیگر گواهى دهد. همه آیه هایش خدا را یکسان شناساند و آن را که همراهش شد, از خدا بر نگرداند.)36 ابن ابى الحدید در شرح این بخش از خطبه مى نویسد: (مراد حضرت(ع) از این سخن, این است که بین آیاتى که دلالت بر اوصاف خدا دارد, هیچ تناقضى به چشم نمى خورد; یعنى این گونه نیست که برخى آیات دلالت کند بر اینکه خداوند بر همه چیز عالم و آگاه است و آیات دیگر علم الهى را محدود نماید; یا برخى آیات نشان دهد که خداوند همه چیز را مى بیند و برخى به عکس. بنابراین آیات قرآن یکسر یکدیگر را تصدیق مى کنند و هیچ اختلاف و تناقضى بین آنها وجود ندارد. همچنین کتاب خدا آن گونه است که همراه خود را به سوى خداوند راهنمایى مى کند و از نزدیک شدن به شیطان باز مى دارد.)37 در روایات چندى نقل شده که برخى از زنادقه (شکاکان) و حتى مسلمانان درباره وجود تناقض در بین آیات قرآن, گرفتار ابهام و سردرگمى و شک و شبهه مى شدند و براى نجات و رهایى از آن به امام(ع) پناه مى بردند. امام(ع) نیز چون همیشه و به سان پناهگاهى مطمئن و آگاه, به توضیح و تبیین آیات مى پرداخت و پرسشگر یا پرسشگران را قانع مى نمود. در یکى از این موارد, فردى درباره چند آیه قرآن که براى او متناقض مى نمود, از امام سؤال مى کند; این آیات عبارتند از: (الله یتوفّى الأنفس حین موتها)(زمر/42) (قل یتوفّاکم ملک الموت الذى وکّل بکم…) و (الذین تتوفیّهم الملائکة ظالمى أنفسهم…)(نحل/28) او به امام این گونه عرضه مى دارد که در این آیات, قبض روح یک بار به خداوند, و بار دیگر به ملائکه نسبت داده شده است و از این رو بین این آیات, اختلاف و تناقض وجود دارد. امام(ع) در توضیح و تبیین آیات یادشده نشان مى دهد که نه تنها بین این آیات هیچ تناقض و اختلافى وجود ندارد, بلکه هر یک روشنگر دیگرى است: (اهل طاعت را فرشته رحمت و اهل معصیت را فرشته نعمت قبض روح مى کنند, و هر یک از این دو را فرشتگان دیگر همراهى مى کنند که به فرمان ملک الموت مى باشند و در حقیقت کار آنها کار ملک الموت و کار ملک الموت نیز کار خداست. خداوند به وسیله هر آن که بخواهد جانها را مى ستاند, انسانها را پاداش مى دهد و عذاب مى کند, بنابراین فعل امینان و نمایندگان او فعل خود اوست; چنان که مى فرماید: (و ما تشاؤون إلاّ أن یشاء الله).38 در مقامى دیگر, مردى نزد امام(ع) آمد و گفت: یا على, من درباره کتاب خدا دچار شک و شبهه شده ام. امام(ع) فرمود: مادرت سوگوارت باد, چگونه درباره قرآن تردید و شک دارى؟ گفت در قرآن آیاتى مى بینم که دیگر آیات قرآن را تکذیب مى کند, چگونه درباره کتاب خدا شک نداشته باشم. امام(ع) به او فرمود: چنین نیست, آیات قرآن یکدیگر را تأیید و تصدیق مى کنند و هیچ گونه تکذیب و تناقضى در قرآن وجود ندارد; ولى عقل و اندیشه تو بدان راه نمى یابد. در ادامه سخن, امام(ع) از او خواست تا آیاتى را که در آنها توهم تناقض دارد برشمارد. آن مرد چندین آیه را تلاوت کرد, از جمله به این آیات اشاره کرد: (فالیوم ننسیهم کما نسوا لقاء یومهم هذا…)(اعراف/51), (نسوا الله فنسیهم…)(توبه/67) و (ماکان ربک نسیّاً)(مریم/64) او با تصور اینکه میان این آیات, تضاد و اختلاف وجود دارد, به امام عرضه داشت: قرآن یک بار نسیان و فراموشى را به خداوند نسبت مى دهد, و در جاى دیگر, نسیان و فراموشى را از خداوند سلب مى کند, این دو معناى مختلف چگونه قابل جمع است؟ حضرت(ع) در پاسخ, به تفسیر و تبیین آیات پرداخته و مى فرماید: (آیه اول و دوم به این معنى است که اهل غفلت و معاصى, در دنیا خداى از یاد بردند و از طاعت او سرباز زدند, خداوند هم در آخرت آنان را از یاد برد و ثواب و پاداشى برایشان قرار نداد. آیه دیگر (و ما کان ربّک نسیاً) یکى از صفات خداوند را توصیف مى کند و بیان مى دارد که خداوند بلند مرتبه, فراموشکار نیست و هرگز غفلت نمى ورزد.)39 بدین ترتیب, امام(ع) در جایگاه مفسرى آگاه و هوشمند و مدافع همیشگى کتاب خدا, به توضیح و تفسیر این گونه آیات مى پردازد و نشان مى دهد علت توهم تناقض و اختلاف در آیات از سوى پرسشگران, ناآگاهى و احاطه نداشتن آنان بر معارف و مفاهیم قرآن است. نمونه ها و شواهد این گونه تفاسیر در منابع روایى و تفسیرى شیعى و سنى, فراوان به چشم مى خورد.40
عام و خاص
از امام(ع) درباره عام و خاص قرآن پرسیده شد, در پاسخ فرمود: در قرآن عام و خاص وجود دارد و این آیات سه دسته اند; دسته اول آیاتى که لفظ و ظاهر آنها خاص, و معناى آنها عام است; مانند آیه شریفه: (من أجل ذلک کتبنا على بنى اسرائیل أنه من قتل نفساً بغیر نفس أو فساد فى الأرض فکأنّما قتل النّاس جمیعاً و من أحیاها فکأنّما أحیا النّاس جمیعاً…) مائده/32 دراین مثال قرآنى, لفظ و ظاهر آیه, بیانگر معنى و مفهوم خاصى است و درباره بنى اسرائیل نازل شده است, ولى درباره همه مردم و ملتهاى مختلف جارى است و مصداق دارد. دسته دوم, آیاتى هستند که لفظ و ظاهر آنها عام است, ولى معناى خاصى دارند; مانند آیه شریفه (رسلاً مبشّرین و منذرین لئلایکون للنّاس على الله حجّة بعد الرّسل…) نساء/165 در این نمونه, لفظ آیه بدون استثنا تمام افراد مردم را فرا مى گیرد و به عموم آنها اشاره مى کند(معناى عام, همین است), ولى مقصود خداوند از عموم افراد, تنها قوم یهود است. و یا آیه (و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحاً و آ خر سیّئاً…)(توبه/102) که ظاهر آیه به معناى عامى اشاره دارد, ولى درباره یک نفر به نام (ابى لبابه) نازل شده است. دسته سوم, آیاتى هستند که لفظ آنها عام است و بدون حصر, تمام افراد مورد نظر را فرا مى گیرد و مقصود واقعى خداوند نیز چنین است; مانند این آیات: (یا أیّها النّاس اتّقوا ربّکم إنّ زلزلة السّاعة شىء عظیم) حج/1 (یا أیّها النّاس إنّا خلقناکم من ذکر و أنثی…) حجرات/13 مخاطب خداوند در این آیات, همه مردم اند و لفظ و معناى آیه نیز گستردگى و فراگیرى را مى رساند. دسته دیگر نیز آیاتى هستند که لفظ خاص دارند و خداوند معناى خاص نیز از آن اراده مى کند.41
اسباب نزول
آیات قرآن دو قسم است, قسمى که از جانب خدا از ابتدا و بدون وجود سببى نازل شده است و بخشى دیگر آیاتى هستند که در پى سبب یا مناسبت یا جهت خاصى یا در پاسخ پرسشى که از پیامبر شده بود نازل شده اند 42 که این قسم, موضوع بحث ما مى باشد. شناخت اسباب نزول فایده هاى گوناگونى دارد; از جمله آشکار شدن حکمت خداوند از نزول آیات قرآن, رفع ابهام از چهره آیات و کمک به فهم بهتر آنها. امام على(ع) براى اینکه مردم از آگاهى و دانش گسترده او از آیات الهى بهره مند شوند, جایگاه خویشتن را در آگاهى از اسباب نزول آیات, این گونه توصیف مى کند: (و الله لم تنزل آیة إلاّ و أنا أعلم فیم نزلت و فیمن نزلت و أین نزلت.) سوگند به خدا هیچ آیه اى نازل نشد جز اینکه مى دانم درباره چه موضوع و چه کسى و کجا نازل شده است. یکى از محققان مى نویسد: (مفسرین به موضوع اسباب نزول توجه زیادى داشته اند و شناخت آن را از عوامل مهم و ضرورى در تفسیر و فهم قرآن مى دانند. از اینجاست که راز توجه و اهتمام على(ع) به موضوع اسباب نزول را مى فهمیم. چنان که على(ع) در مواضع بسیار, دانش و آگاهى کامل خود به این موضوع را اعلام داشته است.)43 امام(ع) خود به دلیل ملازمت همیشگى با پیامبر(ص), در لحظات نورانى نزول وحى, همراه پیامبر(ص) و شاهد نزول آیات قرآن بوده است و از بسیارى از ماجراها و رویدادهایى که به نزول آیات الهى مى انجامید آگاهى کامل داشته است. این ماجرا شاهد مدعاى یادشده است: (ترمذى و حاکم از على(ع) نقل مى کنند که فرمود: شنیدم مردى براى پدر و مادر خود استغفار مى کند, بدو گفتم آیا براى پدر و مادرت استغفار مى کنى, در حالى که آنها مشرک بوده اند! مرد پاسخ داد: ابراهیم(ع) نیز براى پدرش استغفار مى کرد در حالى که پدرش مشرک بود. على(ع) در ادامه مى فرماید: این ماجرا را براى رسول خدا(ص) نقل کردم. اینجا بود که آیه (ما کان للنبى و الذین آمنوا أن یستغفروا للمشرکین…)(بقره/113) نازل شد.44 روایات چندى درباره سبب نزول آیات, از آن حضرت نقل شده است که البته همه آنها درخور اعتماد نیستند و محتواى برخى نشان از ساختگى بودن آنها دارد. سیوطى در (اسباب النزول) نمونه هایى از روایات نقل شده از على(ع) را آورده است که در اینجا نمونه اى از این روایات یاد مى شود: ابن جریر از على(ع) نقل مى کند گروهى از بنى نجار از رسول خدا(ص) پرسیدند ما قصد سفر داریم, چگونه نماز بگزاریم؟ به دنبال آن خداوند این آیه شریف را که دلالت بر نماز قصر دارد نازل فرمود: (و إذا ضربتم فى الأرض فلیس علیکم جناح أن تقصروا من الصلوة إن خفتم أن یفتنکم الذین کفروا…) نساء/101 و هنگامى که در سفر باشید, باکى براى شما نیست که نماز را کوتاه به جاى آرید, هرگاه بیم آن دارید که کافران, شما را به رنج و هلاکت اندازند.)45 پس از نزول این آیه, وحى پایان پذیرفت. یک سال بعد, زمانى که پیامبر(ص) در یکى از جنگها نماز ظهر مى گذارد, مشرکان گفتند: بر محمد(ص) و یاران او از پشت سر حمله کنید و بدانها فشار آورید. یکى از آنها گفت: آنها پس از نماز ظهر, نماز دیگرى (نماز عصر) نیز مى خوانند. در اینجا بود که در بین دو نماز پیامبر(ص) این آیه نازل شد: (و إذا کنت فیهم فأقمت لهم الصلوة فلتقم طائفة منهم معک و لیأخذوا أسلحتهم… إنّ الله أعدّ للکافرین عذاباً مهیناً) نساء/102 برخى از نقلهاى تفسیرى امام على(ع) درباره افراد یا گروه هایى است که آیات درباره آنان نازل شده است. به عنوان نمونه امام(ع) در یکى از روزهاى جمعه بر روى منبر خطبه اى خواند و در ضمن آن فرمود: براى هر مردى از قریش, آیه اى نازل شده که من بدانها آگاهى دارم. مردى از جا برخاست و گفت: یا على آیه اى که در قرآن درباره خودت نازل شده کدام است؟ فرمود: مگر سوره هود را نخوانده اى؟ گفت: آرى. فرمود: در آیه (أفمن کان على بیّنة من ربّه و یتلوه شاهد منه…) بیّنه, پیامبر(ص) و شاهد نیز من هستم.46 همچنین از آن حضرت(ع) نقل شده که فرمود: آیه (الذین قال لهم الناس إنّ الناس قد جمعوا لکم…)(آل عمران/173) درباره نعیم بن مسعود اشجعى و پس از بازگشت حضرت رسول(ص) از جنگ احد نازل شده است.47
ناسخ و منسوخ
نسخ به معناى ازاله و زدودن, تبدیل, تحویل و جابه جایى است. در میان آیات قرآن, آیاتى وجود دارد که پس از نزول, جاى آیه اى از آیات پیشین را مى گیرد و به زمان اعتبار حکم پیشین خاتمه مى دهد. آیه قبلى منسوخ و آیه بعدى ناسخ نامیده مى شود. نسخ در قرآن بیان انتهاى زمان اعتبار حکم منسوخ است, به این معنى که مصلحت جعل و وضع حکم نخست, مصلحتى محدود و موقت بوده است و طبعاً حکم آن نیز محدود و موقت مى باشد. پس از چندى با نزول آیات جدید, پایان مدت حکم قبلى اعلام مى گردد.48 درباره نسخ و تعداد آیاتى که به وسیله دیگر آیات, منسوخ گردیده اند, دیدگاه هاى گوناگونى وجود دارد که پرداختن بدان, در این مجال نمى گنجد. پذیرش اینکه آیه اى ناسخ است و آیه اى منسوخ, منوط به نقل صریح از رسول خدا(ص) یا یکى از اصحاب آن حضرت(ص) رجوع مى شود که بیان دارند فلان آیه, آیه دیگر را نسخ کرده است.49 طبق گواهى اخبار و روایات, حضرت على(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) اقدام به جمع قرآن کرد و سوره ها را مطابق ترتیب نزول نگاشت. مصحف على(ع) علاوه بر تفسیر و تأویل آیات, مشتمل بر ناسخ و منسوخ نیز بوده است. خود امام(ع) نیز در سخنان خود به این مطلب اشاره کرده است. در روایت سلیم بن قیس هلالى به نقل از سلمان فارسى آمده است: (فلمّا جمعه کله و کتب… الناسخ و المنسوخ) ابن سیرین هم دراین باره مى نویسد: من آگاه شدم که حضرت(ع) در مصحف خود, منسوخ ها و ناسخ ها را مى نوشت.50 بنابراین آنچه مى توان از ویژگیهاى مصحف امام(ع) یاد کرد, ذکر ناسخ و منسوخ آیات است. به این معنى که آیات ناسخ و منسوخ در هر سوره معین گردیده است.51 برخى از قرآن پژوهان و مفسران به این مطلب افزوده اند که امام(ع) تنها به ذکر آیات ناسخ و منسوخ بسنده نمى کرد; بلکه به توضیح این احکام مى پرداخت. همچنان که بیان آیات محکم و متشابه, تنها به معناى مشخص کردن آن آیات نبوده, بلکه منظور تبیین و توضیح آنها بوده است. فیض کاشانى از جمله کسانى است که به مناسبت توصیف مصحف امام(ع) مى نویسد: (بیان ناسخ و منسوخ, از قبیل تفسیر و توضیح این احکام است.)52 على(ع) به آگاهى بر ناسخ و منسوخ اهمیت فراوانى مى داده است و از جمله شروط خطابه, قضاوت و تفسیر قرآن را آگاهى بر ناسخ و منسوخ قرآن معرفى مى کند. در روایتى نقل شده است: على(ع) از قاضى پرسید: آیا ناسخ و منسوخ قرآن را مى شناسى؟ گفت: نه. امام(ع) بدو فرمود: خود تباه شده اى و مردم را نیز به تباهى مى کشى.53 از نمونه احادیثى که از على(ع) درباره آیات ناسخ و منسوخ قرآن وارد شده, روایتى است که بیشتر مفسران, ذیل آیه (نجوا) نقل کرده اند. بیشتر علما بر این عقیده اند که آیه دوازده از سوره مجادله: (یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرّسول فقدّموا بین یدى نجواکم صدقة ذلک خیر لکم و أطهر فإن لم تجدوا فانّ الله غفور رحیم) با آیه سیزده از همین سوره نسخ شده است, مرحوم آیت الله خویى آیه نجوا را تنها آیه نسخ شده مى داند. روایات فراوانى از طریق شیعه و سنى وارد شده که چون آیه نجوا نازل شد, به جز امیرمؤمنان(ع) کسى بدان عمل نکرد و آن حضرت(ع) تنها یک دینار پول داشت که آن را به ده درهم تبدیل کرد و هرگاه آهنگ گفت وگوى سرّى با پیامبر(ص) را مى کرد, یک درهم صدقه مى داد تا گفت وگوى وى به ده بار رسید, بنابراین به آیه شریفه نجوا جز على(ع) هیچ کس عمل نکرد. آیت الله خویى در بحث مربوط به آیات ناسخ و منسوخ و ذیل موضوع نسخ در آیه نجوا, سخن على(ع) را مبنى بر وقوع نسخ در این آیه از طرق مختلف نقل مى کند.54
امام على(ع) واضع اعراب قرآن
مصحف هایى که به وسیله صحابه رسول خدا(ص) گرد آمده و نگاشته شده بود, فاقد هرگونه نشانه مشخص کننده مانند شکل, اعراب و اعجام; یعنى نقطه هاى حروف مشابه بود, چون خطى که در اختیار تازیان زمان پیامبر(ص) قرار داشت بسیار ساده و ابتدایى و فاقد علایم و نشانه هایى بود که هم اکنون از آنها براى نمایاندن حرکات یا سکون و یا بازیافتن حروف همانند استفاده مى شود. پیش از آن که اقوام تازى با ملل بیگانه روابطى برقرار سازند, طبق ذوق و قریحه ناب عربى و به مدد حافظه در آغاز امر, قرآن را درست قراءت مى کردند. اما زمانى که اسلام به فتوحاتى دست یافت و تازیان به ممالک دیگر راه یافتند و با ملتهاى بیگانه معاشرت و ارتباط برقرار ساختند; عوامل انحراف در زبان تازى رسوخ کرد و به تدریج لحن و اشتباه در سخنان فصحاى عرب به چشم مى خورد. حوادثى که در این رهگذر پیوسته روى مى داد, عرب را بر آن داشت که براى اصلاح زبان خود و بویژه به منظور حفظ و صیانت قرآن, ازلحاظ قراءت سخت بکوشند. نخست قواعد ساده و بسیطى براى زبان عربى و تازى به دستور امیرمؤمنان(ع) و با کوشش پیگیر ابوالاسود دؤلى تأسیس شد. او دست اندرکار اعراب گذارى خط قرآن گردید و نشانه ها و نقاطى را براى اعراب گذارى قرآن وضع کرد.55 زرقانى در این باره مى نویسد: (على(ع) هنگامى که ملاحظه کرد لحن و اشتباه در زبان عربى رسوخ کرده است, به ابوالأسود دؤلى فرمان داد تا قواعدى براى صیانت و حفظ زبان عربى وضع نماید, و در این راستا امام(ع) او را راهنمایى مى نمود و روش کار را به او مى آموخت. على(ع) قواعدى را وضع کرد که علم نحو نامیده مى شود و علم اعراب قرآن به دنبال آن پدید آمد. بنابراین على(ع) را باید واضع علم اعراب قرآن نامید.)56 ابن ابى الحدید نیز على(ع) را به عنوان واضع دانش نحو و قواعد زبان عربى که مقدمه علم اعراب قرآن است مى شناساند.57 علامه سید محسن امین نیز در معرفى دانشمندان علم لغت و نحو, على(ع) را در این زمینه پیشگام و پیشتاز معرفى مى کند و ماجراى گفت وگوى على(ع) را با ابوالأسود دؤلى و فرمان امام(ع) مبنى بر وضع قواعد علم نحو را از منابع مختلف گزارش مى کند.58
نتیجه
از آنچه گفته آمد مى توان نتیجه گرفت که على(ع) علاوه بر آن که در امر تفسیر و تبیین قرآن, پیشتاز و پیشگام و صدرالمفسرین به شمار مى رفت, در زمینه علوم قرآن ـ با مفهوم مصطلح آن ـ نیز آغازگر و مبتکر بوده است. بدون مبالغه باید گفت که سرچشمه تمام اقسام و شاخه هاى علوم قرآنى در قرون بعدى, بیانات و رهنمودهاى ارزشمند على(ع) در رساله معروف به محکم و متشابه است. عالمان و پژوهشگران اسلامى به طور مستقیم یا غیرمستقیم از این مجموعه حدیثى استفاده کرده و آثار متعدد و پراکنده اى را در طى زمان گردآورده اند که على(ع) یکجا در رساله یادشده و در دیگر منابع حدیثى بدان اشاره کرده است.
پی نوشت ها:
________________________________________
1. زرقانى, عبدالعظیم, مناهل العرفان فى علوم القرآن, بیروت, دارالکتب العلمیة, 1/28. 2. صبحى صالح, مباحث فى العلوم القرآن, بیروت, دارالعلم للملایین. 3. زرقانى, مناهل العرفان, 1/30. 4. جهت اطلاعات بیشتر ر.ک: سیدمحمدرضا حسینى جلالى, تدوین السنة الشریفة, دفترتبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم, 1376 ش,71و137. 5. امین عاملى, محسن, اعیان الشیعة, دارالتعارف للمطبوعات, 1/90. 6. سید حسن صدر, تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام, انتشارات اعلمى,316. 7. حسینى جلالى, محمدرضا, تدوین السنّة الشریفه, 137. 8. قرشى, على اکبر, قاموس قرآن, تهران, دارالکتب الاسلامیة, 1/141. 9. صابونى, محمد على, التبیان فى علوم القرآن, بیروت, عالم الکتب, 1405 ق,66. 10. شیخ حرعاملى, وسائل الشیعة, 18/145; ابن فروّخ, بصائر الدرجات, مؤسسة النعمان, بیروت, 1412 ق,193. 11. سلیم بن قیس هلالى, کتاب سلیم, تحقیق علاء الدین موسوى, تهران, قسم الدراسات الاسلامیة و مؤسسة البعثة, 1407 هـ . ق, ص51. 12. نهج البلاغه, ترجمه دکتر شهیدى, نامه 55, صفحه342. 13. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, قم, منشورات مکتبة آیة العظمى مرعشى نجفى, 1404ق, 14/73. 14. مجلسى, محمدباقر, بحارالانوار, بیروت, مؤسسة الوفاء, 1403ق, 69/184. 15. نهج البلاغه, نامه 31. 16. محمدباقر, مجلسى, بحارالأنوار,90/68. 17. همان. 18. همان, 90/71. 19. نهج البلاغه, کلمات قصار, شماره 209. 20. معرفت, محمدهادى, تفسیر و مفسران, مؤسسه فرهنگى التمهید, 1379ش, 1/451 و 452. 21. عروسى حویزى, على بن جمعه, تفسیر نورالثقلین, قم, مؤسسه اسماعیلیان, 1373,4/419 و 5/527. 22. همان, 3/179 و 5/392. 23. همان, 4/305. 24. قرشى, على اکبر, قاموس قرآن, 4/3. 25. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, بیروت, دار ابن کثیر, 1/640. 26. طباطبایى, محمدحسین, المیزان, ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى, بنیاد علمى و فکرى علامه طباطبایى, 3/34. 27. مجلسى, محمدباقر, بحارالانوار, 90/11و12. 28. همان, 90/12. 29. همان, 90/114. 30. حویزى, نور الثقلین, 5/404. 31. همان, 4/508. 32. محمدحسین طباطبایى, المیزان, 3/130. 33. حویزى,نور الثقلین, 1/355. 34. همان, 1/ 117. 35. خویى, ابوالقاسم, بیان در مسائل کلى قرآن, ترجمه صادق نجمى و هاشم هریسى, قم, مجمع ذخائر اسلامى, 1360ش, 57 و 126. 36. نهج البلاغه, خطبه 133, صفحه132. 37. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, 8/294. 38. حویزى, نورالثقلین, 5/519. 39. همان. 40. مجلسى, بحارالانوار, 90/ 98 ـ 145. 41. همان, 90/23 ـ 26. 42. زرقانى, مناهل العرفان, 1/107. 43. ر.ک:ابوعبدالله بن مسلم حبرى, تفسیر الحبرى, مؤسسة آل البیت, بیروت, 1408 ق, مقدمه,91 ـ 92. 44. سیوطى, جلال الدین, اسباب النزول, 206. 45. همان, صفحات: 104 , 105 , 126 , 157 , 160 , 378. 46. محمدباقر محقق, نمونه بینات در شأن نزول آیات, تهران, انتشارات اسلامى, 1364 ش, 457. 47. قبانجى, سید حسن, مسند امام على(ع), 2 /49. 48. طباطبایى, محمد حسین, قرآن در اسلام,48و49. 49. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, 2/69. 50. فیض کاشانى, تفسیر صافى,1/47. 51. حرّ عاملى, وسائل الشیعة, 18/149. 52. خویى, ابوالقاسم, بیان در مسائل کلى قرآن,650. 53. سیوطى, جلال الدین, الاتقان فى علوم القرآن, 1/204. 54. براى اطلاعات بیشتر ر.ک: سید محمدعلى ایازى, مصحف امام على(ع), سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, 1380 ش,115. 55. حجتى, سید محمدباقر , پژوهشى در تاریخ قرآن کریم, تهران, دفترنشر فرهنگ اسلامى, 1366, 463و465. 56. زرقانى, مناهل العرفان, 31و32. 57. ابن ابى الحدید, شرح نهج البلاغه, 1/20. 58. ر.ک: امین, سید محسن, اعیان الشیعة, 1/161.
تبلیغات
