جایگاه سیاق در المیزان (مقاله پژوهشی حوزه)

تفسیر ارزشمند (المیزان) تألیف مفسّر و قرآن شناس معاصر, مرحوم علامه طباطبایى در بین دیگر تفاسیر داراى جایگاه ویژه اى است. این برجستگى مرهون اخلاص, تلاش و بکارگیرى روشهایى است که توانسته است آن را ـ با وجود عمر کوتاه چند دهه خود ـ در ردیف تفاسیر مشهور وبنام چند صدساله قراردهد و گاهى از برخى ازآنان پیشى گیرد, به گونه اى که اکنون براى دستیابى به دیدگاههاى تفسیرى ودریافت پیام قرآن, دست کم در کنار چند تفسیر مهم, نگریستن در تفسیر (المیزان) ضرورى به نظر مى رسد. ویژگیهاى این تفسیر گوناگون است و برخى ازآنها در تفاسیر دیگرکم تر دیده مى شود. ازبین تمام ویژگیهاى این تفسیر, سه مورد بسیار برجسته وممتاز و فراگیر است:
1. روش و مبناى تفسیرى (المیزان) (تفسیر قرآن به قرآن)
این روش براى فهم قرآن به همراه استفاده از روایات صحیح معصومین(ع) درست ترین واستوارترین روش است. درجاى جاى تفسیر (المیزان) بهره گیرى از این روش را براى فهم قرآن مى بینیم, به گونه اى که در هر چند آیه, به آیاتى برمى خوریم که براى تفسیر آیات دیگر, فهرست شده وسپس نتیجه اى خاص از مجموع آیات به دست داده است.
2. دربرداشتن مباحث موضوعى درحوزه فرهنگ ومعارف اسلامى
این ویژگى درتفاسیر کهن بسیار محدود است, ولى در تفاسیر جدید قرآن به نسبت بیش ترى وجود دارد. در تفسیر(المیزان) نزدیک به هشتصد موضوع در حوزه فرهنگ ومعارف اسلامى آورده شده و به گونه اى کوتاه یا مفصّل درباره آن بحث شده است. این ویژگى باعث گردیده تا برخى ازاین تفسیر به عنوان (دائرة المعارف تشیّع) یاد کنند وانصاف این که این لقب, بسیار با مسمّى است. 2
3. بهره گیرى از سیاق و تناسب آیات یک سوره, درفهم قرآن
این شیوه ومبنا دربرخى ازتفاسیر بسیار اندک به کارگرفته شده, به گونه اى که گاهى دریک سوره از سوره هاى متوسّط , حتّى در یک مورد هم ازاین مبنا و شیوه استفاده نشده است. ولى در سرتاسر تفسیر (المیزان) براى فهم مراد قرآن ودرک آیات, از سیاق آیه, آیه ها و جمله هاى قرآنى بهره گرفته و رازهاى پنهان آیات را هویدا ساخته است, وجمله ها وآیات تکرارى قرآن را از تفسیرى تکرارى و کلیشه اى, بیرون آورده است, وخواننده تفسیر را با روح و زنده بودن معنایى قرآن, آشنا کرده است. 3
سیاق آیات وجایگاه آن درفهم قرآن
(سیاق) در اصطلاح اهل ادب به طرز جمله بندى که برگرفته از چینش ونظم خاص کلمات است, گفته مى شود, به گونه اى که گاهى افزون برمعناى هریک ازکلمه ها و سپس معناى جمله, معنایى دیگر را نیز براى جمله به همراه آورد. بحث (سیاق) به راستى ازمطالب غیر قابل انکار (مبحث الفاظ) است, ازاین رو مى تواند در ادب, علم اصول, تفسیر وهرآنچه که درقالب لفظ بگنجد, مورد تحقیق وپژوهش قرار گیرد. ولى گویا به گونه اى گسترده و شایسته درمتون, تحقیق نگردیده ودرباره دلالت آن وحجیت آن کمتر سخن به میان آمده است. هرچند انصاف وحق این است که در گفت وگوهاى روزمره, همه انسانها در همه ملّتها وشاید با همه ویژگیهاى زبانى وادبى, به دلالت سیاق سخن وکلام, توجه نموده و بر مبناى آن قضاوت مى کنند و زندگى روزمره خود را مى گذرانند, ازاین رو نیاز به یادآورى نمونه عرفى آن وجود ندارد. پس شاید بتوان گفت که حجیّت (دلالت سیاق) برگرفته از سیره عقلا بوده است. البته این حقیقت پوشیده نیست که گاهى برخى از سیاق جمله و سخن, با واژه ها و الفاظ دیگرى تعبیر مى کنند, همچون قرینه کلام, هرچند (قرینه کلام) اعم از (سیاق کلام) است, ولى مى تواند یکى از نمونه هاى روشن آن باشد. قرآن نیز که معجزه کلامى است, ازاین قاعده عمومى بحث الفاظ جدا نیست, ازاین رو بحث (سیاق آیات) مى تواند جایگاه ویژه اى درفهم و تفسیر قرآن داشته باشد. این نکته نیز بى فایده نیست که بحث از (سیاق آیات) به تنهایى کارگشا نیست, وبراى دستیابى به حقیقتى فراگیر دراین باره, به یک معنى شناختى نسبتاً کامل دریک راستا ویک محور نیازمندیم. مباحث عمده اى که دراین راستا قرار مى گیرند, مى توانند این مباحث باشند: تناسب آیات و سور, سیاق آیه و آیات, اسلوب قرآن, تفسیر قرآن به قرآن, زبان دین و… همه مباحث یادشده به گونه اى به هم مربوط بوده و تداخل مفهومى و معنایى دارند وجاى خوشبختى است که درباره هریک ازاین مباحث ـ بجز بحث سیاق آیات ـ تحقیقات و پژوهشهاى فراوان ونوشته هاى گسترده اى سامان یافته است. (تناسب آیات و سور) و (اسلوب قرآن) ازمباحث عمده علوم قرآنى است که کتابهاى اصلى وجامع علوم قرآن, همگى به این بحث پرداخته اند ونیزکتابهاى مستقلى دراین باره سامان یافته است. (تفسیر قرآن به قرآن) نیز به عنوان یکى ازمبانى و روشهاى تفسیر قرآن, درکتابهایى با عنوانهایى همچون (مناهج المفسرین) و (الاتجاهات التّفسیریه) و مانند آن ویا معادل فارسى آن, بحث و بررسى مناسب شده است. همچنین بحث (زبان دین) که درواقع بحثى عام و فراگیر است وموارد قبلى در درون آن جاى مى گیرد و به عنوان یکى از دهها موضوع آن, مى تواند بررسى گردد. این بحث ازگذشته در مجامع علمى ـ دینى مطرح بوده واکنون نیز از موضوعات مطرح درمعرفت دینى است که علاقه مندان فراوانى را به همراه دارد ودرصورت دستیابى به حقایق آن, مى توان به اعتقادات درستى دست یافت.
تفسیر (المیزان) وجایگاه سیاق آیات درآن
همان گونه که پیش تر گذشت, مرحوم علامه طباطبایى درسرتاسر تفسیر خود براى فهم آیات, از سیاق جمله, جمله ها, آیه و آیه ها بهره فراوان گرفته است, به گونه اى که با یک تورّق و جست وجوى اجمالى در جلدهاى گوناگون (المیزان), فراوانى وگستردگى آن را مى توان به روشنى دید. اینک براى بهره گیرى مشخص و متقن ازبحث سیاق آیات در تفسیر(المیزان), فقط یک سوره را محور تحقیق و پژوهش قرار مى دهیم, وهرچند آن را استقرایى ناقص مى دانیم, ولى با نگریستن در تفسیر سوره هاى دیگر, به این حقیقت دست مى یابیم که (سیاق آیات) و دلالت آن, جایگاه ویژه اى در تفسیر(المیزان) دارد.4
بررسى سوره احزاب در (المیزان) وجایگاه سیاق درآن
با نگاهى اجمالى درتفسیر سوره احزاب در (المیزان) به این عبارتها برخورد مى کنیم: وسیاق آیاتها یشهد, وفى سیاق النّهى کشف (ج16ص 273) 5, لکنّها من حیث وقوعها [الآیة] فى سیاق النّهى (ص 274) وفیه انّ السّیاق لایساعد علیه (ص 276) لکنّها [اسباب النّزول] اجنبیّة غیر ملائمة لسیاق الآیات (ص 280), سیاق الآیتین یلوّح أنّ (ص 305), على ما یعطیه سیاق الآیة, کوقوع الآیة فى سیاق…, ظاهر السیاق ان المراد (ص311), فبعید من السّیاق(ص 313), یشهد السّیاق على أنّ (ص321) , وان کان سیاق [الآیة] یلوّح الى أنّ (ص 324), والسّیاق یدلّ على أنّ المراد, والّذى أوردناه هوالأوفق لوقوعها فى سیاق [الآیة السّابقة] (ص 336), و… 6 این عبارات, بیانگر بهره گیرى از (سیاق آیات) درفهم قرآن است و درصورت شمارش درتمامى جلدهاى تفسیر, حجم بسیار بالایى را به خود اختصاص خواهد داد. اینک آمارى اجمالى از استفاده از سیاق آیات درتفسیر سوره احزاب آورده مى شود که نشان دهنده درستى, از نقش مؤثر آن در فهم قرآن است. 7 آیات سوره احزاب: 73 آیه. شمار آیاتى که از سیاق آیه در فهم آن بهره گیرى شده است: 13 آیه. شمار مواردى که استشهاد به سیاق آیات شده است: 21 مورد. پذیرش دلالت سیاق آیه یا آیات: 20 مورد. نپذیرفتن دلالت سیاق آیه یا آیات: یک مورد. بهره گیرى از تناسب آیات درفهم قرآن: 3 مورد. از این رو دراین جا به بررسى موارد یاد شده در سوره احزاب مى پردازیم. الف. سیاق آیات, ومکى و مدنى بودن سوره در آغاز تفسیر سوره احزاب, ضمن یادآورى از مفاهیم سوره, درباره مکى ومدنى بودن سوره, چنین آمده است: (وسیاق آیاتها یشهد بأنّها ممّا نزلت بالمدینة.) بدین سان سیاق آیات این سوره, تأیید کننده روایات ومنقولاتى است که برمدنى بودن سوره دلالت دارد. 8 درموارد فراوانى از تفسیر (المیزان) درآغاز هرسوره, استشهاد به سیاق آیات درجهت اثبات مکى ومدنى بودن سوره, دیده مى شود.
ب. پذیرش برخى از اسباب نزول به دلالت سیاق آیه
(یا أیّها النّبیّ اتّق اللّه ولاتطع الکافرین والمنافقین انّ اللّه کان علیماً حکیماً) احزاب /1 اى پیامبر ازخداوند پروا کن وازکافران ومنافقان اطاعت مکن. که خداوند داناى فرزانه است. مرحوم علامه درتفسیر آیه شریفه یادشده مى نویسد: (چون آیه در سیاق نهى است, پس مى توان به دست آورد که کافران, درخواست امورى را از پیامبراکرم(ص) کرده اند ومنافقان نیز با اصرار ازحضرت مى خواسته اند که پیشنهاد کافران را بپذیرد. ازاین رو به دلالت سیاق آیه, روایاتى که درسبب نزول آیه آمده, پذیرفته مى گردد. آن دسته از روایات, داراى این مفهوم است که برخى ازبزرگان قریش بعد از جنگ احد نزد پیامبر(ص) آمده ودرخواست کردند که آن حضرت به بت پرستى آنان کارى نداشته باشدوآنان نیز دریکتاپرستى حضرت دخالت نکنند. سپس این آیه و آیه پس ازآن نازل شد وحضرت را از پیروى ازآنان بازداشت. همچنین دلالت سیاق آیه, با پایان آیه که دربردارنده دواسم از اسماء الحسنى است (علیم وحکیم), مناسبت داشته ونیز تناسب این آیه با دوآیه بعد روشن مى گردد.) 9
ج. برداشت خاص ازآیه با توجه به سیاق
1. (واتّبع مایوحى الیک من ربّک انّ اللّه کان بما تعلمون خبیراً) احزاب/2 وازآنچه از پروردگار به تو وحى مى شود پیروى کن, که خداوند داناى فرزانه است. درتفسیر آیه چنین آمده است: (هرچند آیه, مفهوم عام وگسترده خود را دارد, ولى چون در سیاق نهى آیه پیشین است, مراد از پیروى از وحى, پیروى از وحیى است که درباره اطاعت نکردن از کافران ومنافقان آمده است ونیز جمله پایانى آیه : (انّ اللّه کان بما تعملون خبیراً) بر اراده این معناى خاص ازآیه, درکنار معناى عام وگسترده آیه, دلالت دارد. پس مؤیّد دلالت سیاق آیه, جمله پایانى آیه است.) 10 2. (وتوکّل على اللّه وکفى باللّه وکیلاً) احزاب/3 وبرخداوند توکّل کن وخداوند کارسازى را بسنده است. این آیه نیز همچون آیه گذشته, افزون برمعناى عام و گسترده خود, به خاطر قرارگرفتن درسیاق نهى آیه (ولاتطع الکافرین والمنافقین… ) دلالت برمعناى خاصى دارد وآن توکّل برخداوند است درآنچه برحضرت وحى گردیده است که ازکافران ومنافقان پیروى نکند, هرچند خطرآفرین ومشکل زا و وحشت آورباشد. 11 بدین سان روشن مى گردد که سه آیه نخست سوره احزاب, داراى تناسب بوده ودریک سیاق هستند (وحدت سیاق). 3. (الذین یبلّغون رسالات اللّه ویخشونه ولایخشون أحداً الاّ اللّه وکفى باللّه حسیباً) احزاب/39 همان کسانى که پیامهاى الهى را مى رسانند واز او پروا دارند وازهیچ کس جز خداوند پروا ندارند وخداوند حسابرسى را بسنده است. هرچند پیامبران الهى تنها از حضرت حق خشیت و ترس دارند و هیچ گاه از غیر ازاو نمى هراسند, ولى سیاق آیه چنین نشان مى دهد که انبیاى الهى درتبلیغ رسالت ازهیچ کس جز او نمى هراسند. ونیز چون کارهاى پیامبران مانند سخنانشان براى تبلیغ دین است; در تبلیغ دین به هیچ گونه نمى هراسند.) 12 4. (ماکان محمّد أبا أحد من رجالکم ولکن رسول اللّه وخاتم النّبیّین وکان اللّه بکلّ شئ علیماً) احزاب/40 محمّد(ص) هرگز پدر هیچ یک از مردان شما نیست, بلکه پیامبر خدا وخاتم پیامبران است, وخداوند به هرچیزى داناست. سیاق آیه براى دفع اعتراض برخى است که مى گفتند: چرا حضرت با همسر پیشین پسر خوانده خود (زیدبن حارثه) ازدواج کرده است. ازاین رو افزون بر معناى عام وگسترده آیه, این معناى خاص نیز اراده شده که پیامبر(ص) پدر زید بن حارثه نبوده تا ازدواج با همسر سابق وى, ازدواج با همسر پسر حقیقى به شمار آید.13 بنابراین آیه یادشده همراه با چهار آیه پیش از آن (احزاب /36 ـ 40) بیانگر یک قضیه بوده وبا یکدیگر تناسب داشته و داراى سیاق متناسبى هستند.
د. نپذیرفتن برخى از دیدگاههاى تفسیرى به دلالت سیاق آیه
1. (النّبى أولى بالمؤمنین من أنفسهم… ) احزاب/6 پیامبر(ص) ازخود مؤمنان به آنها نزدیک تر و سزاوارتراست. مرحوم علامه درتفسیراین آیه چنین گفته است: (مراد از اولویت, این است که مؤمنان, پیامبراکرم(ص) را درتمامى کارها برخود مقدّم بدارند, پس برخى از مفسّران که اولویت درآیه را مقیّد ساخته اند و (اولویت درحکم) و (اولویت در دعوت) را ازآیه استفاده کرده اند, اشتباه پنداشته اند, زیرا که آیه عام است ونیز سیاق آیه با دیدگاه آنان همراهى ندارد.) 14 2. (واذکرن ما یتلى فى بیوتکنّ من آیات اللّه والحکمة انّ اللّه کان لطیفاً خبیراً) احزاب/34 [اى زنان پیامبر(ص)] هرآنچه ازآیات الهى وحکمت که درخانه هاى شما خوانده مى شود, دریادگیرید, خداوند ریزبین آگاه است. (ذکر) درآیه به معناى(یادآورى) است واین که برخى ازمفسّران (اذکرن) را به معناى (اشکرن) دانسته اند وآیه را بدین گونه معنا کرده اند که: اى زنان پیامبر(ص) خداوند را شکرکنید که شما را درخانه هایى جا داد که قرآن وسنّت درآن تلاوت مى شود, با سیاق آیه سازگارى ندارد, بویژه آن که درپایان آیه دواسم ازاسماء الحسنى وجود دارد که با شروع آیه تناسب دارد واگر (ذکر) درآیه به معناى (یادآورى) باشد, این تناسب رعایت شده است. 15
نپذیرفتن برخى از اسباب نزول به دلالت سیاق آیات
مرحوم علامه در تفسیر نخستین بخش از سوره احزاب, روایتى را درباره سبب نزول آیات یادآور شده وآن را پذیرفته است وسپس چنین مى نویسد: (درباره سبب نزول این بخش ازآیات, روایات و نقلهاى دیگرى رسیده است, ولى چون با سیاق آیات بیگانه است وسازگارى ندارد, آن را نمى پذیریم.)16
وقوع مورد آیه به دلالت سیاق
(یا ایّها النّبى قل لأزواجک ان کنتنّ تردن الحیاة الدّنیا وزینتها فتعالین أمتّعکنّ وأسرّحکنّ سراحاً جمیلاً) احزاب/28 اى پیامبر به همسرانت بگو اگر زندگانى دنیا و جلوه هاى آن را مى خواهید پس بیایید تا بهره مندتان سازم وبه خیر و خوشى رهایتان کنم. از واژگان آیه, شکوه وگلایه برخى از همسران پیامبر(ص) برنمى آید, ولى از سیاق آیه ونیز آیه بعد, چنین برمى آید که برخى از همسران پیامبر(ص) از زندگى مادى خود درخانه پیامبر خشنود نبوده وازآن شکایت داشته و پیشنهاد زندگى بهتر و زینت و زیور دنیا را براى خود داشته اند. 17
نپذیرفتن دلالت سیاق آیات به سبب روایات صحیح
(… انّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیراً) احزاب/33 همانا خداوند مى خواهد که ازشما اهل بیت هرپلیدى را بزداید, وشما را چنانکه باید وشاید پاکیزه بدارد. سخن درباره این آیه (آیه تطهیر) بسیاراست, ولى آنچه دراین جا سزاوار است یادآور شویم, این است که مرحوم علامه مى نویسد: (اگر پرسش شود: روایات درباره این آیه دلالت دارد که مراد از اهل بیت, حضرت على وفاطمه وحسن وحسین ـ علیهم السّلام ـ هستند, ولى این دسته از روایات با این که آیه, همسران پیامبر را نیز دربرگیرد, ناسازگارى ندارد, زیرا سیاق آیات خطاب به آنان است. درپاسخ مى گوییم: روایاتى از فریقین رسیده است که به روشنى دلالت بر اختصاص آیه به اهل بیت دارد واین که آیه, همسران پیامبر را شامل نمى شود. ونیز اگر گفته شود: این روایات را به خاطر آن که سیاق آیات درباره همسران پیامبراست, نمى پذیریم; درجواب مى گوییم: تمام سخن این است که ما نمى پذیریم این آیه به آیات قبل, متّصل بوده ودریک سیاق باشند. و در اصل, این آیه جداگانه نازل شده است وحتّى یک روایت نیز که نزول این آیه را به همراه آیات مربوط به همسران پیامبر برساند, وجود ندارد.) 18
سیاق آیه و پذیرش یکى ازمعانى گوناگون کلمه
1. (وماکان لمؤمن ولامؤمنة اذا قضى اللّه ورسوله أمراً أن یکون لهم الخیرة من أمرهم… ) احزاب/36 وهیچ مرد و زن مؤمنى را نرسد که چون خداوند و پیامبرش امرى را مقرر دارند, آنان را درکارشان اختیار باشد. ازسیاق آیه چنین برمى آید که مراد از (قضى) قضاى تشریعى است, یعنى حکم تشریعى خداوند و قانونگذارى, نه قضا وحکم تکوینى. ونیز سیاق آیه دلالت دارد که مراد از (قضى) تصرف درامور زندگى مردم است ونه تنها حکم شرعى که اختصاص به خداوند دارد.19 2. (واذکرن ما یتلى فى بیوتکنّ من آیات اللّه والحکمة… ) احزاب/34 [اى زنان پیامبر] هرآنچه ازآیات الهى وحکمت که درخانه هاى شما خوانده مى شود, دریادگیرید. همان گونه که پیش تر درباره این آیه گذشت, ازبین معانى گوناگون (ذکر) با توجه به سیاق آیه, معناى (یادآورى) که در برابر (فراموشى) است, سازگارتر است واین معنا با سیاق تأکید این آیات, مناسبت دارد. افزون برآن, دراین آیه ( فى بیوتکنّ) تأکید دیگرى است که دلالت سیاق را روشن تر مى سازد. 20
دلالت سیاق آیه و ظهور آیه
(… وتخشى النّاس واللّه أحقّ أن تخشاه… ) احزاب/37 [اى پیامبر] ازمردم بیم داشتى, حال آن که خداوند سزاوارتر است به این که از او بیم داشته باشی…. این آیه, درباره ازدواج پیامبر(ص) با همسر پیشین فرزند خوانده خود, زید بن حارثه سخن مى گوید ودربین آیه مى فرماید که از برخى مردمان که درباره این ازدواج سخنانى مى گویند, بیم نداشته باشد. ظاهر آیه نوعى عتاب است, ولى سیاق آیه بر تأیید ونصرت و یاورى پیامبر دلالت دارد که ازجمله هاى بعدى ونیز از جمله پایانى آیه (وکان أمراللّه مفعولاً) چنین برمى آید. ازاین رو تأیید پیامبر(ص) به صورت عتاب آمده است.21
بهره گیرى از سیاق آیه دراعراب کلمات
(تحیّتهم یوم یلقونه سلام و أعدّ لهم أجراً کریماً) احزاب/44 درود آنان در روزى که به لقاى او نایل شوند, سلام است, و او براى ایشان پاداشى ارجمند آماده ساخته است. ازظاهر سیاق آیه چنین برمى آید که (تحیّت) مصدرى است که به مفعول (هم) اضافه شده ونه فاعل. ازاین رو معناى آیه بدین گونه است که مؤمنان در روزى که به لقاى او نایل مى شوند, ازجانب پروردگار وملائکه, سلام به آنان گفته مى شود. پس آنانى که (هم) را درآیه فاعل پنداشته اند, سیاق این آیه وچند آیه قبل را درنظر نگرفته اند.22
گسترش مفهوم آیه با توجه به سیاق
(ترجى من تشاء منهنّ و تؤوى الیک من تشاء… ) احزاب/51 هرکدام ازآنان[همسرانت] را که مى خواهى ازخود دور بدار وهرکدام را که مى خواهى نزدیک بدار…. آیه شریفه, درباره واجب نبودن حقّ قسم برپیامبر(ص) سخن مى گوید, ازاین رو حضرت مى توانسته اند, هرگونه که مى خواهند, زمان حضور در نزد همسران خود را تنظیم کنند وهرکدام را بردیگرى مقدم بدارند, ولى سیاق آیه مفهوم آیه را گسترش مى دهد, بدین گونه که پیامبر(ص) افزون بر رعایت نکردن حقّ قسم, مى توانند زنى که خود را به حضرت بخشیده است, بپذیرند ویا نپذیرند. درباره مفهوم آیه, دیدگاههاى دیگرى نیز بیان شده است, ولى آنچه گذشت, با سیاق آیه وآیات پیش سازگارتر است, افزون برآن که روایات اهل بیت(ع) همین دیدگاه را تأیید مى کند. 23
تناسب آیات (وحدت سیاق) وگسترش ویا محدود نمودن مفهوم آیه
(لایحلّ لک النّساء من بعد ولا أن تبدّل بهنّ من أزواج ولو أعجبک حسنهنّ الاّ ما ملکت یمینک… ) احزاب/52 پس ازآن دیگر هیچ زنى برتو حلال نیست, ونشاید که همسرانى را جانشین آنان سازى, گرچه زیبایى آنان تو را خوش آید مگر آنچه ملک یمین تو باشد…. همان گونه که پیش تر گذشت, (تناسب آیات) با بحث (سیاق آیات) بسیار به هم مربوط بوده وانس تنگاتنگى دارند. ودربرخى ازموارد, تناسب آیات همان وحدت سیاق است. دراین آیه اگر آن را مستقل بپنداریم وبا آیات پیشین متناسب ندانیم, معناى آیه این گونه است که همه زنان, براى آن حضرت حرام هستند, به جز زنى که حضرت او را برگزیده است, ازاین رو مفهوم آیه محدود مى گردد. اگر آیه را در تناسب با آیات پیشین بدانیم و همه را دریک سیاق فرض کنیم, آیه این گونه معنا مى شود که به جز شش گروه اززنان که درآیه 50 بیان شده, دیگر زنان بر تو حرام هستند, ازاین رو مفهوم آیه با توجه به آیات گذشته گسترش مى یابد. 24
پی نوشت ها
________________________________________
1. رک: نشریه دانشکده الهیات ومعارف اسلامى مشهد, شماره 30, تابستان 1374, مقاله نگارنده با عنوان [نیم نگاهى به ترجمه تفسیر(المیزان)]. 2. برخى از فهرستهاى تفسیر (المیزان) بدین گونه است: دلیل المیزان فى تفسیر القران, الیاس کلانترى; فهرست راهنماى موضوعى (المیزان), دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم; مفتاح (المیزان) علیرضا میرزا محمد وهمکاران. دوفهرست اوّل, فقط فهرست موضوعى تفسیر (المیزان) بوده ولى فهرست سوّم, جامع بوده و افزون برفهرست موضوعى, فهرست جاها, قبایل, مذاهب, اصطلاحها و… را دربردارد, و بدیهى است این گونه فهرستها بسیارکارآمد وسودمند است. 3. بهره گیرى از سیاق آیات درفهم قرآن, درآیات وجملات تکرارى قرآن بسیار محسوس و دقیق است, مثلاً درباره جملات مکرر قرآنى مانند (انّ اللّه على کلّ شئ قدیر) و (وتوکّل على اللّه) بیش تر تفاسیر دریک مورد به تفسیر آن پرداخته و درموارد دیگر یا تفسیر نکرده ویا به همان مورد اوّل ارجاع داده اند, ولى در تفسیر ارزشمند (المیزان) با توجه به سیاق آیات, عموماً براى هریک از این جملات, افزون بر معنا و تفسیر عام جمله, مفهوم دیگرى نیز براى آن مى یابیم. امام خمینى (ره) نیز در تفسیر سوره حمد نیز فرموده اند که (بسمله) در 113 سوره قرآنى داراى معنى ها و تفسیرهاى متعددى است واین گونه نیست که دریک مورد (سوره حمد) تفسیر شود ودر 112 سوره دیگر بدان ارجاع داده شود, زیرا متعلق (بسمله) در هر سوره با سوره هاى دیگر فرق دارد. 4. این نوشتار, پژوهشى مختصر درباره نقش سیاق آیات درفهم قرآن, در تفسیر(المیزان) است, ولى به نظر مى رسد که سزاوار است قرآن پژوهان حوزه و دانشگاه با پژوهش و تحقیق و تدوین رساله اى مستقل, رابطه سیاق آیات ونوع تأثیر آن درفهم قرآن وبهره گیرى ازآن را در تفاسیر گوناگون ونیز تفسیر(المیزان), مشخص نموده و تألیفى جامع و سودمند ارائه دهند. 5. درتمامى موارد, رک: علامه طباطبایى, المیزان فى تفسیرالقرآن, چاپ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, 16/ 272 ـ 354. 6. در دیگر جاهاى تفسیر, فراوان عبارتهاى (والسّیاق یؤیّده) , (والسّیاق یعاضده) , (والسّیاق ینافیه) , (والسّیاق لاینافیه) و شبیه به آن, به چشم مى خورد. 7. درصورت دقت بیش تر درتفسیر این سوره در (المیزان) ممکن است, شمارش موارد یادشده کمى بیش تر گردد. 8. تفسیرالمیزان,16/273. 9. همان. دراین آیه, درحقیقت (سیاق آیه) دلالت بر دوچیز دارد. نخست وقوع مورد آیه و سپس تأیید برخى از روایات اسباب نزول, ونیز بحث تناسب آیات (دراین جا تناسب جمله ها وکلمات) دراین تحقق یافته است. 10. همان, 16/ 274. 11. همان. 12. همان, 16/324. 13. همان. 14. همان, 16/276. 15. همان, 16/313. نگارنده درتحقیقى که درنوع استعمال اسماء الحسنى در قرآن انجام داده, بدین نتیجه دست یافته است که اسماء الحسنى الهى که بیش تر در پایان آیات آورده شده, رابطه مستقیمى با آغاز آیه مربوط به خود دارد ودر هرآیه افزون برمعناى عام, معناى خاص خود را دارد, همچون آیه (احزاب/34) ونیز آیات 2 و 3 که پیش تر بیان شد. 16. همان, 16/280. 17. همان, 16/305. 18. همان, 16/311. مرحوم علامه طباطبایى در چند جاى قرآن, ترتیب آیات قرآن را بنابر احتمالى توقیفى نمى دانند وآن را مربوط به جمع قرآن در زمان خلفا به شمار مى آورند, از جمله آن موارد, همین آیه تطهیر است. رک: ص 312. 19. همان, 16/321. 20. همان, 16/313. 21. همان, 16/322. 22. همان, 16/329. نیز ترجمه آیه درمتن مقاله, به گونه اى است که (هم) در (تحیّتهم) به معناى فاعلى است ونه مفعولى. این ترجمه آیه و دیگر موارد, برگرفته از ترجمه قرآن خرمشاهى است. 23. همان, 16/336. 24. همان.