کلید مفاهیم قرآن (مقاله پژوهشی حوزه)

کلید مفاهیم, یا معجم موضوعى قرآن کریم, که به زودى از سوى مرکز فرهنگ ومعارف قرآن منتشر مى گردد, حاصل یک دوره تلاش علمى حجّة الاسلام و المسلمین هاشمى رفسنجانى, ریاست جمهورى اسلامى ایران واز زمره کتابهاى اطلاع رسانى است. دانش اطلاع رسانى, دانشى دیرپا وکهن است, ولى شیوه نوین آن, نوپاست. این دانش, بویژه در مورد قرآن کریم, از دیرباز, مورد استفاده قرارگرفته و کوششهاى وافر وچشمگیرى براى استخراج و عرضه تعالیم بلند آن, صورت گرفته است. درزمینه قرآن, فهرستها ومعجمهاى گونه گونى تاکنون به جهان علم و دانش عرضه گردیده است که با توجه به کلمات, ادوات, ضمایر و عبارات بوده وبه صورت کشف الآیات و یا معجمهاى الفاظ الفبایى سامان یافته اند. افزون بر معجمهاى یادشده, معجمهاى موضوعى گرد آمده در زمینه مفاهیم, اعلام, اماکن و رشته هاى تخصّصى نیز وجود دارند که همان ملاک سابق را دارند و الفاظ و اشتقاقات صرفى درآنها محور بوده اند. این دو دسته از معجمها, على رغم این که پژوهشگران را به بخشى از اطلاعات مورد نظر رهنمون مى سازند, امّا بخش مهمّ دیگرى, که برگرفته از دلالت الفاظ و عبارات و ساختار جملات است, همچنان از دسترس علاقه مندان دور مى ماند. البته گرایشهایى دراین زمینه وجود داشته و در سالیان اخیر انجام گرفته, امّا کاستیهایى دارند.
ضرورت توجه به مفاهیم به جاى واژگان
به دست آوردن دیدگاه قرآن کریم در یک موضوع, بویژه در مواردى که لفظ خاصّى درآن مورد وجود ندارد و یا موضوعى در قرآن آمده است, امّا دقیقاً جاى آن با لفظ خاصّى روشن نیست, از مشکلات جدّى محققان و قرآن پژوهان است. به عنوان نمونه: یافتن مباحثى چون سنتهاى الهى, قانونمندى آفرینش, اداره جهان, قانونمندى تاریخ وجامعه, نظام اقتصادى و تربیت و دهها عنوان دیگر, چگونه ممکن است؟ کسانى که در تفسیر قرآن صاحب نظر نیستند یا به مفسّران وعالمان به علوم ومعارف قرآن دسترسى ندارند, چگونه مى توانند اطلاعات و موضوعات مورد نظر خویش را از قرآن به دست آورند؟ گزاف نیست اگر گفته شود: بدون مطالعه دقیق قرآن از آغاز تا فرجام, چنین منظورى برآورده نمى شود. حجّة الاسلام والمسلمین هاشمى رفسنجانى در مقدمه تفسیر راهنما ازاین مشکل چنین یاد مى کند: (گاه اتفاق مى افتاد براى پى بردن به نظر قرآن در باره یک موضوع, ناگزیر از مطالعه تمامى آن مى شدیم واین کار براى تحقیق در موضوعى دیگر, باید تکرار مى شد.)1 افزون آن که لازم است هرپژوهشگر, جداگانه در هرموضوعى این تلاش علمى را براى خود به عمل آورد. چنین امرى استفاده عمومى از تعالیم قرآن را ناممکن ساخته, وقت زیادى را به خود مشغول خواهد کرد. ازاین رو, ضرورى است براى به دست آوردن دیدگاه قرآن کریم در زمینه هاى مختلف, به مفاهیم و دلالت الفاظ وعبارات توجهى بیش از گذشته مبذول گردد واین تلاش با توجه به ابعاد زیر صورت پذیرد: 1. براساس دلالتهاى مطابقى, تضمنى, التزامى و اقتضایى الفاظ و جملات, به روشنى دلالتها ومرادهاى آن به دست آید. 2. الفاظى که داراى معانى متفاوت بوده واحتمالات درخور پذیرشى دارند و یا به دلیل واقع شدن واژه در میان جمله اى, آن لفظ معنایى غیر از معناى لغوى رایج خود مى دهد, با ملاحظه جمله, معناى آن, به طور دقیق, روشن گردد. 3. براساس شأن نزولهاى معتبر در باره احکام, موضوعات, اعلام, اماکن و موارد تاریخى, که بى گمان اطلاعاتى فراتر از الفاظ موجود ارائه مى کند وجزء تعالیم قرآن به حساب مى آید, زوایاى جدیدى از اطلاعات برگرفته شود. 4. روایات وارد شده از معصومین(ع) در تفسیر آیات, خود جایگاه ویژه اى در به دست آوردن مراد و معناى آنها دارد. چه بسا آیات بسیارى, معنایى غیر از معناى ظاهر ورایج آن داشته باشد. این دیدگاههاى تفسیرى, باید در تفسیر و برداشتها لحاظ گردد. 5. ارتباط فرازهاى یک آیه ویا ارتباط چند آیه با یکدیگر و وحدت سیاق ویا گرایشهاى موجود در آیات, مقاطع زمانى و مکانى نزول آنها و ساختار ادبى جملات, بى گمان در تفسیر دخالت دارد که با توجه به آنها نیز مفاهیمى قابل استخراج است. 6. اطلاعات مسلم بیرونى (اعم از عقلى و نقلى) که چه بسا آیه اى ناظر به آنها بوده و یا دخالت دادن آنها, تفسیر بهتر و روشن ترى از آیات به دست مى دهد, نیز باید در برداشتهاى مدنظر باشد. اینها و جز اینها, عواملى هستند که اطلاعات قرآن کریم را از دلالت ابتدایى الفاظ فراتر مى برند. برخى ازآنها, هیچ گاه در معجمهاى ترتیب یافته براساس الفاظ, نقش وجایگاهى ندارند وطبیعى است که با واژه هاى موجود در قرآن هیچ گاه نمى توان اطلاعاتى وسیع و گسترده به دست آورد. گفتنى است چنین شیوه اى, به معناى تحمیل عقیده و نظریه اى بیرونى بر قرآن نبوده ونیست تا آن را تفسیر به رأى و ناروا دانست; چرا که تفسیر به رأى, نسبت دادن دیدگاهى به قرآن کریم, بدون داشتن دلیل عقلى ویا نقلى برآن و تنها براساس تمایل و استحسان است2. کتاب کلید مفاهیم قرآن, نخستین تلاش در راستاى تنظیم معجم موضوعى مفاهیم قرآن کریم است که تا حدودى براساس ملاکهاى یادشده, تنظیم شده است.
مرورى کوتاه بر تاریخچه شکل گیرى و اجرا
از نوشته هاى آقاى هاشمى رفسنجانى چنین برمى آید که ایشان سالیانى درصدد انجام این طرح بوده است: (با نشر اولین جلد ازاین اثر, که در نهایت زمینه تدوین کلید مفاهیم قرآن را فراهم مى آورد, تحقق آرزوهاى دیرینم را نزدیک مى بینم; آرزوهایى بس دیرپا که از دوران تحصیل و تحقیق در معارف اسلامى, در اندیشه و روحم ریشه مى گرفت.)3 امّا به دلیل وجود مشکلات و حضور فعال ایشان در مبارزه, انجام آن میسّر نبوده است. تا این که در سال 1354 در پى دستگیرى و مشخص شدن مدت زندان, فرصت را براى برآوردن آرزوى خویش مناسب مى بیند. على رغم فراهم نبودن امکانات لازم ومناسب نبودن محیط, در تاریخ 1354/5/1 با در دست داشتن تنها یک دوره تفسیر مجمع البیان, فیش بردارى را آغاز مى کند. با تلاشى جدّى وپیگیر, از آغاز تا پایان قرآن کریم را موضوع نگارى مى کند. حاصل آن تلاشها, 22 دفتر 100 و 200 برگى با 31590 فیش است. گفتنى است این طرح, بدون هیچ پیشینه اى (دست کم براى نویسنده) طرحى ابتکارى است که نویسنده دربرخورد با موضوعات جدید ودر پى یافتن دیدگاه قرآن, آن را پى ریخته و در فرصتى مناسب به اجرا گذاشته است. حجّة الاسلام و المسلمین هاشمى رفسنجانى, به دلیل اشتغالات پس از انقلاب اسلامى, مجموعه یادداشتهاى تفسیرى خود را براى تکمیل وآماده سازى جهت نشر, به دفتر تبلیغات اسلامى واگذارد. براى برآوردن هدف یادشده, مرکز فرهنگ ومعارف قرآن در سال 1366 تأسیس شد. مسؤولان, پس از مطالعات و بررسى همه جانبه, جهت تکمیل و اصلاح نهایى فیشها, گروههایى مختلف از طلاب فاضل را تشکیل دادند و باعنایت به فیشهاى موجود, یکبار دیگر از آغاز تا فرجام فیش بردارى گردید که بالغ بر سه برابر فیشهاى موجود فراهم آمد. تاکنون 3 مجلّد از مجموعه یادشده موضوعات به نام (تفسیر راهنما) به چاپ رسیده ومجلدات دیگر درحال آماده سازى است.
برنامه نرم افزارى تبیان3
در حاشیه اصلاح وتکمیل فیشها, براى این که این یادگار عظیم علمى, جداگانه مورد بهره بردارى قرار گیرد, کلیه دفاتر حجّةالاسلام والمسلمین هاشمى, توسط گروهى از محققان این مرکز ویراستارى و نمایه سازى گردیده و برنامه تبیان 3 ساخته و در سال 1371 به علاقه مندان عرضه گردید4. ایشان در مقدمه اى کوتاه بر آن برنامه, نوشته است: (تبیان 3 را گامى در جهت خواسته دیرینم مى بینم. آرزویى که سالها از وقت و نیرویم را با امید و نشاط صرف آن کردم. آرزوى تهیه کلید و ارائه راه روشنى براى فتح ابواب ورود به وادى مقدس بیکران قرآن کریم.) برنامه تبیان 3 با 1895 کلید واژه و 30915 عنوان فرعى و 15219 عنوان مرکب غیر تکرارى و 81174 عنوان مرکب تکرارى, همان گونه که نویسنده یادآورى کرده است, نخستین مرحله از مراحل تلاشهایى گسترده براى بهره بردارى از قرآن کریم است: (اوّلین مرحله از مراحل بهره بردارى از مهم ترین ذخیره تلاشهاى علمى ام مى باشد که به دنبال خود مراحل بالاتر وجامع ترى را دارد.) پس از انتشار برنامه نرم افزارى تبیان 3 و استقبال علاقه مندان از آن, به دلیل وجود اطلاعاتى مفید در این مجموعه علمى, مسؤولان مرکز یاد شده, تصمیم گرفتند آن برنامه را به صورت کتاب در آورند تا کسانى که امکان و توان استفاده از کامپیوتر را ندارند, بتوانند ازآن بهره گیرند. بدین منظور, سه طرح زیر در دستور کار قرار گرفت: 1. چاپ نمایه ها و موضوعات, همراه با آیاتى که موضوعات ونمایه ها ازآنها برداشت شده است. فایده چنین طرحى این است که استفاده کنندگان همه اطلاعات را یکجا در اختیار دارند ونیازى به مراجعه قرآن نیست. 2. چاپ نمایه ها همراه با آیاتى که موضوعات و نمایه ها ازآن برداشت شده است. 3. رده بندى نمایه ها بدون آوردن آیات. سرانجام, پس از بررسیهاى طولانى و گسترده, طرح سوم به تصویب رسید و اجراى طرح چاپ نمایه ها همراه با آیات, موکول به اتمام تفسیر راهنما گردید که پیش بینى مى شود این طرح, کتابى بالغ بر 20 مجلّد شود و در آینده اى نه چندان دور, در دسترس علاقه مندان قرار گیرد. براى اجراى طرح سوم, گروهى مجموعه نمایه هاى موجود را که بیش از 164000 عنوان تکرارى ترکیبى بود, مورد بازبینى و حک و اصلاح قرار دادند. پس از اصلاحات جدید, کلیه واژه ها بالغ بر 2000 عنوان شد که به صورت الفبایى ـ موضوعى رده بندى شده است.
ویژگیهاى معجم موضوعى قرآن
معجم موضوعى قرآن, برخلاف کاستیهایى که سامان دهندگان آن, پذیرفته اند, داراى ویژگیهایى است که سایر معجمهاى منتشره تاکنون, آن جامعیت را ندارند. این ویژگیها عبارتند از: 1. این معجم, به صورت الفبایى ـ موضوعى رده بندى شده است. به این معنى که براى موضوعات, کلید واژه تعیین گردیده است و کلید واژگان براساس حروف الفبا تنظیم شده اند. هرعنوانى که از جهت معرفتى, در حوزه آن کلید واژه قرار دارد, در ذیل آن آورده شده است. جویندگان براى یافتن اطلاعات مورد نیاز خود, باید به کلید واژگان مراجعه کنند و اطلاعات مربوط را در زیر آنها بجویند. 2. کلید واژگان ونیز عناوین فرعى براساس اصطلاحات رایج زبان فارسى برگزیده شده اند, تا کسانى که با زبان عربى آشنایى ندارند, به آسانى بتوانند ازآن استفاده کنند. تنها در مواردى که واژه عربى,شناخته شده تر از واژه فارسى بوده, آن واژه, انتخاب گردیده است. همچنین در مواردى که واژه اصطلاح قرآنى بوده و تبدیل آن به فارسى گویایى لازم را نداشته و یا شبهه آمیز بوده, همان اصطلاح به کار برده شده است. 3. مفاهیمى که با عناوین دیگر, ارتباط معرفتى دارند و هر یک از آنها مى تواند در توسعه و یا تکمیل اطلاعات دیگرى مفید واقع شود, با رمز نیز ر. ک (نیز رجوع کنید) ارجاع داده شده است. 4. واژگان مترادف مشخص شده و آن واژه اى کلید واژه و مدخل قرار گرفته است که رایج تر و جامع تر است وواژگان هم معنى و مشابه با رمز ر. ک به مدخلى اصلى ارجاع گردیده است, تا علاوه بر پرهیز از پراکندگى اطلاعات, واژگان نوین وشناخته شده در عرف استفاده کنندگان, جایگاه خود را در میان اطلاعات داشته باشد. 5. موضوعات, اماکن, اعلام و حوادث تاریخى که در قرآن به آنها تصریح نشده, بلکه به اشاره آمده , دراین مجموعه گردآورى شده است که ازاین جهت, راهگشاى خوبى براى پژوهشگران است. 6. گستره اطلاعات دراین معجم, بسیار فراتر از معجمهاى موجود است و براساس نکات یاد شده در مباحث پیشین, اطلاعات و موضوعاتى آمده است که منحصر به فرد است. از این روى, علاوه بر تعیین حدود و وسعت اطلاعات, موجب ایجاد ذهنیّت براى پژوهشگران جهت انجام پروژه هاى علمى درزمینه قرآن و مفاهیم آن و یافتن عناوین جدید مى شود. در پایان, از همه علاقه مندان به ساحت مقدس قرآن کریم, درخواست مى شود هرگونه پیشنهاد و یا طرح خود را جهت هرچه جامع تر شدن کلید مفاهیم قرآن به مرکز فرهنگ و معارف قرآن ارسال دارند.
پی نوشت ها
________________________________________
1. هاشمى رفسنجانى, تفسیر راهنما, 1/11, مقدمه. 2. مقدس اردبیلى, زبدة البیان /3. 3. هاشمى رفسنجانى, تفسیر راهنما, 1/11, مقدمه. 4. شرح چگونگى اجراى آن, در دفترچه راهنماى همان برنامه آمده است.