دفاع همه جانبه

کنسرسیوم کانادایی امنیت انسانی در سال 2007، امنیت انسانی را رهیافت مردم محور به سیاست خارجی تعریف کرده که ثبات پایدار را متکی به حفظ مردم از خطرات و تهدیدات علیه حقوق، سلامتی و حیات آنها می داند و بر خلاف امنیت ملی به تهدیدات علیه امنیت افراد جامعه توجه دارد و مطالعات امنیتی را به دفاع از مرزها محدود نمی کند. بنابراین، در رهیافت دفاع همه جانبه، در کنار توجه به ابعاد نظامی مقابله با تهدیدات، به تهدیداتی که از جانب موضوعات مرتبط با امنیت انسانی مطرح می شود نیز باید توجه گردد. این مقاله درصدد است با توجه به رهیافت دفاع همه جانبه، ضمن شناسایی تهدیداتی که از عرصه امنیت انسانی برای امنیت ملی ایجاد می شود، شیوه های تأثیرگذاری آنها بر امنیت ملی کشور را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و راه کارهای مناسب برای مقابله با این تهدیدات را ارائه کند.

برقراری امنیت و حفظ کشور در برابر هجوم و هیمه ی دشمنان یکی از دغدغه های اساسی دولتها و دولت مردان است. در رویکرد یا برداشت مدرن از مفهوم دفاع ملی، تهدیدات خارجی سرشتی صرفاً نظامی نداشته و می تواند شامل جنگ سیاسی، جنگ اقتصادی، جنگ فرهنگی و جنگ اطلاعاتی به مفهوم گسترده آن نیز بشود و علاوه بر این، همه این سطوح و انواع گوناگون جنگ ها می توانند از ابعاد سخت افزارانه و نرم افزارانه، به گونه ای توأمان برخوردار باشند، بالطبع در چنین شرایطی و برای دستیابی به اهداف منطبق با منافع ملی کشور، اقتدار اطلاعاتی - امنیتی امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. بنابراین دغدغه اصلی این پژوهش شناخت نقش اقتدار اطلاعاتی در دفاع همه جانبه بوده که به روش توصیفی – تحلیلی موردپژوهش قرارگرفته است. نوع تحقیق توسعه ای- کاربردی، روش جمع آوری داده ها اسنادی- کتابخانه ای با ابزار فیش برداری و روش تجزیه وتحلیل به صورت کیفی و مباحثه ای با تعداد 15 نفر از نخبگان اطلاعاتی و امنیتی است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با توجه به گستردگی مؤلفه های دفاع همه جانبه در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی، نگاه اطلاعاتی نیز با رویکرد ایجاد اقتدار اطلاعاتی کشوری به مضامین تهدیدشناسی و دشمن ستیزی منطبق با ویژگی های بررسی شده در این مقاله، همواره در نظام تصمیم گیری کشوری با امکان پیوند بخشی روش مند فی مابین حوزه های دفاعی، امنیتی و اطلاعاتی نقش بسزایی خواهد داشت.

نظر به رسالت متفاوت نیروهای مسلح نظام اسلامی با سایر نظام ها و تأثیر عوامل غیر فیزیکی توان رزم در تحقق رسالت نیروهای مسلح؛ که دستاوردهای دفاعی-امنیتی چهار دهه گذشته گویای این واقعیت است و رسالت خطیر و سنگین نیروهای مسلح در گام دوم انقلاب اسلامی، این نوشتار بر آن است تا شاخص های انگیزه مؤثر در تحقق رسالت نیروهای مسلح را احصاء و به رشته تحریر در آورد. پژوهش حاضر، نوعی تحقیق آمیخته اکتشافی است؛ از این جهت که در روش کیفی از ابزار مصاحبه و در روش کمّی از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. جامعه تحقیق با استفاده از فرمول نسبت صفت 96 نفر تعیین گردید . بر اساس نتایج حاصل از تجزیه وتحلیل داده ها؛ نظر به اینکه درجه آزادی 99 و سطح معنی داری 0/000، میانگین شاخص های پنج گانه بالاتر از 3 و اختلاف میانگین 1/1280؛ مضاف بر تأیید فرضیه تحقیق؛ شاخص های انگیزه تأثیر بالایی در تحقق رسالت نیروهای مسلح دارند. نظر به رتبه بالا تأثیر شاخص های انگیزه در تحقق رسالت نیروهای مسلح؛ طیف کاملی از گزینه هایک دفاع لایه بندی شده تحت عنوان پنج ظرفیت برای نظام اسلامی شکل خواهد گرفت که در مبحث نتیجه گیری به آن اشاره شده است.

دفاع همه جانبه یکی از مهم ترین عناصر بقاء یک کشور است؛ برای نیل به دفاع همه جانبه و تحکیم معماری دفاعی امنیتی بایستی از ابزارها، محرک ها و مقوم هایی بهره گرفت که جدای از نقش راهبردی، به سیاست ها و برنامه های حرکت به این سمت، شتاب و غنا بخشیده و ارتباط مستحکم و جامعی فراهم سازد. پژوهش حاضر با رویکرد آمیخته با حجم نمونه ی هدفمند قضاوتی 32 نفر به منظور ارائه ی الگوی مفهومیِ مقوم سازی معماری دفاعی امنیتی با نگاه دفاع همه جانبه انجام شده است. یافته های پژوهش پس از تحلیل الزامات و زیرساخت های معماری دفاعی امنیتی،  با موردتوجه قرار دادن ضرورت بومی سازی چارچوب های موجود، ضرورت توجه به لایه های زیرساخت، فرایندی، ذینفعان و محیطی که دربردارنده ی ارکان جهت ساز، سیاست گذاری های راهبردی و اجرایی، برنامه های کلان، بازیگران باشد و دستیابی به زبان مشترک بین متولیان، مسئولان و مدیران سطوح عالی سازمان های لشکری و کشوری به صورت یک الگو ترسیم شد. این الگو، یک راه حل جامع است که برای پشتیبانی از اهداف معماری دفاعی امنیتی نیروهای مسلح در کمک به متولیان و مسئولان می تواند از اهلیت علمی مناسبی برخوردار باشد.

از گذشته دور ایران همواره به دنبال هژمونی منطقه ای و بازیگری جهانی بوده است که در دوره جمهوری اسلامی ایران نیز این اهداف سیاسی پیگری می شوند. هدف مقاله حاضر این است که به روش کیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی به این سؤال پاسخ دهدکه آیا ظرفیت های نظامی ج.ا. ایران با انتظارات عقیدتی و دکترین ها ی نظامی مبتنی بر اهداف سیاسی مذکور مطابقت دارند؟ در پاسخ به سؤال اصلی،این فرضیه مطرح می شود، ج.ا. ایران وظیفه تدوین دکترین ها ی نظامی مبتنی بر اهداف سیاسی را خوب انجام داده؛درس هایی فراگرفته و دریافته به دلیل ظرفیت نظامی درحد متوسط جهانی و کمتر از انتظارات عقیدتی در حال حاضر قادر به رقابت در برابر ارتش امریکا در جنگ مستقیم نیست. بهترین کاری که می توان برای تحقق اهداف سیاسی انتظار داشت، تحمیل هزینه هایی بر اقدامات امریکا و اراده عالی فراتر از اراده این کشور، برای جلوگیری از دستیابی واشنگتن به اهداف خود در جنگ احتمالی با ایران است.نتایج تحقیق حاکی از آن است جمهوری اسلامی ایران بر نقاط ضعف دشمنان خود متمرکز شده است تا محاسبات هزینه-فایده دشمنان برای حمله به ایران را نامطلوب و پرهزینه نشان دهد. از نظر مقامات سیاسی-نظامی و مردم ایران نیز کشته شدن سربازان امریکایی پیامدهای سیاسی داخلیِ سنگینی برای رئیس جمهور امریکا نسبت به تلفات نظامی ایرانیان برای رهبران سیاسی ایران دارند؛زیرا مردم ایران در مکتب ایثار و شهادت بزرگ شده اند. این نگرش، دکترین چند لایه نظامی تهران را شکل داده است.

شکوفایی و سربلندی هر کشور ارتباط وثیقی با اقتدار دفاعی آن در عرصه های سخت افزاری و نرم افزاری دارد؛ زیرا «اقتدار» عنصر اصلی بازدارندگی در مقابل تهدیدهای دشمن است. اما سؤال اساسی آن است که از نگاه دین، پیشران های دستیابی به چنین اقتداری چیست؟ پژوهش برای پاسخ به این سؤال بنیادین، ضروری است. نوشتار حاضر با ابزار کتابخانه ای و نرم افزاری و با روش «توصیف و تحلیل داده ها»، هفت پیشران یا عامل تأثیرگذار برگرفته از آموزه های دین را برای دستیابی به اقتدار دفاعی نظام جمهوری اسلامی با تأکید بر اندیشه امام خامنه ای معرفی نموده و نتیجه گرفته که در محور نظری، تقویت معنویت، باور به امدادهای غیبی و تقویت اعتقاد به شکست ناپذیری مجاهدان و نیز در محور عملی، تربیت نیروی انسانی توانمند، تهیه تجهیزات کارامد، نهضت برتری علمی و عقل افزایی از عناصر تأثیر گذار در اقتدار دفاعی کشور در عرصه های گوناگون است.

پس از پذیرش قطعنامه 598 ، امام خمینی)ره( در پیام 26 شهریور 1367 خطاب به فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ایده راهبرد دفاع هم هجانبه را مطرح و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بازماندگان دفاع مقدس را مأمور تبیین و تدوین و اجرای این راهبرد کردند. این راهبرد که برای تأمین امنیت نظام اسلامی ارائه شد، با توجه به شرایط و مقتضیات نظام جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی طرح شده و دارای انعطاف است و به تناسب نیاز روز و شرایط زمان، قابل توسعه و تکامل است. این انعطاف پذیری در افزوده شدن بُعد دفاع و امنیت نرم در مقابل تهدیدهای نرم دشمن به سایر ابعاد این راهبرد در سال های پس از رحلت حضرت امام خمینی)ره( توسط مقام معظم رهبری به وضوح مشخص است. با این حال به نظر می رسد شناخت هم هجانبه و تعیین و تبیین ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های آن مستلزم تلاش علمی بیشتری است؛ هرچند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سایر نهادهای نظامی، انتظامی و امنیتی برای اجرایی شدن این راهبرد، قدم های بسیاری برداشته اند. بنابراین، مسئله اصلی در این مقاله حول چیستی دفاع هم هجانبه از منظر امام خمینی)ره( و مقام معظم رهبری و مدل مفهومی آن دور می زند. نگارنده با روش توصیفی تحلیلی به دنبال شناخت و معرفی بهتر این مفهوم است و در جهت اکتشاف دیدگاه دفاعی امام خمینی و مقام معظم رهبری به عنوان راهبرد تأمین امنیت نظام اسلامی پیش رفته و تلاش کرده است ابعاد، مؤلف هها و شاخص های عمومی این راهبرد را از این منظر تعیین و مدل مفهومی آن را ارائه کند.

زمینه و هدف: دفاع همه جانبه یکی از مؤثرترین و جامع ترین روش های دفاعی در مقابله با تهدیدات نوظهور و چالش های امنیتی همه جانبه دشمن است. دفاع همه جانبه به معنای کاربست تمامی مؤلفه های قدرت ملی در برابر تهدیدات همه جانبه می باشد. این نوع از دفاع، تمامی جنبه های دفاعی یک کشور را در برمی گیرد و برخورداری از آن، ماندگاری حکومت ها را تضمین می نماید؛ اما این مهم آن طور که شایسته آن است، در معرض پژوهش های علمی قرار نگرفته است؛ از این جهت، هدف اصلی مقاله حاضر، ارائه الگوی راهبردی دفاع همه جانبه مبتنی بر آرا و اندیشه های امام خمینی و مقام معظم رهبری است.روش: در نگارش مقاله حاضر، با استفاده از روش تحلیل مضمون(تماتیک)، کلیه بیانات و مکتوبات امام خمینی(ره) از سال 1357 تا 1368 و امام خامنه ای(مدظله العالی) از سال 1368 تاکنون به شیوه تمام شمار مورد مطالعه قرار گرفته است. رویکرد این تحقیق کیفی بوده و از نوع توسعه ای کاربردی می باشد.یافته ها: این تحقیق درصدد پاسخ گویی به آن است که الگوی راهبردی دفاع همه جانبه مبتنی بر آرا و اندیشه های امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری چیست؟ برای حصول نتیجه، پس از شناسایی و دسته بندی مضامین احصاء شده در جلسات خبرگی و سپس تجزیه وتحلیل فیش های ناظر به موضوع، درنهایت، از مجموع 146مورد فیش جمع آوری شده، 36 مورد فیش با ارتباط بالا شناسایی و دسته بندی گردیدند و این مضامین احصاء شده در قالب 3 بعُد، 10 مؤلفه و 36 شاخص سازماندهی گردید.نتایج: مطابق بیانات و مکتوبات امام خمینی و مقام معظم رهبری می توان موارد زیر را به عنوان ابعاد عمده دفاع همه جانبه در نظر گرفت: دفاع همه جانبه در ابعاد سخت، نیمه سخت و نرم.