سلسله مراتب شهری

به دنبال شهرنشینی شتابان و عدم توازن شبکه شهری در ایران، استان زنجان نیز طی سال های 1355 تا 1392 با مسئله ی عدم توازن شبکه ی شهری مواجه بوده است. هدف این پژوهش تحلیل تحولات شبکه ی شهری استان زنجان و سنجش میزان تعادل آن است. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی و روش گردآوری داده ها اسنادی است. از مدل های نخست شهری، چهارشهر، رتبه – اندازه، تعدیلی بهفروز، ضریب آنتروپی، تحلیل لگاریتمی و فاصله ی نقطه ی جدایی استفاده شده است. یافته ها عبارت است از: 1) شبکه ی شهری استان زنجان نامتوازن و با نخست شهری مواجه است، 2) شهر شدن نقاط روستایی منجر به برجسته شدن پدیده ی نخست شهری و نامتوازنی شبکه ی شهری استان شده است. نتایج نشان می دهد که تا پیش از سال 1385 عدم توازن شدید بوده است و به تدریج تا سال 1392 رو به کاهش نهاده است و اکنون شبکه ی شهری استان به سمت تعادل در حرکت است.در پایان پیشنهاداتی ارائه شده است.

شهر مفهومی مدنی دارد و ساخت مدنیت و الگوهای توسعه شهری نیازمند رجوع به منابع دینی، نظریه پردازی، الهام از گذشته و داشتن پیشینه ی تاریخی و متناسب سازی آن با نیازهای پیچیده و گوناگون انسان معاصر است.هویت در شهر به واسطه ی ایجاد و تداعی «خاطرات عمومی» در شهروندان، تعلق خاطر و وابستگی را نزد آنان فراهم می نماید و شهرنشینان را به سوی شهروند شدن، که گستره ای فعال تر از ساکن شدن صرف دارد، هدایت می کند. در این میان نمادهای شهری در میان نسل ها انتقال داده می شود و در حافظه جمعی افراد ابدی می شوند. بنابرین شهر نیز دارای حافظه است. اگر شهری فاقد حافظه تاریخی باشد نمی توان گفت که آن شهر باهویت است. حافظه تاریخی شهر یعنی اینکه شهر، دارای خاطره است و معانی را به مکان ها حوالت می دهد و با شکل تعاملی، از این مکان ها اخذ معنا می کند. شهر به این ترتیب خاطره مند می شود و شهر بی خاطره به شهری بی هویت بدل می شود. شهرها و فضاهای شهری گذشته از استقلال، شخصیت و هویت ویژه ای برخوردار بوده اند. مفاهیمی که نهایتاً منجر به تعریف مفاهیم بزرگ تری چون تعلق خاطر و حس شهروندی گشته اند. در حالی که آنچه از اغلب شهرهای کنونی در ذهن عموم شکل می گیرد چیزی جز مجموعه ای از آسمان خراشها، خیابان ها، ادارات و پارکها و ... نیست که هویت و معنای خاصی را در ذهن تداعی نمی کند. شهر اصفهان بواسطه قدمت دیرینه خود و اهمیت تاریخی آن در دوره های مختلف همواره از هویت بالایی بر خوردار بوده است. این شهر دارای نشانه های فراوانی است که موجب تمایز این شهر از سایر شهرها می گردد و در جای جای دنیا، این شهر را به نشانه های ارزشمندش می شناسند. از طرف دیگر هنر که نماد هویت ایرانی در طول تاریخ بوده است بوفور در شهر اصفهان یافت می شود. روش تحقیق در مطالعه حاضر توصیفی–تحلیلی و مبتنی بر داده های پیمایشی است. تکنیک جمع آوری اطلاعات، استفاده از پرسشنامه و در صورت لزوم مصاحبه بوده است. جامعه آماری، 384 نفراز شهروندان شهر اصفهان هستند. حجم نمونه پژوهش بر پایه فرمول کوکران با سطح اطمینان 95 درصد و درجه دقت 5 درصد محاسبه گردید. شیوه انتخاب نمونه ها ترکیبی از روش خوش های و سهمیه ای است. داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS و روش های آماری نظیر توزیع فراوانی، آزمونT، محاسبه میانگین هویت و ضریب همبستگی پیرسون مورد بررسی قرار گرفته اند. در این راستا متغیرهای مهمی همچون مهمترین اثر تاریخی شهر، مهمترین نشان دفاع مقدس، میزان انطباق فضاهای شهری با آیات قرآن و فرمایشات پیامبر اکرم (ص) همچون "دنیا مزرعه آخرت است"، نشان یادآوری خاطرات انقلاب اسلامی، نقش آفرینی فضاهای شهری در ماه محرم، ماه رمضان و در ایام حج به عنوان یک شهر اسلامی، نماد معماری گذشته اصفهان و ... از دیدگاه شهروندان به صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاکی از آن است که میزان رضایت شهروندان از متغیرهای مورد مطالعه در زمینه نمادهای فرهنگی اسلامی- ایرانی و هویت بخشی آن ها در سطح نسبتاً بالایی قرار دارد و نمادهای شهر جنبه اسلامی – ایرانی خود را حفظ نموده اند که این امر نکته ای مثبت در نمادهای فرهنگی شهر می باشد و همچنین مهم ترین عامل هویت بخش تمدن اسلامی- ایرانی شهر اصفهان، آثار تاریخی همچون میدان امام، سی و سه پل، سبزه میدان، چهارباغ و.. می باشد.

یکی از مهم ترین معضلات کشورهای جهان از جمله کشور ایران، تمرکز بالای جمعیت و امکانات در شهرهای بزرگ و به وجود آمدن پدیده ی نخست شهری و از بین رفتن نظام متعادل سلسله مراتب شهری است که این پدیده در نتیجه عدم تعادل در پخش امکانات و تسهیلات مختلف در پهنه سرزمینی و همچنین عدم توجه به توانمندی های شهرهای کوچک و میانی می باشد. در مقاله حاضر به بررسی نظام سلسله مراتب شهری و تأثیر شکل گیری استان گلستان در سال 1376 بر این نظام پرداخته ایم. روش پژوهش توصیفی تحلیلی و کمی است و از مدل های شاخص نخست شهری، شاخص تمرکز و شاخص تعادل استفاده شده است. نتایج نشان می-دهد که نظام شهری استان گلستان دو سیر متفاوت از 1355تا 1375 و از 1375 تا 1390 را نشان می دهد، از سال 1355 تا 1375 به سمت تعادل حرکت می کرده است یا تغییرات آن ناچیز بوده است، اما از 1375 تا 1390 به سمت نخست شهری و عدم تعادل پیش می رود و ایجاد استان گلستان در سال 1376 به عنوان واحد سیاسی جدید در افزایش عدم تعادل نظام شهری آن نقش زیادی داشته است.

بیان مساله: امروزه شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه به شدت در حال رشد هستند. این نواحی تمامی امکانات، خدمات و سرمایه های کشور را در خود بلعیده، ولی با این وجود با انواع مشکلات و معضلات شهری دست و پنجه نرم می کنند. از طرف دیگر سایر نقاط در این کشورها اعم از شهرهای میانی، کوچک و نقاط روستایی از توسعه عقب مانده اند . هدف از پژوهش دستیابی به توسعه متوازن، ایجاد تعادل فضایی و توزیع بهینه فضا، فعالیت و جمعیت در سطح منطقه است. روش تحقیق: روش توصیفی – تحلیلی است. در این پزوهش به بررسی الگوی پراکنش سکونتگاه های شهری، نظام یابی استقرار شهرها و نحوه تاثیر گذاری شهر ایلام بر نواخی پیرامونی با استفاده از مدل های مختلف (تاپسیس....) و با نرم افزار های EXCEL و GIS داده ها و اطلاعات، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت یافته های تحقیق: تأثیرگذاری شهر ایلام بر شهرهای استان متفاوت بوده است. به طوری که برای رشد برخی نقاط سکونتگاهی عامل محرک، برای برخی مانعی اساسی در نگهداشت جمعیت و برای برخی دیگر به دلیل فاصله بیشتر عاملی منفعل و یا معکوس عمل نموده است.شهر ایلام نتوانسته است بعنوان مرکز استان نقش همگرایی فضایی استان را ایفا نماید و بجز خدمات اداری و درمانی برای کل استان در سایرحوزه های جنوب و شمال و شمال شرق استان واگرایی به سمت شهرهای استانهای خوزستان و لرستان و کرمانشاه را تشدید نموده است الگوی قطبی بر نظام شهری استان حاکم است. میزان نخست شهری در نظام شهری استان با وجود برخی نوسانات دوره ای، تثبیت شده است.

نظام شهری و شهرنشینی در ایران متاثر از صنعتی شدن غرب و رواج الگوی توسعه برون زا و همزمان با از میان رفتن نظام مبتنی بر زمین و کشاورزی دچار تحول و دگرگونی عمیقی شد. ویژگی بارز این تحول  توسعه متمرکز بر شهرها، مهاجرت فزاینده سلسله مراتبی از روستاها و شهرها کوچک به شهرهای بزرگ بود که دگرگونی تدریجی الگوی سنتی سلسله مراتب سکونتگاه ها و به هم خوردن توزیع جمعیتی در کشور شد. منطقه زاگرس با پنج استان در غرب ایران نیز که دارای سابقه کهن شهرنشینی و تراکم بالای جمعیتی است، از این دگرگونی مستثنی نبوده و تحول چشمگیری را در چند و چون پراکنش سکونتگاه های انسانی تجربه کرده است. هدف از این پژوهش بررسی نظام شهری این منطقه از کشور می باشد و با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی انجام گرفته و برای جمع آوری داده ها از منابع کتابخانه ای و داده های سرشماری های رسمی کشور استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که در منطقه زاگرس با وجود رشد تعداد و اندازه شهرها در تمامی استانها، پدیده نخست شهری وجود ندارد و تعادل در بیشتر دوره های سرشماری در شبکه شهری وجود داشته است، به گونه ای که شاخص نخست شهری از 0.171 به 0.178 رسیده است. همچنین شاخص عدم تمرکز منطقه از 0.765 در سال 1335 به 0.750 در سال 1385 رسیده که نشان می دهد که در مجموع به میزان تمرکز در منطقه اضافه شده است، هر چند تا سال 1375 از تمرکز شهری منطقه کاسته شده است

تحقیق حاضر با هدف بررسی و تحلیل انتظام شهرهای استان زنجان انجام شده و ماهیت کاربردی دارد. با استفاده از مدلها و شاخص های متعددی به بررسی نظام شهری در استان زنجان پرداخته شده است. در همین راستا تحقیق حاضر بر اساس رویکرد کمی- تحلیلی و بر پایه اطلاعات کتابخانه ای و داده های آماری، با استفاده از مدلهای تحلیل فضایی؛ رتبه – اندازه، تحلیل نزدیکترین همسایگی، حداختلاف طبقه ای، آنتروپی، هرفیندال و هندرسون، در دوره های مورد مطالعه انجام شده است. نتایج نشان دهنده وجود ناموزونی نظام شهری در استان می باشد. علت اصلی آن شهر اول استان (زنجان) است، که به دلیل مرکز استان بودن دارای تمرکز خدمات و جمعیت است. در دوره 1355 تعادل مطلوبی در نظام شهرها نسبت به دوره های دیگر برقرار بوده، بیشترین ناموزونی در دوره 1375 رخ داده ولی در سالهای پس از آن به سوی تعادل پیش رفته و در نهایت در دوره 1390 نیز اندکی نسبت به دوره قبل عدم تعادل افزایش یافته است. در مبحث نخست شهری که با سه شاخص بررسی شده، نتایج نشان می دهد که میزان نخست شهری از دوره 1365 تا 1390 سال به سال کاهش یافته و از 0/65 به 0/60 رسیده است، اما میزان آن همچنان قابل توجه است. همچنین میزان شاخص RN در استان 1/93 است که نشانه پراکندگی نسبتاً منظم و نزدیک به حالت تصادفی سکونتگاه هاست. نتایج پژوهش نشان می دهد که تنها با ایجاد تعادل در توزیع امکانات و خدمات و همچنین ایجاد فرصتهای یکسان برای تمام شهرهای استان می توان به توسعه پایدار و سلسله مراتب فضایی و شهری بهینه دست یافت.

پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر تمایل شهروندان به پذیرش شهر الکترونیک در سطوح مختلف شهری، با انتخاب شهرهای اهواز، بهبهان و منصوریه به عنوان نماینده سطوح مختلف شهری، مسئله فوق را به صورت پیمایشی مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. یافته ها حاکی از آن است که بین سطوح شهری مورد بررسی، تفاوت معناداری در ارتباط با تمایل شهروندان به پذیرش شهر الکترونیک وجود دارد و در این زمینه میان آن ها الگوی سلسله مراتبی حاکم است. در زمینه عوامل زمینه ساز و مؤثر بر تمایل شهروندان به پذیرش شهر الکترونیک نیز علیرغم وجود برخی تشابهات در بعضی موارد، در بیشتر متغیرها تفاوت معناداری میان سطوح شهری مورد بررسی وجود دارد. با توجه به نتایج به دست آمده، شهرهای بزرگ به عنوان اولویت اول هدف گذاری جهت ایجاد شهر الکترونیک مناسب تر به نظر می رسند و برای موفقیت بیشتر در این گونه شهرها، برنامه ریزی به منظور تغییر نگرش شهروندان نسبت به امنیت و اعتماد به شهر الکترونیک باید در درجه اول اهمیت قرار گرفته و در اولویت های بعدی، ارتقاء میزان آمادگی الکترونیکی و تغییر ذهنیت شهروندان نسبت به سودمندی استفاده از خدمات شهر الکترونیک می تواند مدنظر قرار بگیرد. شهرهای متوسط در اولویت دوم ایجاد شهر الکترونیکی قرار داشته و در این گونه شهرها در درجه اول باید تغییر نگرش و مثبت تر کردن دیدگاه شهروندان نسبت به سودمندی شهر الکترونیک مدنظر قرار گرفته و در درجات بعدی به افزایش آمادگی الکترونیکی شهروندان و ترویج و تبلیغ هر چه بیشتر شهر الکترونیک و مفاهیم و مظاهر آن اهتمام ورزید و آگاهی های مردم را در این زمینه افزایش داد. شهرهای کوچک در اولویت آخر ایجاد شهر الکترونیک قرار گرفته و در این گونه شهرها اولویت با افزایش آگاهی و آشنایی شهروندان با مفاهیم و مظاهر شهر الکترونیک، بهبود میزان آمادگی الکترونیکی شهروندان و مثبت تر کردن ذهنیت آن ها به مفیدی و سودمندی شهر الکترونیک می باشد.

عدم تعادل درسلسله مراتب شهری درجهان به ویژه کشورهای درحال توسعه معضلاتی را به وجود آورده است، چنین حالتی با شدت و ضعف، ولی به طور غالب در        بیش تر مناطق ایران دیده می شود. افزایش تعداد شهرهای بزرگ به ضرر شهرهای متوسط به خصوص شهرهای کوچک و روستا – شهرها عمل می کند. استان اصفهان نیز به نوبه ی خود دچار گسیختگی سلسله مراتب شهری و تمرکز جمعیت در مرکز استان می باشد. مقاله ی حاضر مطالعه ای در خصوص بررسی نقش و کارکرد شهرهای کوچک استان اصفهان درسلسله مراتب شهری است.  روش پژوهش «توصیفی- تحلیلی» است، که درآن مدل های کمی و روش های آماری استفاده شده است و منابع مورد استفاده عمدتاً از نتایج سرشماری در دوره های مختلف می باشد و هدف از این تحقیق، برنامه ریزی جهت تعادل فضایی و بررسی جایگاه شهرهای کوچک در شبکه ی شهری استان اصفهان و ارائه ی خدمات مناسب به حوزه ی پیرامونی توسط شهر های کوچک می باشد. در این مطالعه سه شهر کوچک از شهرهای استان اصفهان به عنوان نمونه ی مطالعاتی (گلپایگان، نایین وسمیرم)، با یک شهر میانی (شهرضا) و یک شهر بزرگ (اصفهان) در زمینه های گوناگون مورد مقایسه قرار گرفته است. مطابق بررسی های صورت گرفته از طریق مدل اندازه-رتبه شهری شیب خط، همچنین ضریب آنتروپی، عدم تعادل وگسیختگی در نظام شهری استان اصفهان مورد تایید قرار می گیرد. محاسبه ی ضریب کشش پذیری بیانگر این است که سه شهر کوچک منتخب در دوره های اخیر روند افزایشی ضریب را دارند. با بررسی از طریق ضریبL.Q  به لحاظ کارکرد اقتصادی، نقش غالب شهر های کوچک کشاورزی وخدمات بوده است، در حالی که نقش اقتصادی شهرهای متوسط و بزرگ مورد مطالعه در بخش صنعت و خدمات می باشد. در نتیجه آنچه که عملکرد شهرهای کوچک را در نظام شهری و توسعه ی منطقه ای کم رنگ نموده است، فقدان شهرهای میانی (250تا500 هزارنفر) در سلسله مراتب شهری و تمرکز شدید امکانات خدمات در شهر اصفهان بوده است، بنابراین تقویت شهر های کوچک و تزریق سرمایه متوازن به آن ها می تواند راهکار مناسبی برای نیل به ساختار فضایی متعادل در سطح استان باشد.

عدم توجه به سلسله مراتب شهری و نحوه ی پراکنش کانون های شهری در پهنه کشور از یک سو و رشد سریع شهرنشینی از سوی دیگر منجر به گسیختگی و عدم انسجام در ساختار سلسله مراتب شهری شده است. این روند، افزایش تعداد شهرهای کوچک و کم اهمیت بودن نقش شهرهای متوسط و کوچک را در پی داشته است. پژوهش حاضر به دنبال تحلیل تأثیر اندازه دولت بر سلسله مراتب شهری استان همدان در دوره (1390- 1365) است. برای تحلیل سلسله مراتب شهری از قاعده رتبه- اندازه استفاده شده است. نتایج حاصل از بررسی سلسله مراتب شهری استان همدان حاکی از آن است که سلسله مراتب شهری استان در دوره ی مورد مطالعه به سمت عدم تعادل میل کرده است. همچنین نتایج حاصل از برآورد مدل مربوط به تأثیر اندازه دولت بر سلسله مراتب شهری استان نشانگر معنی دار بودن تأثیر اندازه دولت بر تعداد و اندازه شهرهای استان همدان است.

بررسی سلسله مراتب شهری، مؤثرترین راه شناخت سازمان یابی سیستم شهرهاست و به مدیریت فضائی آنها کمک شایانی می کند. عدم توجه به نظام سلسله مراتب شهری و نحوه پراکنش و توزیع کانون های شهری در پهنه یک منطقه از یک طرف و رشد شهرنشینی از طرف دیگر به عدم تعادل و گسیختگی در ساختار فضایی شهرها منجر خواهد شد. پژوهش حاضر در محدوده ی استان گیلان در راستای پاسخ گویی به این سوال صورت گرفته   که آیا نظام سلسله مراتب شهرهای استان گیلان بهینه می باشد؟  ،. روش تحقیق به کار رفته کمی -  تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات روش کتابخانه ای بوده است. بدین منظور در راستای دستیابی به هدف تحقیق، ابتدا با استفاده از  قانون توزیع اندازه شهرها و سلسله مراتب شهری یعنی روش لگاریتمی رتبه-  اندازه و منحنی لورنز به تعیین میزان تعادل و عدم تعادل سلسله مراتب شهری در طول دوره های سرشماری 1365تا 1390 پرداخته شد و در نهایت به ارائه ی راهکارهایی جهت متعادل سازی نظام سلسله مراتب شهری در منطقه مورد مطالعه مبادرت شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که با توجه به توزیع لگاریتمی رتبه – اندازه در نقاط شهری استان گیلان، شیب خط رتبه- اندازه (b) بزرگ تر از عدد یک می باشد که حاکی از شدت تسلط نخست شهری ( تمرکز جمعیت در رشت) و عدم تعادل در نظام شهری منطقه مذکور می باشد. ضریب تراکمی جینی در سال های 1365 ، 1375 و 1385 بین 75/0 – 5/0 بوده و بنابراین توزیع جمعیت شهرها و گروه های شهری در استان گیلان نیمه متعادل است. در حالی که این ضریب در سال های 1390 بین 1 – 75/0 بوده و در نتیجه توزیع جمعیت شهرها و گروه های شهری در استان گیلان در سال مذکور نا متنعادل و بحرانی است. این امر نیازمند ارائه ی سیاست ها و راهبردهایی برای رسیدن به حد مطلوب سلسله مراتب شهری است.   

در چند دهه گذشته شهرها با سرعت هر چه بیش تر گسترش یافته اند و خود را به عنوان یک واقعیت غیر قابل انکار مطرح نموده اند. در این میان کلان شهرهای ملی و منطقه ای با تمرکز شدید امکانات و زیرساخت ها در خود، به قطب های اصلی جاذب جمعیت تبدیل شده اند. بی توجهی به نظام شهری و نحوه پراکندگی مراکز شهری همزمان با رشد افسار گسیخته شهرنشینی باعث عدم تعادل و از هم گسیختگی در نظام شهری کشور شده است. روند رو به رشد شهرنشینی، مهاجرت های روستا – شهری و تحولات اقتصادی – اجتماعی باعث به وجود آمدن الگوی نامتوازن شبکه شهری شده است. این امر باعث به وجود آمدن پدیده نخست شهری و عدم تعادل در نظام فضایی شهرها شده است. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل وضعیت سیستم شهری استان خوزستان  با استفاده از شاخص های نخست شهری، مدل حد اختلاف طبقه ای، منحنی لورنز و ضریب آنتروپی است. روش به کار گرفته شده در این تحقیق از نوع کمی – تحلیلی می باشد. نتایج تحقیق نشان دهنده عدم تعادل در شیب خط رگرسیون در نظام سلسله مراتب شهری استان خوزستان می باشد. این عدم تعادل در سال های 65 و 85 از بقیه دوره ها بیش تر و در سال 75 کمتر می باشد. وضعیت نخست شهری در استان خوزستان از سال 35 تا 55 در حال کاهش می باشد و تا این سال حاکمیت نخست شهری در استان وجود ندارد. اما در سال 65، نخست شهری در استان  به علت مسائل ناشی از جنگ به شدت افزایش می یابد. نخست شهری در سال 75 اندکی کاهش یافته ولی در سال 85 دوباره افزایش می یابد. محاسبات ضریب آنتروپی، بیانگر افزایش میزان تمرکز در استان خوزستان در طی سالهای 35 تا 85 است. بطوری که ضریب آنتروپی از 0.747 در سال 35 به 0.692 در سال 85 می رسد.

  شهرهای کوچک و جایگاه آن در برنامه ریزی کشورهای در حال توسعه، بخشی از  استراتژی های توسعه شهری را تشکیل می دهد. تجربیات جهانی در این زمینه بیانگر این واقعیت است که حل مسائل و مشکلات شهرهای بزرگ مستلزم حمایت جدی از مراکز شهری کوچک می باشد. هدف این پژوهش تحلیلی بر جایگاه شهرهای کوچک در نظام سلسله مراتب شهری استان کرمانشاه می باشد. روش مورد استفاده در این پژوهش کمی - تحقیقی می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از مدل رتبه – اندازه و نوع تعدیل یافته آن، مدل لگاریتمی رتبه – اندازه، شاخص نخست شهری و شاخص چهارشهری استفاده شده است. نتایج به دست آمده از تحلیل و بررسی سلسله مراتب شهری در استان کرمانشاه در طول چند دوره سرشماری که مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت، بیانگر عدم تعادل و توازن در این استان است. نتایج تحقیق نشان می دهد که شهر سرپل ذهاب در طول چند دوره سرشماری از سال 1375 تا سال 1395 جزء شهرهای متوسط محسوب می شود. نتایج حاصل از بررسی سلسله مراتبی شهرهای کوچک نشان می دهد که در صورت تقویت این گونه شهرها می توان از یک سو جلوی مهاجرت های بی رویه به شهرهای کلان را گرفت و از سوی دیگر می توان با توسعه این شهرها می توان باعث پیشرفت نقاط روستایی شده و تعادل و توازن را در سطح منطقه ایجاد کرد.    

در ادبیات اقتصاد شهری –که در ایران نیز سابقه چندانی ندارد- نشان داده شده که عملکرد شهرها به ساختار آن ها بستگی داشته و به عبارتی بین عملکرد شهر و ساختار آن رابطه معنی داری برقرار است. بر این اساس و با وجود چنین رابطه ای می توان عملکرد آینده شهرها را بر اساس تغییرات ساختاری آن ها پیش بینی نمود. ازاین رو، این پژوهش با هدف بررسی روند تغییرات ساختاری شهرهای ایران و نیز تمایزات منطقه ای نظام شهری و بر اساس جایگاه نخست شهری طراحی شده است. برای دستیابی به این هدف، از شاخص های نخست شهری، دو شهر، چهار شهر گینزبرگ، چهار شهر مهتا، موماو و الوصابی، تمرکز هرفیندال، عدم تمرکز هندرسون، آنتروپی و تسلط شهری موسوی استفاده شده و داد ه های این مطالعه از سرشماری سال های 1355 تا 1395 استخراج شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که پدیده نخست شهری در نظام شهری ایران در همه این دوران وجود داشته و شاخص های نخست شهری در این سال ها، حرکت به سمت تعادل بیش تر در نظام شهری کشور را نشان می دهد. بااین وجود، میزان نخست شهری طی سال های موردبررسی کاهش داشته و روند کاهش در شاخص های موردبررسی، همسو با یکدیگر است. بااین وجود و با توجه به شواهد موجود، نتایج به دست آمده نشان دهنده ایجاد نخست شهرها در نظام شهری ایران به جای یک نخست شهر است. همچنین بر اساس نتایج این مطالعه، اکثریت شاخص های موردبررسی تا سال 1385 نشان می دهد بالاترین و پایین ترین میزان نخست شهری به ترتیب در استان های تهران و مازندران بوده و از این سال به بعد، استان قم به عنوان استان با بالاترین نخست شهری در نظام شهری ایران پدید آمده است. بر این اساس، می توان انتظار داشت که تغییر در ساختار نظام شهری ایران زمینه را برای تغییرات عملکردی آینده در آن ها فراهم نماید.

عدم توجه به سلسله مراتب نظام شهری و نحوه پراکنش مراکز و کانون های شهری در پهنه سرزمین از یک سو و رشد شتابان جمعیت شهری از سوی دیگر، به گسیختگی و عدم انسجام در ساختار فضایی منجر خواهد شد. در چنین شرایطی بسیاری از سیاست های توسعه در سطح ملی و منطقه ای کارآمدی خود را از دست داده و نتایج مورد انتظار را به همراه نخواهند داشت. هدف این مقاله تحلیل و بررسی سلسله مراتب نظام شهری استان آذربایجان غربی بر مبنای عامل جمعیت است. روش تحقیق به صورت تحلیل محتوا و آماری می باشد. اطلاعات مورد نیاز به صورت اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده و ضمن پردازش و طبقه بندی داده ها به بررسی سلسله مراتب نظام شهری استان آذربایجان غریی با مدل های مختلف مثل؛ مدل حد اختلاف طبقه ای، مدل رتبه- اندازه و شاخص های نخست شهری پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که شهر ارومیه به دلیل مرکزیت سیاسی، اداری و مالی به عنوان نخست شهر برتر در نظام شهری استان قرار دارد و نقش شهرهای میانی و کوچک در سیستم شهری استان بسیار کم است. در مجموع هنوز سلسله مراتب شهری در نظام شهری استان با مدل رتبه اندازه و شاخص های نخست شهری متعادل فاصله دارد. لذا با ارائه خدمات و تقویت شهرهای کوچک و میانی در استان آذربایجان غربی، می توان باعث توزیع بهینه جمعیت و خدمات شهری در سطح استان گردید.

الگوی توسعه برونزا در ایران نظام سنتی روابط میان شهرها را تضعیف  نمود. رشد بالای شهری به ظهور پدیده نخست شهری منجر شد و به مرکز کشور تهران برتری ویژه ای داد. یکی از تبعات مهم آن از هم پاشی نظام شبکه شهری بوده است. شواهد نشان می دهند که استان مازندران تحولات جمعیتی معناداری را تجربه کرده است و مراکز شهری بزرگتر با خوشه شدن در بخش میانی استان تسلط منطقه ای خود را بر نظام شبکه شهری استان اعمال نموده اند. روش تحقیق حاضر بر مدل های توصیفی- تحلیلی استوار بوده و از قانون رتبه- اندازه، کریستالر و شاخص نخست شهری جهت تعیین الگوی سلسله مراتبی شهری بکار گرفته است. نتایج نشان داد که شبکه منظم شهری استان در حال تبدیل شدن شبکه نامنظم است. هرچند تعادل شبکه شهری استان از تعادل بیشتری در مقایسه با نواحی خشک و نیمه خشک برخوردار است، اما شهرهای کوچک و متوسط منطقه اهمیت خود را به سود مراکز شهری بزرگتر از دست می دهند. می توان گفت که با توجه به نقش تعادلی شهرهای کوچک این کاملاً منطقی است که نقش های جدیدی برای سکونتگاه های کوچکتر شهری تعریف شود تا فرصت های برابر اقتصادی اجتماعی جهت توزیع مناسب تر نظام شبکه شهری استان فراهم شود.

 ماهیت و آهنگ تحولات جمعیتی در سال های اخیر در کشور موجب گردیده که اولاً رشد جمعیت شهری در مقاطع مختلف زمانی ناهماهنگ و ثانیاً توزیع رشد آن در استان های مختلف نسبت به شرایط استانی ناموزون و روند رشد فزاینده و سریع گردد. مطالعه شبکه شهری در پویش شهرنشینی، به دلیل روشن کردن بسیاری از مسائل، از جمله علل و چگونگی جابجایی نیروی کار و سرمایه در بین شهرها، تمرکز شدید در یک منطقه و رکود جمعیت در مناطق دیگر از اهمیت بسزایی برخوردار است. در همین راستا تحقیق حاضر بر اساس رویکرد کمی- تحلیلی و بر پایه اطلاعات کتابخانه ای و داده  های آماری، با استفاده از مدل های تحلیل فضایی رتبه - اندازه زیپف، ضریب آنتروپی، ضریب تغییرات، شاخص های تمرکز و نخست شهری، توزیع لگاریتمی و الگوی پراکنش سکونتگاه های شهری به تحلیل شبکه شهری استان گلستان پرداخته است. جامعه آماری شامل کلیه شهرهای استان گلستان در سه دوره سرشماری از سال 1365 تا سال 1385 می باشد. یافته های پژوهش، بیانگر آن است که شاخص تمرکز و نخست شهری استان از سال 1375 به بعد همواره در حال افزایش بوده است. شاخص «Rn » در استان گلستان نیز برابر با 75/1 می باشد که بیانگر الگوی پراکندگی تصادفی و متمایل به منظم است. نتایج این پژوهش نیز نشان می دهد که تنها با رعایت تعادل در توزیع امکانات و خدمات و همچنین ایجاد فرصت های یکسان برای تمام شهرهای استان می توان به توسعه پایدار و سلسله مراتب فضایی و شهری بهینه دست یافت.

سلسله مراتب شهری از نظر کمی بهترین شکل سازماندهی فضاست. زیرا باعث توزیع فعالیت ها و خدمات در سطح جامعه، طبقه بندی متعادل، عملکردها و پیدایش روش های مختلف زندگی در محیط های گوناگون جغرافیایی می شود. نظام توزیع جمعیت در استان گیلان متعادل نیست و شکل اسکان و استقرار جمعیت و شهرها تصویر مناسبی را بدست نمی دهد. هدف پژوهش حاضر تحلیل نظام سلسله مراتب شهرهای استان گیلان به منظور متعادل سازی توزیع فضایی می باشد. روش تحقیق به کار رفته توصیفی -  تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات روش کتابخانه ای بوده است. با مطالعه سلسله مراتب شهری استان گیلان ط ی سال های 1355 تا 1395 مشخص گردید که شهر رشت به عنوان مرکز استان گیلان و کلان شهر ناحیه ای با داشتن 41/42 درصد از جمعیت شهری استان در سال 1395 در قالب نخست شهر نقش غالب خود را نشان داده و در حال حاضر همه شاخص های: جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی  و... به سود این شهر و به زیان کانون های زیستی کوچک آن است. ضمن این که تمرکز جمعیت در آن مشکلات فراوان اجتماعی و فرهنگی از قبیل: مشکل مسکن، گرانی زمین، اجاره خانه، ازدحام ترافیک، نارسایی در خدمات و بالاخره طیف گسترده ای از آلودگی های زیست محیطی را به دنبال داشته است. این شهر به لحاظ داشتن زمینه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مناسب، مهاجرین مختلف را از مناطق پیرامونی خود جذب کرده و سلسله مراتب شهری استان را از قانون مرتبه- اندازه دور کرده است؛ به نحوی که در سال 1355 جمعیت اولین شهر (رشت) 41/3 برابر دومین شهر (انزلی) بوده است. در سال 1395 جمعیت شهر رشت 73/5  برابر جمعیت شهر دوم (انزلی) است. با مشخص شدن تغییرات جمعیت و رتبه شهرهای استان در سال های گذشته و اثرات آن بر نظام نامتعادل توسعه مراکز شهری، تمرکزگرایی و تسلط تک شهری در نظام شهری استان لازم است تا تدابیری به منظور ساماندهی فضایی مراکز شهری و توزیع متعادل جغرافیایی جمعیت متناسب با امکانات و محدودیت ها و مزیت های نسبی هر منطقه و با توجه به سیاست های آمایش سرزمین و اصلاح توسعه فضایی کانون های شهری آن صورت گیرد. تمرکزگرایی از شهر و منطقه رشت و توجه به شهرهای کوچک و متوسط استان از مهمترین رهیافت های این پژوهش است.

هدف این مقاله مطالعه سطح و روند تحولات شاخص های تمرکزگرائی جمعیت با توجه به اهداف سیاست های تعادل منطقه ای و شهری طی برنامه های اول تا پنجم توسعه ایران (1394-1368) است. روش تحقیق روندپژوهی جمعیتی و منبع داده ها سرشماری های کشور است. نتایج نشان می دهد که علی رغم تصریح اهداف توازن و تعادل توسعه منطقه ای و شهری در تمامی برنامه های توسعه اول تا پنجم جمعیت در تمامی سطوح ملی، کالبدی، استانی و شهری همواره به سوی مراکز گرایش داشته است. دو نوع تمرکزگرائی جمعیت تشخیص داده شد، یکی تمرکزگرائی سطح ملی با محوریت البرز جنوبی که همواره مستمر، عام و فراگیر بوده است و به عنوان نقطه ثقل اسکان جمعیت در سطح ملی عمل کرده است، دوم تمرکزگرائی منطقه ای که جریانی ضعیف تر، موقعیتی و غیر فراگیر بوده است که به عنوان مراکز ثقل منطقه ای سکناگزینی جمعیت عمل کرده است. طی دوره زمانی برنامه اول و پنجم توسعه میزان نخست شهری در کشور روبه کاهش نهاده، اما در مقابل شهرهای طبقه دوم جمعیتی (250 -100 هزار)، دارای بالاترین رشدهای جمعیتی و تمامی شهرهای طبقات متوسط جمعیتی (99999-10000) دارای رشد منفی جمعیتی بوده اند. به طورکلی، نتایج نشان می دهد عدم تعادل منطقه ای و شهری در کشور تا حدود کمی تعدیل شده و مراکز ثقل تمرکزگرائی جمعیت شهری ازنخست شهرها به شهرهای مرتبه دوم تغییر نموده است، ولی همچنان رشد جمعیت شهرهای متوسط زیر 100 هزار نفر منفی است؛ لذا می توان گفت توزیع فضائی جمعیت منطقه ای و شهری از وضعیت ساختار پیرامون به مرکز شدید به ساختار پیرامون به نیمه پیرامون در حال تغییر است.

در این مطالعه برآن هستیم که به تحلیل شبکه شهری وتوزیع فضایی جمعیت در کانون های شهری استان خوزستان طی سالهای1335 تا1390 بپردازیم. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و از لحاظ روش بررسی توصیفی- تحلیلی می باشد. داده های تحقیق از سالنامه های آماری استان خوزستان گرداوری شده و به وسیله نرم افزار EXCEL و روش های مرتبه اندازه، توزیع لگاریتمی، حد اختلاف طبقه ای، ضریب آنتروپی و ضریب کشش پذیری به بررسی وضعیت شبکه شهری، سلسله مراتب شهری و توزیع فضایی جمعیت در استان خوزستان می پردازیم.در طول این سالها دو دوره کاملا مجزا از یکدیگر قابل شناسایی می باشد.دوره اول شامل سالهای1335 تا1355 می باشد. از ویژگی های این دوره می توان به عدم حاکمیت نخست شهری، تعادل نسبی توزیع جمعیت در طبقات شهری ،تعدد شهرهای بزرگ و تمرکز بخش اعظم جمعیت درآنها،عدم وجود برتری مطلق اهواز برشهرهای بزرگ استان و تعداد کم شهرهای کوچک اشاره کرد.دوره دوم شامل سالهای1355تا1390می باشد.با حمله عراق به ایران درسال1359یک نقطه عطف در نظام شهری استان خوزستان به وقوع می پیوندد.این جنگ منجر به تخلیه جمعیتی دو شهر بزرگ استان یعنی آبادان و خرمشهر وتحولات شدیدجمعیتی در نظام شهری خوزستان می شود.درطی این دوره شبکه شهری استان بطورکلی از توازن خارج شده،نخست شهری به شدت افزایش می یابد، اهواز خود را از بقیه شهرها جدا می کند وتبدیل به یک کلانشهر میلیونی می شود.به تعداد شهرهای کوچک هم شدیدا افزوده می شود.