شیخ صفی الدین

شیخ زاهد گیلانی مرشد شیخ صفی الدین اردبیلی است. نه نیاکان شیخ زاهد ونه نیاکان شیخ صفی الدین، هیچ کدام از گیلان و اردبیل برنخاسته اند، بلکه خاستگاه نیاکان هر دو آنها ، سنجان بوده و نسب این مرشد و مرید به کردان می رسد. خاستگاه شخص شیخ زاهد هم در میان تالش ها بوده و چون تالش را همواره بخشی از گیلان دانسته اند، از این روی، او به گیلانی شهرت یافته و ظاهراً این پسوند گیلانی بعدها به آخر اسم شیخ زاهد افزوده شده است. نگارنده که نزدیک به سی سال درباره پیوستگی شیخ صفی الدین به شیخ زاهد و گرایش تالش ها به صفویه و محل زندگی و آرامگاه کنونی شیخ زاهد، سرگشته بود و راه به جایی نمی برد، سرانجام در پی پژوهش های کتابخانه ای و میدانی به نتایجی دست یافت که می تواند روشنگر برخی از نکات تاریک تاریخ شیخ زاهد و صفویه باشد. این مقاله می کوشد به پرسش های بالا، تا حد امکان پاسخ های روشنی بدهد.

جریان عرفان، جنبه شاخصی از معنویت اسلام است که در عرصه های گوناگون فرهنگی، هنری، ادبی و... فرصت رشد و نمو یافته است. یکی از بارزترین عرصه های رشد این جریان مربوط به بناهای مذهبی به ویژه مقابر است که پس از مساجد بیشترین و مهم ترین حجم بناهای بازمانده از معماری ایران دوران اسلامی را به خود اختصاص داده است. مقابر شیوخ و بزرگان متصوفه گونه ای از مقابر دوران اسلامی است که معمولا به وسیله مریدان در داخل همان خانقاه شیخ و با خصوصیات ویژه ای ساخته شده اند. موضوع اصلی این تحقیق بررسی و کشف تاثیرات عرفان اسلامی به طور عام و تصوف مکتب شیخ صفی به طور خاص بر مضامین کتیبه های قرآنی و حدیث مقبره این عارف و صوفی بزرگ با تکیه بر متون عرفانی به ویژه کتاب صفوهالصفا به عنوان زندگینامه و مرامنامه عرفانی شیخ صفی است. نکته اساسی در این راستا اثبات این حقیقت است که اصول عرفان و تصوف اسلامی فقط محدود به یک عقیده و طرز خاصی از زندگی نبوده، بلکه به طور گسترده ای در سایر ابعاد زندگی عرفا و متصوفه، از جمله در نحوه تزیین و انتخاب مضامین کتیبه های مقابر آنها نیز موثر بوده است. با توجه به یافته های تحقیق، مضامین کتیبه های قرآنی و حدیث مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی؛ ارتباط مستقیم با مفاهیم عرفان اسلامی و به ویژه آرا و اندیشه های صوفیانه مکتب صفویه دارد که به تفصیل در صفوهالصفا و سایر متون عرفانی تشریح و تفسیر شده است.

آشنایی با زوایای زندگی شیخ صفیالدین اردبیلی، جد اعلای پاشاهان صفوی، هنوز نیازمند تحقیقات علمی و تاریخی است؛ به ویژه در دو بعد مذهب شیخ و سیادت او بحث ها و تحلیل های متعدد و گاه متضادی ارائه شده است. این دو موضوع گاه پژوهشگرانی را به دشمنی عجیب با شیخ و صفویان کشانیده، و گاه آنان را به اعتقاد به مراتب بلند انسانی دربارة شیخ صفیالدین واداشته است. این نکته که شیخ پیرو مذهب تسنن بوده است یا تشیع، در مطالعة سلسلة پادشاهی صفویه اهمیتی خاص مییابد؛ زیرا آنان به مذهب شیعة دوازده امامی در ایران رسمیت بخشیدند. این مقاله میکوشد پاسخی مبتنی بر پژوهشی علمی ـ تاریخی و با تکیه بر اسناد و یافته های گذشته نگاری به دست دهد.

موضوع سیادت شیخ صفیالدین اردبیلی، جد اعلای پاشاهان صفوی، در مطالعه و بررسی حکومت صفوی بسیار مهم است. آیا شیخ صفی سید بود و ادعای سیادت فرزندان و فرزندزادگان وی، به ویژه زمانی که اسماعیل یکم حکومت و پادشاهی ایران را به دست گرفت و با دو قدرت اهل تسنن در غرب ایران (امپراتوری عثمانی) و در شرق ایران (دولت ازبکان) شروع شد و سران آن دو دولت بارها به سیادت صفویان تاختند، راست و واقعی است یا این نیز سیاسیکاری بوده و برای به دست آوردن حمایت ایرانیان شیعی در برابر تهاجم دو دولت سنی مذهب صورت گرفته است؟ این مقاله میکوشد پاسخی بر پایه تحقیق علمی – تاریخی مبتنی بر اسناد و یافته های گذشته نگاری تقدیم دارد.

بهدنبال طرحهایی که در گذشته و نیز اخیراً برای بافت کهن شهرها تصویب شد، طراحی در اطراف و حریم بلافصل آثار هنری، بهخصوص مجموعههای مذهبی موجود در این محدودهها، مدنظر طراحان میراث فرهنگی قرار گرفت و در این راستا طرحهایی ارایه شد، اما به دلیل قرارگیری موضوع طراحی در موقعیت خاص، تجمیع نظر مسئولین و ارگانهای مختلف ذینفع با افت و خیزهای فراوانی روبه رو شد. روند هفت مرحلهای طراحی در اطراف بقعه شیخ صفیالدین از نمونههای بارز و منحصربهفرد این مدعاست که محور اصلی پژوهش است. آنچه در بررسی این روند حاصل میشود چگونگی هماهنگی و توافق مابین طراحان و کارفرمایان طرح است؛ در حقیقت تنها وجود طراحان زبده و ارایه طرحهای منسجم و شایسته یک بنا و اجرایی شدن آن کافی نیست، بلکه کمبود آگاهی سازمانهای ذیربط و مجریان طرح در زمینه ضوابط حریم آثار هنری، و نیز از متدلوژی طراحی و اهداف فرهنگی آنها، منجر به طولانیشدن زمان پذیرش و تصویب طرحها میشود. لذا اهداف این پژوهش، دستیابی به روشهای توانمندسازی فکری و توجیه طرح با توجه به مصالح کارفرما از طریق ارایه گامبهگام و مرحله به مرحله طرحها است که در انتها با توجه به بررسیهای انجام شده، راهبردهایی ارایه خواهد شد. در این مسیر، علاوه بر مطالعات کتابخانهای، اعمال میدانی، بررسی نقشهها و طرحها، انجام گرفته که در مقاله ارایه خواهد شد.

فعالیت راهزنان به دلیل ماهیت این گروه همواره در سایه ابهام باقی مانده است. در صورتی که ماهیت راهزنان هر چه بوده باشد، به عنوان یکی از گروه هایی که با فعالیت های خود بخش های تمدنی و اقتصادی و به طورکلی امنیت جامعه و اقتدار حکمرانان را تحت تأثیر قرار می دادند، قابل بررسی و ملاحظه است. علاوه بر این روزگار حکمرانی مغول ها به ویژه در اواخر دوره ایلخانی در ایران دوره ویژه ای از جهت رشد و افزایش شمار گروه های راهزنی و شیوع مسأله راهزنی محسوب می شود. از طرفی نیز مطالب اطلاعات متون تاریخ نگاری تاریخ میانه ایران و اسلام از جهت توجه به این گروه بسیار اندک بوده و هرگونه تحقیق درباره راهزنان و سایر مباحث اجتماعی مرتبط با آنان مستلزم توجه به متون دیگری نظیر متون ادبی، عرفانی است. در این میان صفوه الصفا عنوان یکی از تألیفات مهم تذکره ای در دنیای تصوّف در اواخر عهد ایلخانی، در لابلای مطالب خود اطلاعاتی در مورد وضعیت و تشکیلات درونی راهزنان در دسترس قرار می دهد که تاکنون مورد توجه شایسته محققان قرار نگرفته است. هدف این مقاله بررسی روایات متعدد صفوه الصفا درباره پدیده راهزنی و تحلیل آن ها به منظور شناخت حیات و فعالیت های تشکیلات راهزنان است.

جایگاه صوفیان برجسته صاحب طریقت، به واسطه شهرت کراماتشان در دوره های زمانی مختلف تداوم می یافت که از جنبه های مهم آن حلقه مریدان فراوان و اهمیت مرقدشان برای زیارت و تحصن بود. در دوره صفوی، وراثت عنوان مرشد کامل طریقت توسط شاهان و کارویژه ها و کرامات منبعث از آن، مهم ترین دلیل تداوم جایگاه مشروعیت بخش صوفیان برجسته به ویژه شیخ صفی الدین اردبیلی موسس طریقت صفویه بود. بر این منوال، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: چه پیوند معنوی میان پادشاهان صفوی با شیخ صفی الدین اردبیلی وجود داشت؟ برای پاسخگویی، این فرضیه را به آزمون می گذاریم که از یک سو، جایگاه کشوری و لشکری مهم صوفیان و قزلباشان و از سوی دیگر، جنگ های ممتد با حکومت عثمانی سبب شد تا پادشاهان مذکور با بهره گیری از عنوان مرشد کامل طریقت و ویژگی های منبعث از آن که میراث شیخ صفی الدین بود، بتوانند مریدان را منسجم و به اطاعت از خود جلب نمایند. پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی ویژگی های شخصیتی شیخ صفی الدین ازجمله رویاهای صادقه به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تاثیرات آن بر شرایط سیاسی- نظامی دوره موردنظر می پردازد.

عمل به سنت وقف، از دوره ایلخانان گسترش چشمگیری یافت. یکی از نهادهایی که در دوران مزبور، به اقتضای عصر و نسل مورد توجه حاکمان و مردم عادی قرار گرفت و از موقوفات فراوانی بهره مند شد، نهاد تصوف به ویژه طریقت شریعت محور صفوی بود که به سبب نفوذ و محبوبیت شیوخ، اقشار مختلف جامعه با نیات متفاوت، موقوفات متنوعی را تقدیم آن می کردند. این موقوفات تأثیرات مهمی در تثبیت و توسعه همه جانبه طریقت و نیز کارکردهای اجتماعی، اقتصادی ویژه ای داشته است. سؤال اساسی مقاله حاضر، بررسی ابعاد وقف در طریقت صفوی از ایلخانان تا برآمدن صفویه است که با شیوه مطالعه اسنادی نسخه خطی منحصر به فرد صریح الملک عبدی بیگ شیرازی (م977ق)، اطلاعات واقفان، موقوفات و درآمدها استخراج شده است. بررسی ها نشان می دهد هم زمان با گسترش نفوذ معنوی طریقت، شبکه اقتصادی منسجم و گسترده ای نیز برای جذب کمک های مالی، برنامه ریزی شد تا این حجم از درآمدها که بیشتر از طریق وقف کسب می شد، در جهت ارتقای توان اقتصادی طریقت، سامان دهی شود. همچنین مشایخ صفوی با تثبیت و توسعه موقوفات و ارائه خدمات اجتماعی، ضمن تحکیم جایگاه مردمی با نفوذ به عرصه سیاسی، با توسعه خدمات موقوفات، تلاش مضاعفی را برای کسب قدرت به عمل آوردند. نگارنده در مقاله حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، موضوع را بررسی کرده است.