صریح الملک

نام های جغرافیایی بازتاب فرهنگ و باورهای جوامع در قالب مکان هستند، در حقیقت جوامع انسانی در انتخاب نام برای پدیده های انسانساخت و طبیعت ساخت از گنجینه های فرهنگی، تاریخی و باورهای خود وام می گیرند. از اینرو جای نام ها اغلب منعکس کننده الگوهای فضایی پراکنش زبان و رویداهای تاریخی مکان های جغرافیایی هستند. از جمله مناطقی که می توان از نام های جغرافیایی آن برای مطالعه واقعیت های تاریخی و فرهنگی آن سود جست، منطقه آذربایجان است. این منطقه از نظر مباحث تاریخی برای روشن کردن واقعیت های فرهنگی و جغرافیایی خود درگیر دو رویکرد متفاوت است. در این میان یکی از عناصری که در روشن گری واقعیت های زبانی و تاریخی این منطقه می تواند مفید باشد نام های جغرافیای است. جایگاه تاریخی آذربایجان در تحولات ایران و ثبت و ضبط جای نام های آن در اسناد و کتاب های تاریخی، فرصت مناسبی در اختیار محققان قرار می دهد تا بتوانند با بررسی آنها به مطالعه تاریخ و فرهنگ دیرین آذربایجان بپردازند. بنابراین مقاله حاضر در پی بررسی این مسأله است که میکروتوپونیم های منطقه آذربایجان در متون تاریخی دوره صفویه (صفوه الصفا و صریح الملک) دارای چه ویژگی ای بوده و دچار چه تحولاتی شده است؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات مطالعات کتابخانه ای است. نتایج حاصل از بررسی متون تاریخی بخصوص صریح الملک بیانگر آن است که نام های جغرافیایی منطقه آذربایجان از نظر زبانی عمدتاً واژه هایی غیرترکی است و روند تغییر برخی از این اسامی به نام های ترکی حاکی از تبعیت آن از تحولات اجتماعی و سیاسی در دوره مورد نظر می باشد.

عمل به سنت وقف، از دوره ایلخانان گسترش چشمگیری یافت. یکی از نهادهایی که در دوران مزبور، به اقتضای عصر و نسل مورد توجه حاکمان و مردم عادی قرار گرفت و از موقوفات فراوانی بهره مند شد، نهاد تصوف به ویژه طریقت شریعت محور صفوی بود که به سبب نفوذ و محبوبیت شیوخ، اقشار مختلف جامعه با نیات متفاوت، موقوفات متنوعی را تقدیم آن می کردند. این موقوفات تأثیرات مهمی در تثبیت و توسعه همه جانبه طریقت و نیز کارکردهای اجتماعی، اقتصادی ویژه ای داشته است. سؤال اساسی مقاله حاضر، بررسی ابعاد وقف در طریقت صفوی از ایلخانان تا برآمدن صفویه است که با شیوه مطالعه اسنادی نسخه خطی منحصر به فرد صریح الملک عبدی بیگ شیرازی (م977ق)، اطلاعات واقفان، موقوفات و درآمدها استخراج شده است. بررسی ها نشان می دهد هم زمان با گسترش نفوذ معنوی طریقت، شبکه اقتصادی منسجم و گسترده ای نیز برای جذب کمک های مالی، برنامه ریزی شد تا این حجم از درآمدها که بیشتر از طریق وقف کسب می شد، در جهت ارتقای توان اقتصادی طریقت، سامان دهی شود. همچنین مشایخ صفوی با تثبیت و توسعه موقوفات و ارائه خدمات اجتماعی، ضمن تحکیم جایگاه مردمی با نفوذ به عرصه سیاسی، با توسعه خدمات موقوفات، تلاش مضاعفی را برای کسب قدرت به عمل آوردند. نگارنده در مقاله حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، موضوع را بررسی کرده است.