شاه تهماسب

سرزمین گیلان همواره در طول تاریخ برای حاکمان مرکزی ایران سرزمینی ثروتمند و دور از دسترس بود. همین مسئله نیز موجب مهاجرت اسماعیل میرزا به سرزمین گیلان گشت. اما در دوره شاه تهماسب وشاه عباس اول این شاهان دلایل و بهانههای متعددی جه ت تسل ط ب ر ای ن سرزمی ن داشتند . همسایگ ی گیلا ن ب ا قفقاز، روسیه و، همچنین، ارتباط با عثمانی از مسیر قفقاز، ذخایر ارزشمند ابریشم، ارتباط آبی با اروپا، تبدیل این سرزمین به مخفیگاه فراریان و مخالفان صفوی و تسلط سادات شیعی و رقابت آنان با صفویان موجب گشت تا آنان حاضر به تداوم این حکومت ها بر گیلان نباشند و درصدد تضعیف و حذف آنان بر آیند. نگارنده در پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای و تحلیل داده های مورد اشاره به بررسی روابط مورد اشاره بپردازد.

ناصر الدین محمد همایون، امپراتور هند، به دلیل ناکامی های سیاسی درسال 951 ه .ق به دربار شاه تهم اسب یکم(930-984هق) پناهنده شد. اما مسئله اصلی این است که رفتار مذهبی و سیاسی شاه تهماسب با وی در ایران چگونه بوده است؛ زیرا چگونگی این رفتار بیشتر از دیدگاه یک جریان تاریخ نگاری هندی که متعصب به نظر می رسد، بازتاب یافته و دچار نوعی یکسو نگری شده است. این جریان که تا حدی تاریخ نگاری ایرانی را نیز تحت تأثیر قرار داده، بر این باور است که رفتار شاه تهماسب با همایون در دربار ایران- به دلیل تضادهای مذهبی و سیاسی دودمانی- ناشایسته و حتی خشونت آمیز بوده است. از این رو، این نوشته می کوشد با واکاوی دقیق تر منابع معتبر ایرانی و هندی، به بررسی و ارزیابی چگونگی رفتار شاه تهماسب با همایون و راستی ها و ناراستی های جریان تاریخ نگاری یاد شده را روشن سازد. این پژوهش نشان می دهد که رفتار مذهبی- سیاسی شاه تهماسب به عنوان یک فرمانروای شیعی از یک سو، و از سوی دیگر به دلیل موقعیت سیاسی همایون به عنوان امپراتور هند و متحد ایران، نه تنها نمی توانست تحقیرآمیز باشد، بلکه بسیار صمیمانه بوده و سبب تحکیم بیشتر روابط دو کشور درسال های بعد شده است.

بین سال های (979 981ق) شورشی علیه حکومت صفویه در تبریز روی داد که در منابع این دوره بازتاب چندانی نیافته است. اگرچه منابع اشاره ای به علل و عوامل تکوین شورش نکرده اند ولی عوامل سیاسی، اجتماعی و به ویژه اقتصادی در قالب مؤلفه هایی همچون درگیری با دول مجاور، انتقال پایتخت، اختلاف بین محلات و درگیری های فرقه ای، افول طریقت های صوفیانه و به ویژه رکود تجارت به صورت آشکار و پنهان در بروز آن اثرگذار بوده اند. در پی رکود تجارت و وخامتِ شرایط زندگی به ویژه برای پیشه وران، با توجه به زمینه های آماده، در اثر اجحاف مأموران محلی شورش آغاز گردید و به مدت دو سال تداوم یافت. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با اتکا به منابع و مآخذ موجود درپی مطالعه عوامل و تبیین نقش آن ها در تکوین شورش و یافتن پاسخی به سؤال اصلی است که عوامل اجتماعی و اقتصادی چگونه و تا چه میزان در شکل گیری این شورش تأثیرگذار بوده اند؟

یکی از سنت های تاریخ نگاری ایران، نگارش کتاب هایی درباره زندگانی پادشاهانی است که دوران زمامداری ایشان با تحولات بسیار اثرگذاری همراه بوده است. یکی از این دست کتابها-که به صورت نسخه خطی می باشد- توسط «اسماعیل حسینی مرعشی تبریزی» معروف به میرملایم بیگ از نویسندگان دوران شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی نگاشته شده است و آن را می توان «عالم آرای شاه تهماسب» نام نهاد. نویسنده در این کتاب با هدف شرح وقایع دوره زمامداری شاه تهماسب اول صفوی (۹۸۴-۹۳۰) به تالیف رخدادهای واقعه از سال ۹۳۰ تا ۹۸۱ ق و به صورتی داستان گونه همراه با گزارش های تاریخی پرداخته است. از آنجا که نسخه مذکور آگاهی های بسیارسودمندی از اوضاع سیاسی و نظامی عهد شاه تهماسب در اختیار می گذارد و افزون بر آن اطلاعات مفیدی از منظر اجتماعی و فرهنگی درباره احوالات عامه مردم، آن هم با زبانی روان و نثری سهل الوصول ارائه می دهد، لذا در این مقاله به معرفی آن پرداخته شده است. این مقاله با هدف معرفی و بررسی ویژگی های متعدد و درخور این کتاب –که کمترین بدان توجه شده است- می کوشد در حد اجمال و با دسته بندی و تبیین خصوصیات اصلی و برجسته این نسخه، اهمیت و ارزش نسخه مذکور را یادآور شود.

هدف پژوهش حاضر، بررسی نگارههایی از شاهنامه تهماسبی است که به شیوه زندگی زنان و موسیقی در این دوره می پردازد.این پژوهش، بنیادی و روش، توصیفی–تاریخی بوده و با استفاده از تحلیل اجتماعی به مطالعه نگاره هایی از عصر صفوی و نقش و جایگاه زن و موسیقی در این دوره پرداخته است. جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای است. تجزیه و تحلیل سه نگاره از شاهنامه تهماسبی نشان از مهارت نوازندگی زنان هنرمند در عصر صفوی به ویژه شاه تهماسب دارد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که با توجه به اهمیت شاهنامه شاه تهماسبی، توبه شاه تهماسب تأثیرفراوانی بر اوضاع سیاسی اجتماعی و فرهنگی ایران گذاشت و محدودیت های زنان نسبت به دوره های قبل بیشتر شد؛ از این رو؛ موسیقی تحریم گردید و موسیقی دانان سختی های فراوانی را تحمل کردند. با توجه به توبه شاه تهماسب که مانع از فعالیت موسیقی دانان و بالطبع فعالیت بانوان می گشت؛ با این حال نگاره هایی با نقش زنان درحال چنگ نوازی و دف نوازی اجرا شده است.

دوران طولانی سلطنت شاه تهماسب صفوی (1524تا1576م/930تا984ق)، شاهد دگرگونی های فراوانی در سیاست خارجی ایران بود. در این دگرگونی، مسئله عثمانی متغیر مستقل بود. برای شاه محتاط صفوی، تنش زدایی با حکومت عثمانی اولویت اصلی سیاستِ خارجی بود؛ به طوری که متغیر وابسته، یعنی رابطه با دولت های اروپایی ازجمله ونیز، از رابطه با عثمانی تأثیر می گرفت. اگر تا پیش از انعقاد پیمان صلح آماسیه (962ق/1555م) ونیزیان به اتحاد با ایران علیه عثمانی امید داشتند، پس از انعقاد این پیمان، تلاش آنها با شکست روبه رو شد. انصراف ناگهانی ونیزیان از درخواست اتحاد با ایران که در پی اعزام میکله ممبره (Michele Membre) صورت گرفت و صلح آنها با عثمانی (946ق/1539م)، خشم شاه تهماسب را برانگیخت و سفیر ونیزیان را مرخص کرد. با مرگ سلطان سلیمان قانونی (974ق/1566م) و به حکومت رسیدن سلطان سلیم دوم، نامبرده با لغو معاهده های پیشین با ونیزیان و تهدید آنها باعث شد این دولت شهر ایتالیایی بار دیگر به فکر اتحاد با ایران بیافتد. به همین منظور، پس از انعقاد پیمان مقدس با برخی از دولت های اروپایی، خواجه علی تبریزی و وینچنتزو دی آلساندری (Vincenzo di Alessandri) روانه دربار شاه تهماسب شدند تا روند اتحاد را بیازمایند؛ اما شاه تهماسب هرگز به سفیر ونیزی روی خوش نشان نداد. عواملی چند باعث شد شاه تهماسب به سفیر ونیز توجهی نکند و باوجود اصرار سفیر و برخی شاهزادگان صفوی، حتی او را به حضور نپذیرد. این عوامل عبارت بودند از: تجربه تلخ سفارت میکله ممبره به ایران، انعقاد پیمان صلح آماسیه، وجود مشکلات داخلی مانند ناآرامی های گیلان، ناشکیبایی دی آلساندری، اصرار شاه تهماسب مبنی بر مشاهده اقدام عملی از سوی اتحادیه اروپایی و ترس از ناراحتی ترک ها از باریافتن دی آلساندری. این پایانی تلخ بر ارتباط ونیزیان با شاه تهماسب بود.

اثبات تأثیر سنت تصویری چینی بر هنر ایرانی پس از حکومت ایلخانان مغول به نظریه ای غیرقابل انکار نزد پژوهشگران بدل شده است. وجود اژدها، ابرک و فرم های پیچکی به چینیان نسبت داده شده است؛ اما مقاله حاضر رویکردی متفاوت اتخاذ نمود. مبتنی بر این باور که این جهان، دنیای متن هاست، قصد دارد خرده متنی از کلان متن قالی بازوبندی عصر صفوی را خوانش نماید. به نظر می رسد تکیه بر ظرفیت های فرا متنی برای مطالعه نمودهای هنر ایران ضروری بوده و اندیشه های پیشین نیاز مبرم به بازنگری دارد پس با همین منظور فرضیه این است که نقش «رویارویی سیمرغ و ارقم» قالی محفوظ در متروپولیتن ارجاع به واقعیت تهاجم فرهنگ چینی نبوده و به جهانی نشانه ای از نظام نوشتاری ادبیات عامه، بخشی از سام نامه، ارجاع می دهد. تحدید فرضیه جهت روشن نمودن تحلیل نقش اینگونه قابل طرح است که هنرمند طراح بر اساس سام نامه نقشه قالی را رسم نموده و حال بر همان مبنا قابل تفسیر است. گونه این ارجاع نشانه ای (سیموسیس) بوده که موجب می شود تا نقش «رویارویی سیمرغ و ارقم» در قالی بازوبندی صریح و تک لایه ای نبوده و ضمنی و چندلایه باشد. با استفاده از متن سام نامه (متن مقدم و پیشین)، نقش «رویارویی سیمرغ و ارقم» قالی قابل رمزگشایی است. مقاله حاضر باهدف اجتناب از خوانشی تک بعدی و تک معنایی به تحلیل بینانشانه ای روی آورده تا معنای سیال نقش را بازیابد. نظام نوشتاری سام نامه مرجعی برای نظام تصویری قالی صفوی لحاظ شده است. پژوهش کیفی بوده و از انواع تحقیقات بنیادین نظری بوده و روشی توصیفی- تحلیلی دارد. نمونه مطالعاتی یک تخته قالی از مجموع بافته های داری محفوظ در موزه متروپولیتن متعلق به عصر شاه تهماسب صفوی است. یافته ها محصول فیش نویسی از منابع کتابخانه های و ثبت مشاهدات تصاویر موزه ای است که در بستر روش بینامتنیت تحلیل شده است. نتیجه آن که نقش «رویارویی سیمرغ و ارقم» ارجاعی برون فرهنگی (چینی) نبوده و به داستان نبرد سام با ارقم اژدها در سام نامه ارجاع می دهد. به بیانی دیگر با توجه به مطالعه بینامتنی، نقش «رویارویی سیمرغ و ارقم» مبتنی بر سام نامه بوده و دال بر ایرانی بودن بن مایه بوده و ارتباطی با نفوذ فرهنگ چینی ندارد.