نقوش سنتی

پوشاک از نمودهای عینی فرهنگ هر جامعه ای به شمار می رود. بناهای مذهبی امام زاده ها مملو از نقوش تزیینی پرباری است، که به سبب برخورداری از طرح های هنری و نقوش نمادین، می تواند در طراحی پوشاک زنانه مورد استفاده قرار گیرد. در عین حال می تواند الگو و کمکی برای ایجاد و توسعه اشتغال و پیشرفت اقتصادی کشور باشد. بنابراین توسعه ی فرهنگ کارآفرینی در سطح جامعه اهمیت پیدا می کند. این مقاله، کوششی است برای مطالعه، شناخت هویت و ویژگی های بصری و ریشه های اعتقادی و مفاهیم پنهان و نمادین نقوش سنتی شهرستان دماوند و کارآفرینی و کاربرد آن ها در طراحی پوشاک زنانه. روش انجام تحقیق بر مبنای ماهیت توصیفی- تحلیلی بوده است و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت ترکیبی (کتابخانه ای و میدانی) مورد استفاده قرار گرفته است. ابزارگردآوری داده ها، شامل: مشاهده، دوربین (عکاسی و فیلم برداری)، اسکنر، اینترنت و فیش برداری است. جامعه آماری این پژوهش، پنج امام زاده شهرستان دماوند استان تهران است و روش نمونه گیری به شکل انتخابی است. پنج نقش شاخص را از مجموعه نمونه های مورد مطالعه انتخاب و سپس برای هریک نمونه های تصویری و سه نمونه طراحی پوشاک زنانه (مانتو، کیف و کفش) با الهام از نقوش سنتی امام زاده های این شهرستان ارائه شده است. نتایج حاصل از این مطالعه، گویای آن است که منطقه مورد مطالعه، به عنوان بخشی کوچک از پهنه فرهنگی ایران، توانایی ارائه نمونه های کاربردی نقوش را در حد گسترده ای در خود دارد و طراحی پوشاک نیز قابلیت ترکیب و تغییر را دارا می باشند و قابل تعمیم به دیگر مناطق کشور و حوزه های فرهنگی هستند.

هنر منبت از آغاز پیدایش در ایران تا عصر حاضر تحولاتی را پشت سر گذاشته است. همنشینی در هنر منبت از چند منظر قابل بررسی است؛ نخست همنشینی این هنر با ذات مواد اولیه آن است که به واسطه ویژگی این مواد شکل و فرم متفاوت به خود می گیرد. دوم، نقش همنشینی هنرهای چوبی به عنوان هنر مکمل بر هنر منبت از منظر تکنیک و فن است، اما مهم ترین این، همنشینی ها، تأثیر نقوش سنتی بر هنر منبت از منظر طرح و نقش و تحولاتی است که در حوزه منبت معاصر رخ می دهد و تاکنون به طور جامع و هدفمند مورد بررسی و مطالعه قرار نگرفته است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از این است که این همنشینی ها همواره با نوآوری و تحولاتی شگرف در هنر منبت معاصر همراه بوده است و این پژوهش با تمرکز بر واکاوی نقوش سنتی در منبت معاصر در پی دستیابی به تحولات ایجاد شده بر بستر هنر منبت با تکیه بر آثار تهران معاصر است؛ به گونه ای که بتوان به تأثیر نقوش سنتی در دستیابی به صورت بندی های فاخر دست یافت. قدر مسلم این که هنر منبت با توجه به نیاز ذاتی به نقش و طرح همواره در طول تاریخ از تلفیق نقوش و طرح های زیبا و قابل اجرا در هر دوره، بهره گرفته و در دوره معاصر با تحولات هنری در تهران و حضور هنرمندان شاخص در پایتخت این هنر نیز با نوآوری و صورت بندی های نو، ارزشمند و فاخری جلوه گری نموده است که در طول تاریخ منبت ایران کم سابقه است. اهداف پژوهش: 1.بررسی نقوش سنتی در هنر منبت ایران. 2.آشنایی به تأثیرات گسترده نقوش بر منبت معاصر ایران. سؤالات پژوهش: 1.نقوش سنتی در صورت بندی آثار فاخر منبت معاصر چه نقشی دارند؟ 2.بسترهای به کارگیری نقوش سنتی در منبت معاصر چگونه شکل گرفته است؟

رکاب» بخش حلقه و پایه نگین انگشتر، و رکابسازی یکی از هنرهای وابسته انگشترسازی است. پیشینه تاریخی رکاب سازی با قدمت انگشتری در فرهنگ و تمدن بشری متناظر است.متاسفانه اطلاعات مکتوب و معتبر در باب رکابسازی ایران ناچیز است و این هنر سنتی نیز در معرض فراموشی قرار دارد.  از بنیان ها و اصول اساسی هنر ایرانی تزئین است که پرسش های این پژوهش نیز پیرامون آن و عبارتند از: الف. عناصر اصلی در تزیین رکابهای سنتی معاصر کدامند؟ و ب. نقوش تزیینی چگونه می توانند در حفظ سنت و انتقال آن به نسلهای بعد موثر باشند؟ نقوش به کار رفته در رکابهای معاصر، میراث قرنهای گذشته هستند که تغییرات محسوسی هم در آنها مشاهده نمیشود. ترکیب بندی و آهنگ قرارگیری نقوش بر اساس شیوههایی ثابت و تکرار شدنی ست، به گونهای که نقوش مرتبط با هم در نظمی از پیش معلوم کنار یکدیگر قرار میگیرند. با توجه به وضعیت فعلی و رکود هنر رکاب سازی، تکرار سنت ها شیوهای مناسب برای حفظ اصول سنتی نیست، بلکه نوآوری یا تحول در شکل ظهور سنتها امری ضروری می نماید.

خمک دوزی واژه دگرگون شده خامه دوزی است که سفیددوزی نیز خوانده می شود. این هنر، بازنمودی از صبر و خلاقیت زنان و دختران سیستانی است که با استفاده از نخ و پارچه ابریشمی، به شکل نقوشی بسیار ظریف، ساده، انتزاعی و هندسی به دو روش ذهنی دوزی و روش شمارش تار و پود دوخته می شود. هدف این پژوهش، شناخت، دسته بندی و تبیین ویژگی های بصری نقوش در هنر خمک دوزی سیستان و هم چنین شناخت مبانی شکل گیری آن ها جهت کمک به احیاء این هنر اصیل و بومی است. برای نیل به این اهداف سعی شده است به این پرسش ها پاسخ داده شود که در هنر خمک دوزی سیستان، چه شکل هایی مبنای شکل گیری نقوش هستند؟ و از ترکیب این شکل ها، چه نقوشی ایجاد می شوند؟ این پژوهش کیفی به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است چراکه ضمن معرفی نقوش خمک دوزی به تحلیل شیوه های ترکیب نقوش در این هنر نیز پرداخته می شود. روش جمع آوری اطلاعات تحقیق، کتابخانه ای و میدانی است. علاوه بر استفاده از منابع مکتوب، گردآوری و شناخت بسیاری از این نقوش از طریق مصاحبه با بافندگان آن ها در روستاهای سیستان فراهم شده است. نتایج حاصل نشان می دهد مبنای اصلی ایجاد نقوش در هنر خمک دوزی، مثلث متساوی الاضلاع است. لوزی و مربعی که از دو مثلث مذکور ایجاد می شوند، منبع شکل گیری بسیاری دیگر از نقوشِ ترکیبی هستند. برخی دیگر از نقوش و ترکیب های خمک دوزی به ویژه در روش ذهنی دوزی، از دایره و خطوط آزاد ساخته می شود. تمام نقوش خمک دوزی، آن گونه که در این هنر استفاده شده اند، این قابلیت را دارند که با چیدمان هایی در قالب ریتم های یکنواخت یا متناوب و در ترکیب های متقارن، پرنقش و دورانی، به ایجاد نقوش متنوع منجر شده و در کاربردهای مختلف امروزی مورد استفاده واقع شوند.

تنوع نقوش، تکنیک های دوخت، ظرافت بالا و هندسه ای که در هنر بلوچی دوزی نهفته است در قرن اخیر موجب جلب نظر طراحان در سطح ملی و بین المللی شده است. دوخت بلوچ باتوجه به پارچه زمینه به دو روش تارکش و تارشمار قابل اجراست. در دوخت های تارشمار تزئینات بلوچی دوزی بر روی قطعات هندسی جداگانه ای دوخته شده و سپس به لباس اصلی متصل می شوند، اما دوخت های تارکش مستقیم بر روی پارچه اصلی لباس اجرا می شوند و ارزش هنری بالاتری دارند، اما باید در نظر داشت که تمام نقوش و تکنیک های دوخت با این روش قابل اجرا نیستند. پژوهش حاضر به روش تحلیلی توصیفی در پی پاسخ گویی به این پرسش است که؛ در تزئین لباس غیربومی با چه شیوه هایی می توان نقوش بلوچی را به صورت سنتی اجرا کرد؟ تلاش جهت شناخت نقوش بر مبنای پارچه زمینه جهت اجرای آسان و راحت در مباحث طراحی لباس هدف اصلی این پژوهش است. این نتایج حاصل شد که نقوش انتزاعی بر روی پارچه های با بافت معمولی به صورت ذهنی و تارکش قابل اجرا هستند و نقوش هندسی به جز تکنیک های پرکار پنوچی و چوتل که فقط بر روی پارچه تارشمار قابل اجرا بوده، به صورت تارکش و ذهنی بر روی پارچه های معمولی نیز قابل اجرا هستند.

درکتب تاریخی، تبرستان یکی از سه منطقه عمده تولیدات بافته های نفیس ایران به شمار می رود و هنر بافندگی آن تا امروز در ارتفاعات این منطقه ادامه دارد. ولی اطلاعات کمی درباره نقوشِ بافته های تبری وجود دارد. از آنجا که وضعیت جغرافیایی تبرستان و دوربودن از حکومت های مرکزی، سبب حفظ ویژگی های فرهنگی این منطقه، در دوران تاریخی بوده است، از این رو شناسایی نقوش بافته های تبرستان می تواند بستری برای شناخت عناصر تصویری و هویت فرهنگی منطقه باشد. هدف پژوهش حاضر، شناسایی نقوش سنتی دستبافت های محدوده تبرستان است. این پژوهش از نوع کیفی است و به شیوه توصیفی-تحلیلی داده ها را مورد مطالعه قرار داده است. اطلاعات نقوش به صورت میدانی و با نمونه برداری از اصل دستبافت های سنتی حوزه های بافندگی در مناطق تاریخی تبرستان بدست آمد و برای تحلیل از منابع اسنادی استفاده گردید. یافته های پژوهش، 150 نقش با ارزش بافته های سنتی تبرستان را نشان می دهند که به لحاظ اشکال و مضمون قابل تقسیم به نقوش گیاهی، جانوری، نقوش هندسی و انتزاعی هستند و بن مایه های زیادی از نقوش باستانی مانند: اشکال ترنج مانند، گلهای چهارپر، پرندگان متقابل، درخت متقارن و نقش سواستیکا، در این نقوش دیده می شوند. با توجه به وجود نقوش کهن در بافته های تبری و مقایسه آنها با نقوش صنایع هنری قرون اولیه اسلامی در تبرستان، به نظر می رسد این نقوش قبل از اسلام و در دوره ساسانیان در بافته های تبرستان بکار میرفته اند و کاربرد آنها تا امروز دردستبافتهای سنتی ارتفاعات البرز در تبرستان استمرار داشته است.