بلوچی دوزی

بلوچی دوزی یکی از مهم ترین هنرهای قومی بلوچ است که توسط زنان بلوچ سرزمین های ایران و پاکستان اجرا می شود. وجود مرزهای مشترک و وسعت جغرافیایی مناطق بلوچستان ایران و پاکستان، علاوه بر آن که باعث تداوم میراث های قومی مشترکی در میان بلوچ های ساکن در این نواحی گردیده است، تفاوت هایی هرچند اندک را نیز در فرهنگ و سنت های قومی آن ها رقم زده است. این موضوع در هنر سوزن دوزی به مثابه یکی از مهم ترین و فراگیرترین هنرهای قومی رایج در این نواحی، به صورت طراحی و اجرای نقوش مختلف قابل مشاهده است. پژوهش حاضر که با هدف مطالعه شیوه طراحی نقوش سوزن دوزی بلوچستان ایران و پاکستان انجام گردیده است، به دنبال تبیین مسئله تفاوت ها و تشابهات موجود در شیوه طراحی نقوش بوده و در پی پاسخگویی بدین پرسش اساسی است که: نقوش تزیینی در هنر بلوچی دوزی چه ویژگی هایی دارند و چه تفاوت ها و تشابهاتی میان شیوه اجرا و طراحی آن در سرزمین های ایران و پاکستان وجود دارد؟ بدین منظور تعدادی از نقوش مرکزی که محور پردازش سایر نقوش می باشند، مورد بررسی قرار گرفته اند. برای رسیدن به نتیجه ای بهتر، ترکیب چهار نقش تزیینی مرکزگرا و شیوه اجرای آن ها در ایران و پاکستان به روش تحلیلی - تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش حکایت از آن دارد که تکنیک دوخت بر روی پارچه یعنی تارکش بودن در سوزن دوزی پاکستان و تارشماربودن در سوزن دوزی بلوچ ایران از مؤثرترین عوامل در ایجاد افتراق میان نقوش سوزن دوزی بلوچی در این نواحی است. گسترش نقوش از بخش مرکزی طرح، هندسی بودن، متقارن بودن و کاربرد هفت رنگ سنتی در رنگ پردازی نیز از مهم ترین تشابهات موجود در بلوچی دوزی ایران و پاکستان است.

بلوچی دوزی از مشهورترین هنرهای سنتی در میان اقوام بلوچ ساکن در ایران و پاکستان است. مردم این دو خطه در بحث بلوچی دوزی دارای فرهنگ یکسانی هستند اما تمایز بین طرح و تکنیک در مناطق مختلف بلوچستان موجب گستردگی جغرافیای این هنر و تنوع بالا به لحاظ نقوش و نحوه اجرا گشته است. بر این مبنا پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مطالعات میدانی و کتابخانه ای، در پی پاسخگویی بدین پرسش ها است که: میان شیوه دوخت و طراحی نقوش در بلوچی دوزی ایران و پاکستان چه شباهت هایی وجود دارد؟ و مهم ترین تفاوت های موجود در این عرصه کدام اند؟ برای بررسی بهتر، نمونه ها به شیوه انتخابی از میان چهل تکنیک دوخت رایج در مراکز عمده بلوچی دوزی ایران و پاکستان برگزیده شدند. سپس با در نظر گرفتن سه شاخصه اساسی؛ نقش پردازی، رنگ بندی و تکنیک اجرا با رویکرد تطبیقی مقایسه ای میان آن ها صورت گرفت. یافته ها نشان گر آن است که با وجود شباهت های چشمگیر میان بلوچی دوزی ایران و پاکستان، تکنیک دوخت و شیوه اجرای نقش بر روی پارچه، ایجاد تمایز میان بلوچی دوزی های این دو کشور را امکان پذیر می سازد. همچنین شمارش تاروپود در بلوچی دوزی ایران که نوعی مهارت دوخت تلقی می شود، سلیقه هنری خاصی را در این آثار رقم زده که وجه ممتاز این هنر در ایران است.

سوزن دوزی بلوچ، صورت برجسته ای از هنرهای سنتی است که با استان سیستان و بلوچستان، به ویژه نواحی سرحد و مکران تناسب پیدا می کند. هدف این مقاله، طبقه بندی نقوش اصیل و پرکاربرد در بلوچی دوزی جهت دستیافتن به معانی نمادین آنهاست. بدین قیاس پرسش آن است: چگونه می توان با نظر به اسلوب هنرهای سنتی، نسبت به تحلیل و طبقه بندی موضوعی نقش در سوزن دوزی بلوچ اقدام نمود؟ با این نگاه، پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی تحلیلی و با نظر به اطلاعات میدانی (مبتنی بر مشاهده و مصاحبه) و البته مطالعات اسنادی (فیش برداری و تصویرخوانی) به شیوه نمونه گیری احتمالی از نقوش سوزن دوزی بلوچ شکل گرفت و تحلیل داده ها بر مبنای طبقه بندی موضوعیِ برآمده از اسلوب هنرهای سنتی دنبال شد. نتیجه پژوهش در چهل و چهار نقش نشان داد: نقوش سوزن دوزی بلوچ بر مبنای طبقه-بندی موضوعی هنرهای سنتی ایران قابل تقسیم هستند. نقوشی که در عین حال که اغلب به صورت تجریدی و با اشکال شکسته و هندسی تصویر می شوند، بر صور و اجزاء انسانی، جانوری، گیاهی و جمادی همچون زیورآلات، اشیاء مصرفی زندگی و مکان ها دلالت می کنند و واقعیت زندگی مردم بلوچ، اعتقادات و باورهای ایشان را به تصویر درمی آورند.

تنوع نقوش، تکنیک های دوخت، ظرافت بالا و هندسه ای که در هنر بلوچی دوزی نهفته است در قرن اخیر موجب جلب نظر طراحان در سطح ملی و بین المللی شده است. دوخت بلوچ باتوجه به پارچه زمینه به دو روش تارکش و تارشمار قابل اجراست. در دوخت های تارشمار تزئینات بلوچی دوزی بر روی قطعات هندسی جداگانه ای دوخته شده و سپس به لباس اصلی متصل می شوند، اما دوخت های تارکش مستقیم بر روی پارچه اصلی لباس اجرا می شوند و ارزش هنری بالاتری دارند، اما باید در نظر داشت که تمام نقوش و تکنیک های دوخت با این روش قابل اجرا نیستند. پژوهش حاضر به روش تحلیلی توصیفی در پی پاسخ گویی به این پرسش است که؛ در تزئین لباس غیربومی با چه شیوه هایی می توان نقوش بلوچی را به صورت سنتی اجرا کرد؟ تلاش جهت شناخت نقوش بر مبنای پارچه زمینه جهت اجرای آسان و راحت در مباحث طراحی لباس هدف اصلی این پژوهش است. این نتایج حاصل شد که نقوش انتزاعی بر روی پارچه های با بافت معمولی به صورت ذهنی و تارکش قابل اجرا هستند و نقوش هندسی به جز تکنیک های پرکار پنوچی و چوتل که فقط بر روی پارچه تارشمار قابل اجرا بوده، به صورت تارکش و ذهنی بر روی پارچه های معمولی نیز قابل اجرا هستند.