کاشان

بسط، تعمیق و تدقیق مطالعات و پژوهش های کاشان شناسانه مستلزم گسترش این حوزه به مطالعات تاریخی و فرهنگی پیرامونی، از جمله حوزه تمدنی فرهنگی جبال کهن است. این ناحیه در بستر چندین شهر مهم همچون کاشان، قم، اصفهان، ری و همدان رشد و شکوفا شده؛ لذا بررسی و مطالعات جدید و بین حوزه ای نتایج درخشانی برای این شهرها خاصه در غنای کاشان شناسی در بر خواهد داشت. در این نوشته، سه تاریخ محلی و مستقل که برای نخستین بار برای سه شهر کاشان و قم و اصفهان در سه مقطع و قرن چهارم و هشتم و سیزدهم هجری (به ترتیب تاریخ قم، محاسن اصفهان و تاریخ کاشان) تألیف شده اند، انتخاب گردیده است. با مرور و واکاوی هریک از این شهرها، دلالت ها و چشم اندازهای تاریخی کاشان پژوهانه ناظر بر آن ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کاشان شناسی باید دامنه پژوهش خود را از کاشان تا منطقه جبال کهن بسط دهد؛ زیرا هم در گذشته در میان دو شهر قم و اصفهان تعریف و تحدید شده و هم پیوندهای اکنونش برآمده از میراث برجای مانده فرهنگی در منطقه سواد است. به علاوه روند شکل گیری، تألیف، ترجمه از عربی به فارسی، تصحیح و چاپ این آثار به عنوان میراث گرانبهای ادبیات فارسی کل ایران و به عنوان منبع و گنجینه تاریخی و فرهنگی برای هریک از این سه شهر نیز در ذیل این بررسی، تلخیص شده و مدنظر بوده است.

در بخش های کوهستانی و کویری کاشان، گویش های نسبتاً زیادی رواج دارد. همه این گویش ها بنابر تقسیم بندی زبان شناسان، جزء گویش های ناحیه مرکزی ایران به شمار می روند. گویش های مرکزی کاشان مانند دیگر گویش های زبان فارسی، بسیاری از ویژگی های فارسی دری و پهلوی و حتی باستان را به خوبی پاسداری کرده اند. هنوز در برخی از واژه ها تلفظ دقیق «واومعدوله» به کار می رود. برخی واژه ها واکه آغازی خود را حفظ کرده اند. جنس دستوری (مؤنث و مذکر)، تعدادی از اسم ها را با نشانه - ā (مذکر) و -e (مؤنث) از هم متمایز می کند. در ابوزیدآبادی، به جز اسم های مذکر ومؤنث  نشانه دار، اسم های بی نشانه نیز جنس دستوری دارند و جنسیت آن ها با استفاده از صفت و فعل مشخص می شود. در گویش های دیگر، قواعد جنسیت تحت تأثیر فارسی، چنان که باید و شاید، رعایت نمی شود. افزون براین تعدادی از ساخت های فعلی در تذکیر و تأنیث تمایز دارند. حروف اضافه در سه جایگاه پیشایند، پسایند یا هر دو ظاهر می شوند. در این گویش ها «را» غالباً به معنی برای و نقش نمای مفعول باواسطه است و مفعول بی واسطه معمولاً بی نشانه است. ترتیب اجزای جمله مانند فارسی گفتاری امروزی و گاهی مانند فارسی دری است. چهار شکل پی بست شخصی، با جایگاه ها و کارکرد های متفاوت دیده می شود. پی بست های شخصی به جز نقش اصلی، کننده کار فعل های ماضی متعدی نیز هستند. برخی از پی بست ها فاعلی هستند و مانند فارسی در آخر فعل ظاهر می شوند، همین پی بست ها در فعل های مضارع اخباری و التزامی، می توانند نقش مفعولی و متممی را نیز انجام دهند. ماضی استمراری شناسه هایی دارد که باهمه فعل ها متفاوت است؛ آن ها پیشوندگونه در آغاز فعل ظاهر می شوند. ساختار «ارگتیو» (مطابقت فعل گذرا با مفعول بی واسطه)، به ویژه درابوزیدآبادی به کار می رود.

نسخه های خطّی که به عنوان میراث فرهنگی، علمی و هنری ملت ها محسوب می گردند، از سه بُعد فرهنگی علمی و هنری حائز اهمیت هستند و از نشانه های قدرت فرهنگی و رشد علمی هر مملکت و منطقه ای به حساب می آیند. در ایران نیز بیشتر نسخه های خطی در تعداد اندکی از شهرهای با سابقه تمدنی، علمی و فرهنگی غنی قرار دارند که کاشان نیز یکی از آن هاست؛ ازاین رو در این پژوهش، سهم و جایگاه شهر کاشان در حوزه نسخه های خطی اسلامی ایران و عراق، با استفاده از روش کتابخانه ای و توصیفی، بررسی شده است. شهر کاشان از نظر فراوانی نسخه های خطی، در رتبه هشتم، و از نظر تعداد مجموعه ها با 17 کتابخانه، در رتبه نهم قرار دارد. بیشترین آثار در قرن یازدهم هجری قمری (دوره صفویه) تألیف شده و اغلب پدیدآورندگانِ شیعی مذهب، و شاعران و فقیهان بیشتر از سایر طبقه دانشمندان، در این شهر به تألیف و تدوین مشغول بوده اند، همچنین رتبه چهاردهم مکان تألیف در ایران و رتبه بیست وسوم در عراق و از نظر مکان استنساخ نسخه های خطی، رتبه دوازدهم در ایران و بیست ونهم در عراق را دارد.شهر کاشان هم تراز با شهرهای حکومتی و پایتخت های ایران یکی از کانون های مهم تمدنی، فرهنگی و علمی کشور است که در دوره صفویه، به اوج شکوفایی رسیده و لقب دارالمؤمنین که پادشاهان صفویه به این شهر داده اند، منطقی، علمی و بسیار بجا بوده است. این دیار سهم قابل توجهی در توسعه و گسترش زبان و ادب فارسی ایران و علوم اسلامی داشته و به عنوان یکی از کانون های استنساخ نسخه های خطی موجود در ایران و عراق و پشتوانه ای برای تعاملات و گفت وگوهای بین المللی است.

در بحر عمیق مثنوی، نام شهرها و اشخاص معدودی به میان آمده  و از میان این  نام ها و عناوین، شهر کاشان یکی از شهرهایی است که بخت و افتخار قرارگرفتن در دستورکار و منظومه مولانا را یافته است. این نوشته پس از نگاهی به شهرهای ذکرشده در فهرست داستان های مثنوی به  کاشان و حکایت عمرنامِ شهر کاشان در دفتر ششم می پردازد. در تحلیل زمینه های دخیل شدن کاشان در مثنوی، فرضیاتی چون روایات و امثله رایج و شایع عوام، سفر یا گذر احتمالی مولوی از کاشان (یا ری) در هنگام عزیمت از بلخ به حج در دوران نوجوانی، تضادها و کشمکش های سیاسی اجتماعی و فرهنگی قرون قبل و حین زیست مولوی و فرضیه اثرگذاری کتب و نوشته های برجسته و مکتوب این اعصار مد نظر قرار گرفته اند. لذا در ذیل نوشته، اوضاع اجتماعی و به ویژه مذهبی و شخصیت های دخیل و برجسته کاشان در قرون نزدیک به پیدایش مثنوی نیز مورد کاوش قرار گرفته است. در پایان، دلالت های اصلی حکایت مولانا برای این شهر و تمام ولایت در معرض خوف و رجا تشریح شده است

هدف این پژوهش بررسی مطالب تاریخ کاشان مندرج در کتاب کلمات انجمن و سنجش آن با اسناد و مدارک آرشیوی در جهت تأیید یا تکذیب این مطالب است. در این پژوهش، از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده و اطلاعات مقاله از کتاب کلمات انجمن و اسناد و مدارک آرشیوی استخراج شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که روایت عبدالرسول از وضعیت سیاسی اجتماعی و اقتصادی کاشان در دوره قاجار به امر واقع در گذشته نزدیکی فراوانی دارد و این نکته را اسناد و مدارک آرشیوی تأیید می کند. انطباق مطالب مطرح شده وی در باب تاریخ کاشان در کلمات انجمن با اسناد و مدارک آرشیوی باعث اعتماد به گزارش های وی می شود. جامع نگری، نگاه به زندگی فرودستان و حتی عادات روزانه آنان مانند قلیان کشی، تریاک کشی، تقلب و عدم رعایت آداب معاشرت و... و همچنین نگاه دوسویه وی در این صحت سنجی مشخص می شود.

امروزه محدوده شهری محتشم کاشان وضعیت مطلوبی ندارد و جایگاه آن در شهر بسیار تضعیف شده است. بیشترِ ساکنان بومی این محدوده تاریخی خانه های خود را ترک کرده و قشر ضعیف جامعه شهری جایگزین آن ها شده اند. علاوه بر این، بناهای تاریخی تخریب و یا دچار فرسودگی کالبدی شده و کسب وکار در بازارچه های این محدوده از رونق افتاده است. به نظر می رسد که ریشه بخش قابل توجهی از این مشکلات، به دگرگونی در ساختار فضایی شهر بازمی گردد که خود حاصل توسعه های شهری معاصر و تغییر جایگاه این محدوده تاریخی در شهر امروز است. این پژوهش در پی بررسی تأثیر این دگرگونی ها بر محدوده محتشم و به ویژه یکی از مهم ترین گذرهای آن، در حدفاصل زیارتگاه میرنشانه تا آرامگاه محتشم است. این مطالعه به کمک شیوه اسپیس سینتکس به تحلیل توپولوژیک شهر کاشان در سه مقطع زمانی متفاوت می پردازد. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهند که تغییرات رخ داده در اثر توسعه شهر و احداث خیابان های جدید، از ساختار فضایی شهر پیروی نکرده اند؛ به طوری که با وجود افزایش در میانگین میزان اتصال و انسجام کل شهر در ۱۰۰ سال گذشته و همچنین کاهش متغیر عمق، این تغییر شاخص ها تنها مربوط به محدوده پیرامون همان خیابان های تازه احداث هستند. بررسی محدوده تاریخی محتشم نشان می دهد که نه تنها میزان اتصال و انسجام آن محدوده در شهر افزایش نیافته، بلکه با کاهش نیز همراه بوده است. هرچه به بخش های مرکزی این محدوده نزدیک تر می شویم، این کاهش افزایش می یابد. چنین تغییرایی سبب بر هم زدن ساختار منسجم و همگن محدوده تاریخی محتشم، انزوای آن و تخریب تدریجی بناها شده و مهم تر از همه، کاهش جایگاه اجتماعی محدوده را نیز در پی داشته است.

صدای گذشته و تاریخ کاشانِ کویری را باید از ردّ پایِ آبِ کمیاب یافت. صدای پای آبی که از معاصران ما سهراب سپهری، نمودگار شناخت و فهم آن در بن مایه های اسطوره ای و سیلان و سفر بوده و ما نیز در این مقاله معتقدیم رجوع به منابع اساطیری مربوط به آب در ناحیه کاشان می تواند منبع و تفاسیر غنی و پربارتری برای شناخت گذشته اجتماعی این شهر فراهم کند. این جستار با تأمل بر آخرین آثار مستند و مکتوب درباره کاشان، یک سرنخ مهم شناسایی گذشته کاشان را در گزارش مکتوب مراسم و «آیین آبی» می جوید که در منطقه اردهال و همزمان با جشن تیرگان و طی مراسمی به اجرا درمی آمده و در روستای قالهر هرساله برگزار می شده است. این نوشته با تحلیل متون و عناصر آیینی و اسطوره ای این جشن و آیین آب در آثار قرن سوم و رصد بازمانده های این رسوم تاعصر حاضر (آبریزان در برخی روستاهای ناحیه اردهال، آیین لتو در کاشان تا عصر پهلوی و...) بر آن است که یکی از روزنه های شنیدن صدای پای گذشته و برخاسته از اعماق قرون نیاکان این شهر، در آیین های آب و تداوم کاوش ها و بررسی های بعدی و جزئی تر در آن هاست.  

از شخصیت های کم نظیر قرن ششم که در گسترش میراث حدیثی شیعه بسیار مؤثر بوده، بی شک سید ابوالرضا راوندی است. خدمات وی به میراث حدیثی شیعه را می توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: اول روایت میراث حدیثی گذشتگان و انتقال آن به آیندگان تا آنجا که وی به عنوان پل ارتباطی برای انتقال این میراث به آیندگان تلقی می شود. گاهی او به عنوان تقویت کننده اسناد انتقال این میراث به آیندگان و در برخی موارد او راویِ منحصربه فرد این میراث است که بی شک اگر او نبود، اکنون این میراث به دست ما نمی رسید. بخش دوم از خدمات سید ابوالرضا راوندی، شرح و تصحیح میراث حدیثی است؛ نسخه هایی از آثار کهن شیعه با اجازه سید ابوالرضا راوندی موجود است که او این آثار را در سفری که در سال 511 هجری به بغداد داشته، دریافت کرده است. در رهگذر این اقدام او کاشان را به محل آمدوشد محدّثان سایر حوزه های حدیثی، برای تصحیح کتب حدیثی مهم شیعه همچون أمالی سید مرتضی، شرح نهج البلاغه، خصائص الأئمه و تلخیص البیان سید رضی، رساله اهوازیه، کتاب من لایحضر الفقیه و أمالی شیخ صدوق تبدیل کرده است.  

گلچقانه بنایی زیارتگاهی است که هنوز هم به واسطه انجام آیین های عزاداری مورد توجه است. بنای اصلی و مجموعه پیرامونش در کوچه گلچقانه منشعب از خیابان فاضل نراقی قرار گرفته است. این بنا در سال 1382 به شماره 9032 در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بنای اولیه شامل بقعه و شبستان مجاور بقعه و حسینیه مردانه است. مجموعه بخش های جدیدتری از جمله بخش های خدماتی متأخری دارد که سابقه ساخت آن ها به دهه 1370 خورشیدی بازمی گردد و هم اکنون نیز بخش های دیگری از جمله یک حسینیه جدید در حال ساخت است. تغییرات ایجادشده در بافت شهریِ این مرکز محله و همچنین مداخلات در بنا، شکل اولیه و اصیل آن را تغییر داده است. این در صورتی است که تاکنون نیز مطالعه ای در خصوص شکل گیری و سیرتحول بنا صورت نگرفته است. لذا بیم آن می رود که تغییرات ایجادشده درک ما را از بنا و جایگاه شهری آن فروبکاهد. این مقاله در پی مطالعه خصوصیات معماری و تاریخی بنا و از جمله شکل گیری و تغییر و تحولات آن است. روش تحقیق به کارگرفته شده توصیفی تاریخی است و جمع آوری اطلاعات از طرق مصاحبه، پیمایش میدانی و رجوع به اسناد و مدارک و متون تاریخی صورت می گیرد. براساس این مطالعه، بنای گلچقانه از نوع زیارتگاه های پیش از دوران قاجار است که کاربرد آرامگاهی نیز داشته و در پیوند با محیط شهری، به یک کانون برگزاری مراسم آیینی تبدیل شده است.  

میرزا نظام از نخستین محصلان ایرانی است که به فرنگ اعزام می شود و با تحصیل در رشته ریاضی و مهندسی معدن، یکی از فن سالارهای موفق دوره قاجار است. وی فردی منظم، متخصص در حوزه کار خود، اهل نوشتن و عملگرا بود. او در امور اداری نیز به عنوان امین ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بارها به پست های وزارت و مقاطعه کاری راه های ایران رسید. مجموعه این خصوصیات در کتاب روزنامه خاطرات با عنوان «روزنامه خاطرات مهندس الممالک» منعکس که یادداشت های روزانه در سال های 1298 تا 1300ق است و حاوی اطلاعات ذی قیمتی برای شناخت وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دوره قاجار. دقت در ثبت وقایع و ثبت تاریخ روز به تقویم قمری و میلادی و نیز ذکر اینکه چند روز از نوروز گذشته و حتی تصحیح اشتباهات روزهای گذشته در ثبت رخدادها، جایگاه این کتاب را در منابع دوره قاجار برجسته می سازد. این مقاله به دنبال تحلیل مطالب مستخرج از نسخه خطی روزنامه خاطرات وی است.  

پیشینه مناره مسجدجامع کاشان، با توجه به کتیبه آن به سال 466ق بازمی گردد. یکی از ویژگی های بارز آثار معماری بازمانده از این زمان از جمله مناره ها، استفاده گسترده و ماهرانه از آجر و پیوستگی تزیینات آجری با ساختار بنا هاست. در مناره کاشان برخلاف سایر نمونه های هم دوره، کاربست ماهرانه آجر به چشم نمی خورد. همچنین تصاویری که از این مناره در هنگام آسیب دیدگی نمای آن در دست است، نشان می دهد که میان نما و ساختار پیوندی وجود نداشته و نما چون پوسته ای مجزا بدنه مناره را در بر گرفته بوده است. همین امر سبب شده تا طی زمین لرزه سال 1192 هجری قمری یا به دلایل دیگر، بدون فروریختن ساختار مناره، نمای آن دچار آسیب جدی شود. به همین دلیل، صورت تزیینات اصیل و اولیه بنا و نیز میزان تطابق تزیینات پس از مرمت با صورت اصیل آن مشخص نیست. هدف مقاله حاضر این است که با بررسی اسناد تصویری، بخش های اصیل مناره را شناسایی کند و نسبت تزیینات فعلی را با صورت اصیل آن بسنجد و سپس به علت به کارگیری فنی متفاوت از فنون رایج زمانه در ساخت این مناره دست یابد. راهبرد این تحقیق، تفسیری تاریخی و توصیفی تحلیلی است و داده های آن از خلال اسناد تصویری و متون و نیز از راه مطالعات میدانی گردآوری شده اند. حاصل این پژوهش آن است که طی مرمت، تزیینات مناره اغلب بدون توجه به نقوش قبلی، از نو ساخته شده اند. حتی در کتیبه نیز که بر اساس تصاویر دچار آسیب جدی نبوده است، دخل و تصرف هایی دیده می شود. همچنین درباره تفاوت در فن اجرای تزیینات، بررسی ها در این مقاله منجر به این فرضیه شده است که مناره کاشان در دوره سلجوقی از اساس ساخته نشده بلکه مربوط به دوره های پیشین و احتمالاً جزئی از مسجد اولیه بوده و در دوره سلجوقی نمایی آجری بدان افزوده شده است.  

محله طمقاچی ها یکی از محله های تاریخی کاشان است که به دلیل قرارگیری در کنار عناصر مهمی از شهر همچون دروازه سوق و بازار و همچنین به سبب وجود بناهای باارزش، جایگاهی ویژه در شهر تاریخی دارد. این محله به دلیل تغییرات شهری نظیر توسعه شهر، ساخت وسازهای جدید و احداث خیابان ها، به ویژه احداث خیابان باب الحوائج، دچار آسیب ها و مشکلات فراوانی شده است. لذا این پرسش ها قابل طرح است که ساخت خیابان یادشده و تبعات ایجادشده در پی آن، به چه تغییراتی در این محله منجر شده، دامنه این تغییرات و مداخلات چیست و چه آسیب های ثانوی به ویژه بر اصالت و یکپارچگی محدوده شهری در پی داشته اند. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی است و عمده اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی حاصل شده اند. هدف این مقاله نیز واکاوی و بازنمایی تأثیرات مخرب تحولات شهری یادشده بر روی محله طمقاچی هاست. مطالعات صورت گرفته در این تحقیق که بر مبنای منشور حفاظت شهری صورت گرفته، گویای از بین رفتن یکپارچگی و شخصیت اصیل این محله تاریخی است. این موضوع به ویژه با مقایسه وضعیت کنونی محله با آخرین وضعیت اصیل مندرج در تصویرهای هوایی آشکار می شود. این مقایسه نشان می دهد که چگونه تغییرات ایجادشده در ترکیب عناصری که به یک محدوده شهری شکل می بخشیده اند و همچنین دگرگونی در عناصری که معرف هویت یک منطقه تاریخی هستند، در نهایت بر اصالت محله طمقاچی ها تأثیر گذاشته و آن را به شدت تضعیف کرده است. از جمله با از بین رفتن ارزش های اصیل، محله امروزی فاقد ویژگی های برجسته و شاخصی است که به آن اهمیت و شخصیت می بخشیده است. علاوه بر این مطالعات نشان می دهد که در اثر تغییرات ایجادشده و با وجود ساخت خیابان باب الحوائج، یکپارچگی محدوده شهری مورد نظر تضعیف شده، به طوری که محله جایگاه خود را در ساخت فضایی شهر از دست داده و منزوی شده است.  شهر تاریخی، کاشان، محله طمقاچی ها، اصالت، یکپارچگی.  

آسیاب ها که در تاریخ ایران، نقش مهمی در فرایند تولید کشاورزی بر عهده داشته اند، به عنوان آثار معماری که ساختار کالبدی آن ها متأثر از عملکرد و تأسیسات فیزیکی آن است، امروزه با توجه به تغییر فناوری به فراموشی سپرده شده اند. در این پژوهش، دو پرسش در مورد آسیاب های تاریخی کاشان مطرح است: آسیاب ها در چه نقاطی وجود داشته و با شهر تاریخی و حوزه های اصلی زمین های زراعی چه ارتباطی داشته اند؟ معماری این آسیاب ها دارای چه اجزای فضایی کارکردی بوده است؟ در این مطالعه که بر پایه مطالعات تاریخی و بررسی و برداشت های میدانی کالبد معماری استوار است، با شناسایی و مطالعه این آسیاب های برون شهری، عوامل مرتبط با مکان یابی آن ها نسبت به شهر، در ارتباط با منابع آبی و نیز حوزه های مختلف کشاورزی مطالعه شده، سپس به گونه شناسی فضایی کارکردی معماری آن ها پرداخته می شود. در ادامه، نمونه موردی آسیاب آخرین مورد تحلیل کالبدی فضایی قرار می گیرد. آسیاب های آبی پیرامون کاشان، در ارتباط با مسیرهای اصلی حرکت آب و در سه محور طبیعی شامل چشمه سلیمانیه در محور فین به کاشان، نهر قهرود به منطقه لتحر و محور حرکت نهر برزک به راوند قرار داشته اند. معماری این آسیاب ها که بر پایه روش ها و فناوری بومی ساخت و سازمان فضایی آن، مبتنی بر عملکرد ویژه فرایند آسیاب شکل می گرفت، دارای اجزای فضایی مشتمل بر ورودی، تختگاه، راهروی میانی، جابار، اتاق آسیابان، طویله، پشکمبه، سنگ آسیا، تنوره، کانال سرآب بوده است.

تاکنون گذشته کاشان از چشم سیاحان مختلف مد نظر و واکاوی قرار گرفته، اما این شناخت از نگاه زنانه و سیاحان زن کمتر صورت گرفته است. ترسیم موقعیت کاشان در دو مقطع زمانی ناصری و پهلوی و از منظر نوشته های دو زن (از خانواده ای فرهنگی و باستان شناس) یکی از منابع مهم شناخت کاشان است که در این جستار بررسی می شود. این واکاوی و تصویرگریِ همراه با نگاه انتقادی، با هدف و فرض امکان اخذِ توسعه و رشد از حیثِ نقش عامل و ساختار (زن و شهر)، با نگاهی تاریخی و تطبیقی و خاصه از جنس زنانه صورت گرفته و منبع اولیه آن روز نوشته های منتشرشده در قالب کتاب خاطرات ژان دیولافوا و تانیا گیرشمن در هنگام اقامت یا سیاحت در ایران و کاشان بوده است. از آنجایی که باارزش ترین نگاه ها به توسعه، از چشم و نگاهِ اقشارِ از رشد بازمانده، امکان بروز می یابد، چشم انداز زنانه اهمیت زیادی خواهد داشت. پس این یادداشت ها از منظر جامعه، تاریخ، زنان، سیاست، حکومت و همچنین نقش سیلک و تلگرافخانه کاشان اهمیت دارد. در نهایت برخی از دلالت ها و آموزه های امروزین آن ها برای رشد و توسعه نیز ارائه شده است.  

بقعه امامزاده هارون بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زیارتگاه پنجه شاه، در محله ای به همین نام در خیابان باباافضل کاشان واقع شده است. این بقعه در گذشته بخشی از مرکز محله پنجه شاه را تشکیل می داده است؛ مرکز محله ای که علاوه بر بقعه، عناصری چون آب انبار، کاروان سرا، عصارخانه، حمام آقاشاه، گذر یا بازارچه، مسجد و گورستان قدیمی را نیز شامل می شده است. مجموعه مرکز محله در سال ۱۳۸0 و با شماره ۵۹۳۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قدیمی ترین تاریخی که در بنای بقعه دیده می شود، به سال 956ق بازمی گردد که بر دو قطعه کاشی محراب مانند نقش بسته و نشان از پیشینه کهن این محدوده شهری دارد. این مرکز شهری به دلیل احداث خیابان باباافضل و دگرگونی های ناشی از توسعه نامتوازن شهری دچار آسیب های جدی شده است؛ از جمله پاره ای از عناصر کهن مجموعه تخریب شده اند. در حال حاضر، بخش های باقی مانده نیز در وضعیت نابسامانی قرار دارند. این تغییرات، نقشِ مرکز محله در بستر شهری امروزی را مخدوش و درکِ وضعیت اصیل آن را نیز دشوار کرده است. هدف این مقاله، بازیابی آخرین وضعیت اصیل این مرکز شهری پیش از مداخلات دهه های اخیر است و مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش است که پیش از دگرگونی های وسیع ناشی از ساخت خیابان، مجموعه مرکز محله پنجه شاه چه طرح و ترکیبی داشته است. آگاهی از این وضعیت، درک ما را از یک مرکز محله کهن کاشان افزایش می دهد و امکان مطالعات تکمیلی در جهت حفاظت از ارزش های شهری این محدوده و مرمت آن را فراهم می کند. در این مقاله با روشی توصیفی تاریخی، عناصر و شواهد شهری و همچنین منابع مکتوب مطالعه و بررسی می شوند و از مقایسه آن ها با تصویرهای باقی مانده تلاش می شود طرح اولیه مرکز شهری یادشده بازیابی و ترسیم شود. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد بنای اولیه و اصلیِ بقعه در درون گورستانی قدیمی شکل گرفته است. در دوره صفویه و قاجار، مجموعه مرکز محله و عناصر شهری آن تکمیل شده و این وضعیت تا ابتدای دهه 1330 باقی مانده است. پس از تغییرات و توسعه های شهری سده اخیر، گورستان به تدریج به بخش کوچکی در جوار بقعه تقلیل یافته و بخش هایی از مرکز محله نیز تخریب شده و یا راه زوال را پیش گرفته اند.

در نیمه دوم سده ششم هجری قمری/ دوازدهم میلادی هم زمان با اوج گیری هنر و صنعت سفال سازی زرین فام، اشعار فارسی و کتیبه نویسی جایگاه مهمی در آرایش ظروف زرین فام ایفا می کند و هنرمندان سفالگر ضمن ترسیم انواع اشکال تزیینی، اشعار و نقوش نوشتاری را بر روی ظروف طراحی کرده اند. اشعار و نوشته ها که پیوندی نزدیک با ذوق و سلیقه شخصی، فرهنگ و ادبیات زمان خود دارند، نقش مهمی در طراحی ظروف زرین فام کاشان داشته اند که در مطالعات باستان شناسی کمتر بدان توجه و پرداخته شده است. مطالعه و بررسی این اشعار که بر مبنای ادبیات زمان خود ایجاد شده، افزون بر زیبایی، از جنبه ادبی و فرهنگی نیز حائز اهمیت است. در مقاله پیش رو به منظور شناخت هرچه بهتر مفاهیم، اشعار و کتیبه های سفالینه های زرین فام دوران سلجوقی و ایلخانی منسوب به کاشان، به مطالعه هشت نمونه از سفالینه های زرین فام این سده ها که در موزه آبگینه و سفالینه های ایران نگهداری می شوند پرداخته شده است. پرسش های تحقیق حاضر عبارت اند از: ۱. آیا ارتباطی میان محتوای اشعار و کتیبه ها با نوع تزیینات آن ها وجود دارد؟ 2. محتوای غالب این نوشته ها کدام است؟ با پاسخ به این پرسش ها گامی در راستای اهداف مقاله که بررسی تعامل و پیوستگی شعرنویسی، با سفال زرین فام سده های میانی کاشان و دسته بندی محتوایی اشعار و کتیبه های آن هاست برداشته شده است. نتایج این پژوهش که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و بر اساس منابع مکتوب انجام شده، حاکی از آن است که نوشتار نقش اساسی در تزیین بخشی از ظروف زرین فام کاشان داشته است. همچنین کتیبه ها و اشعار سفالینه های مورد مطالعه حاوی جملات دعایی برای صاحب ظرف و اغلب دارای محتوایی عاشقانه ا ند.

شهریار عدل در مقاله ای با عنوان «یک جفت کاشی دوآتشه یادبود از کاشان مورخ سال 711ق»، دو قطعه کاشی زرین فام مدوّر محفوظ در موزه سِور پاریس را مطالعه کرده است که بنا بر متن کتیبه مندرج در کاشی ها در ارتباط با یک بنای یادمانی شیعی در کاشان ساخته شده اند. یکی از کاشی ها که لبه ای برجسته شبیه نعل اسب دارد، روایتگر رؤیایی از سال 711ق است. طبق شرح رؤیای یادشده، امام علی(ع) و امام مهدی(عج) در سر راه هند به کاشان آمده اند و در آنجا امام علی(ع) دستور ساخت بنایی را صادر کرده است تا کسانی که نمی توانند به دیدار ایشان بروند، آن بنا را زیارت کنند. با وجود بررسی های صورت گرفته و از جمله اشاره به موقعیت کلی بنا، تاکنون خود بنا و جای دقیق آن شناسایی نشده است. لذا این پرسش ها قابل طرح است که آیا جفت کاشی زرین فام یادشده به بنایی مشخص اشاره دارند؟ و مهم تر اینکه اگر بنای یادشده قابل شناسایی است، کجا واقع شده و چه خصوصیاتی دارد؟ این مقاله در پی یافتن بنای یادشده و روشن کردن خصوصیات اصلی آن است. این مطالعه بر اساس روش تفسیری تاریخی به انجام رسیده است. برای این منظور، متن کتیبه ها و متون تاریخی مرتبط مطالعه و تفسیر می شوند؛ همچنین محدوده ای وسیع در شمال غربی حصار تاریخی شهر بررسی می شود تا امکان پاسخ دادن به پرسش ها فراهم شود. در ادامه، مکان دقیق بنایی در همان محدوده مطالعه و بقایای بنای یادشده با برخی نمونه ها مقایسه می شود تا خصوصیات دقیق تر و دوره تاریخی ساخت آن روشن شود. یافته های این تحقیق نشان می دهد که بنای گنبدخانه ای کوچک در شمال گورستان صالح آباد که در بیرون حصار کاشان قرار دارد، همان بنایی است که شرح حال ساخت آن بر روی کاشی زرین فام مورد نظر نوشته شده است. مطالعات صورت گرفته نشان دهنده رابطه میان دو کاشی منحصربه فرد یادشده و بنای گنبددار کوچکی در شمال حصار کاشان در محدوده صالح آباد است؛ جایی که بنای دیگری تا سال 1397 با عنوان قدمگاه وجود داشته است. دو کاشی یادشده از گزند حوادث در امان مانده اند تا بخشی از تاریخ فرهنگی و معماری کاشان را بازگو کنند و البته نقش و جایگاه محدوده ای در شمال حصار تاریخی شهر را در فرهنگ شیعی کاشان برای ما روشن کنند.

یکی از دستاوردهای معماری تاریخی کاشان استفاده از نورگیرهای سقفی در خانه های تاریخی این مناطق بوده است. پژوهش ها نشان داده کیفیت و عملکرد این نورگیرها به عواملی مانند نوع آن، فاصله از دیگر بازشوها، اندازه و مصالح، زاویه انسداد، مساحت روشنایی ایجاد شده، تعداد و میزان بهره وری آن ها وابسته است. لذا برای ارزیابی تأثیر عملکرد این نورگیرها بر معماری خانه های تاریخی کاشان، باید تمامی موارد فوق مورد ارزیابی قرار گیرند. پژوهش حاضر با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی به تحلیل تأثیر عملکرد نورگیرهای سقفی بر معماری خانه بروجردی ها به عنوان نمونه انتخابی می پردازد. نتایج نشان می دهد که عملکرد نورگیرها از طریق تعداد، اندازه و مساحت فضای روشن شده توسط آن بر تناسبات معماری مؤثر بوده است. همچنین ساختار سه جزئی نورگیرها هندسه و فرم معماری فضاهای مرتبط را مشخص می کرده و رسمی بندی جزئی از ساختار نورگیرهای سقفی در کاشان بوده که راه حلی برای هدایت نور به درون بنا بوده است؛ همچنین فاصله نورگیرها از یکدیگر نشان می دهد که مقیاس و ابعاد فضا در ارتباط با آن ها شکل گرفته است و ضریب بهره وری 50 درصدی نورگیرها نشان از عملکرد قابل قبول و انتخاب درست مصالح آن ها در تأمین نور بنا دارد.

حیاط خانه های سنتی به عنوان قلب خانه، فضایی آرام و بهشت گونه است. فضایی که معمار آن با خلق نوعی خاص از الگوی سکونت، سبزی، طبیعت، خنکی، پاکی هوا و آسایش روان را به زندگی ارمغان می دهد. در این خانه ها، حیاط آن طور خلق می گردید که بهترین مکان برای انجام عملکردهای فضای باز، نیازها و خواسته های کیفی زندگی انسان در مقیاس و اندازه مطلوب باشد.تناسبات خود مفهومی است ریاضی که در معماری بر رابطه اجزا با یکدیگر و با کل تأثیرگذار است که در همه آثار هنری کاربرد دارد و همه آثار در خود نوعی تناسب را دارا می باشند. در این مقاله سعی بر این است تا با بررسی حیاط مرکزی و تناسبات حاکم بر آن ها با روش تحقیق توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ به سؤال چگونگی تناسبات در حیاط این خانه ها است. نتایج نشان می دهد هرچه طول حیاط افزایش یافته تقریباً به همان نسبت عرض نیز افزایش یافته و در نهایت این نسبت بین ۱ تا 6/1 متغیر بوده است. حتی این تغییرات در بین خانه هایی با دو یا چند حیاط نیز صدق می کند و بیشترین تناسبات موجود در آن ها 5/1 می باشد.

بیان مسئله: سبک زندگی رابطه متقابلی با خانه های تاریخی کاشان داشته است. در دوره معاصر سبک زندگی تغییرات زیادی کرده، تا آنجا که در معرض فراموش شدن قرار گرفته است. استفاده مجدد برخی از این خانه ها برای هتل فرصتی است که درک بیشتری از زندگی مردمان در این خانه ها حاصل شود.اهداف پژوهش: این پژوهش به دنبال آن است تا دریابد ویژگی های سبک زندگی در خانه های تاریخی کاشان چیست؟ و گردشگر در مدت اقامت خود در خانه هایی که به هتل سنتی تغییر کاربری یافته اند، تا چه میزان این سبک زندگی را درک می کند؟ هدف این پژوهش درک بهتر از مؤلفه های سبک زندگی سنتی و تحلیل میزان درک گردشگران است که می تواند به رفع نارسایی ها در پروژه های استفاده مجدد بینجامد.روش تحقیق: روش این پژوهش آمیخته از نوع کیفی-کمی است. در گام اول، نحوه تجلی سبک زندگی در خانه های تاریخی کاشان پس از مطالعات کتابخانه ای، با مطالعه میدانی از طریق مشاهده مشارکتی و مصاحبه های عمیق، بررسی شد. در گام بعدی پس از کدگذاری و استخراج مؤلفه های پرتکرار مرحله قبل، میزان درک گردشگران از این مؤلفه ها در 8 هتل با تحلیل 102 پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت.نتیجه گیری: تکرار ویژگی های بیان شده افراد از طبقات مختلف نشان می د هد یک سبک زندگی غالب در جامعه سنتی در سطوح متفاوت فرهنگی-اقتصادی وجود داشته است و تفکیک مؤلفه های استخراج شده از سبک زندگی سنتی خانه های تاریخی کاشان ذیل سه مقوله فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، چندبعدی بودن این سبک زندگی را نمایان کرد. اما گردشگران علی رغم برقراری ارتباط با فضا، استنباط ناقصی از روح حاکم بر سبک زندگی و جزئیات آن و به خصوص ویژگی های ناملموس پیدا کرده اند، در حالی که بسیاری از مؤلفه های معرف سبک زندگی در رفتارها و آداب و رسوم تجلی می یابد. وسایل و مبلمان نیز زمانی می توانند به طور مؤثر در معرفی سبک زندگی ایفای نقش کنند که به جای نقش تزئینی، با تجربه اقامت به طور فعال ادغام شوند.