مطالب

پس از شکست ایران از روسیه، اندیشه های جدید نظیر ناسیونالیسم وارد عرصه سیاست و فرهنگ ایران شد. حاکمیت قاجاریه به علت مشکلات زیاد داخلی و خارجی نتوانست خود را با تمدن جدید وفق دهد؛ اما حکومت پهلوی که به دنبال ساخت دولت_ملت بود، با استفاده از تاریخ نگاری و مورخان، اندیشه های ناسیونالیستی خود را ترویج کرد. ازجمله این مورخین سعید نفیسی بود که ناسیونالیسم در آثار وی بر چهار محور باستان گرایی، عرب ستیزی، آریایی ستایی و شخصیت محوری استوار است. پژوهش پیش رو سعی خواهد داشت با روش توصیفی تحلیلی به نقد و بررسی آثار نفیسی در این حوزه بپردازد تا بتواند بر اساس تحلیل آنها به فهم درستی از آثار او در جهت نشان دادن تلاش های پهلوی برای مشروعیت سازی و ترویج ایدئولوژی برسد.

احیای آثار مکتوب هر جامعه، راهی برای شناخت بهتر فرهنگ و تمدن آن جامعه است. دانش نقد و تصحیح متون در نظر دارد با بررسی نسخه های خطی گذشتگان، غبار تحریف و دگرگونی را ـ که به واسطه گذشت روزگار بر چهره آن ها نشسته ـ فرو نشاند. سعید نفیسی از محققان پیشرویی است که در این راه گام نهاد و متونی را برای نخستین بار به شیوه انتقادی تصحیح کرد. نفیسی در برهه ای از زندگی در تصحیح متون، شیوه های انتقادی معمول خاورشناسان را به کاربرد، اما در سال های بعد، این روش را کافی ندانست و شیوه خاص دیگری برگزید. این متون نسبت به متون قبل از خود، به عنوان نخستین تصحیحات انتقادی مطرح شدند و با وجود تصحیحات جدیدتری بر روی متون تصحیح شده نفیسی، برخی از آثار نفیسی جایگاه خود را حفظ کرده اند. در این جستار با بررسی ده متن از متون مصحح به وسیله ایشان، شامل شش اثر منظوم (دیوان انوری، دیوان عطار، دیوان عمعق، دیوان رشید و طواط، رباعیات بابا افضل، کلیات عراقی) و چهار اثر منثور (تاریخ بیهقی، گشایش و رهایش، لباب الالباب، رساله فریدون سپهسالار)، با توجه به برخی ملاک ها که در تصحیح یک متن لازم است، شیوه ها و دیدگاه های انتقادی وی بررسی شده است.

در عرصة نظامی پژوهی در ایران، کارهای سعید نفیسی به عنوان یکی از محققانی که آغازگر این راه بوده، درخور توجه است. نفیسی برای نخستین بار نمونه‌ای چند از اشعار نظامی را گرد‌آورد و در همین راستا به نگارش احوال وی پرداخت و با استناد به اشعار خود شاعر نکاتی مبهم را در زندگی و آثار وی روشن کرد. سالها بعد، نیز با جستجو در منابع مختلف، اشعار نظامی را جمع‌آوری کرد و به تصحیح آن همت گماشت و پژوهشهای قبلی خود را تکمیل کرد. با بررسی نقد و پژوهشهای نفیسی مشخص می‌شود که تلاش وی در روشن کردن زندگی نظامی بسیار مؤثر بوده و بابی جدید در عرصة تحقیق در زندگی این حکیم گشوده است، به طوری که تمام کسانی که بعد از آن در احوال نظامی تحقیق کرده‌اند، از مراجعه به آن بی‌نیاز نبوده‌اند. در این مقاله ضمن نگاهی به پژوهش نفیسی در احوال و اشعار نظامی و مقایسة مختصر آن با پژوهشهای دیگر محققان، شیوه‌ها و شگردهای نفیسی در نقد و تصحیح دیوان نظامی بررسی شده است.