پژوهش های اسلامی خاورشناسان

مرز ظریفی که موجب تفاوت خروجی پژوهش های بومی و خاورشناسی می شود را باید در تاریخی نگری جستجو کرد. اصطلاح «باستان متاخر»، در ادبیات خاورشناسان بسیار پربسامد است. از نگاه خاورشناسان، قرآن کریم در کنار هویت تمایزیافته یهود و مسیحیت، نقش پررنگی در معنا بخشی به باستان متاخر دارد. از همین رو، انگاره اقتباس را می توان پیش فرض اصلی پژوهش های خاورشناسان در مواجهه با تراث اسلامی به ویژه قرآن کریم، برشمرد. از نگاه رویکرد انتقادی این مقاله، انقطاع تمدنی، موضع ضعف مسیحیت و مبهم بودن وضعیت کتاب مقدس، شاخصه های اصطلاح باستان متاخر، است. همین رویکرد انتقادی، تاریخی نگری خاورشناسان را در محورهای: تفکیک تاریخی-توسعه ای، حقیقت قرآنی و تمایز سنت واقعه و محکیه، مورد ارزیابی قرار داده است و به این نتیجه رسیده است که دوگانه تفسیر تاریخی – توسعه ای، بیشتر از آن که یک دوگانه مانعه الجمع باشند؛ دوگانه ای مکمل است. طرحِ اصطلاحِ باستان متاخر نیز در راستای همان رویکرد تاریخی خاورشناسان است. رویکرد انتقادی به این اصطلاح، حاکی از ارتباط تنگاتنگ آن با انگاره اقتباس دارد که از نگاه خاورشناسان، در کلونی ادیان سه گانه شکل گرفته است. این که قرآن می تواند بازتاب وقایع باستان متاخر باشد؛ توجه خاورشناسان را به قرآن به عنوان یک متن تاریخی جلب کرده است. با این همه، نمی توان از اعتراف برخی از ایشان(از جمله نویورت) به نقش واسطه ای قرآن در انتقال میراث ادیان توحیدی، به دوران پسا باستان متاخر، چشم پوشید.

یکی از مهمترین نظریه های مستشرقان تجدیدنظرطلب شکل گیری تدریجی اسلام از یک دین توحیدی ابتدایی است که در دوره امویان در قالب اسلام پدیدار می شود. نوو و کورن در کتاب چهارراه هایی به اسلام: مبادی مذهب تازیان و حکومت ایشان به تبیین این نظریه بر اساس شواهد باستان شناختی و متون سریانی صدر اسلام پرداخته اند. یکی از محورهای اصلی این نظریه ایجاد شخصیت پیامبر (ص) در دوره عبدالملک بن مروان است و از این رو دین عرب ها را در این دوره «آیین محمدی» نام نهاده اند. نوشتار پیشِ رو به روش تحلیل تاریخی-انتقادی به ارزیابی این دیدگاه بر اساس متون سریانی صدر اسلام می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد نظریه نوو و کورن درباره پیدایش شخصیت پیامبر اسلام (ص) مبتنی بر روش علمی در بهره-گیری از متون سریانی مرتبط با دوره نخستین شکل گیری اسلام نیست، و تبیین نادرستی از این متون ارائه می دهد. در میان متون سریانی کهن، گزارش سال 637، رویدادنامه سال 640، رویدادنامه خوزستان، رویدادنامه مارونی و کتاب نکات اصلی به حضرت محمد (ص) اشاره کرده اند، که سه متن نخست به طور قطعی پیش از دوره حکومت عبدالملک بن مروان نگاشته شده اند. متن چهارم نیز به احتمال زیاد متعلق به این دوره است. تاریخ نگارش متن پنجم تنها دو سال پس از آغاز حکومت عبدالملک است و حتی اگر دیدگاه نوو و کورن مبنی بر ایجاد شخصیت پیامبر (ص) را توسط عبدالملک را بپذیریم، بسیار بعید است که وی در این فاصله کوتاه از آغاز حکومتش توانسته باشد آن قدر سریع این کار را انجام دهد که در متون سریانی نیز انعکاس یابد.

خانم راث رودِد نویسنده مدخل "زنان و قرآن" در دایره المعارف قرآن لایدن، بر اساس آموزه های قرآنی گزارشی از جایگاه و حقوق زنان ارائه داده که به موجب برخی گزاره ها، زنان در جایگاهی پس از مردان قرار دارند و شخصیّت آنان نسبت به مردان، فرودست و نازل است. در حقیقت او مدّعی شده از نظر قرآن مردان برتر از زنان هستند. رودِد این دریافت را از ذکر زنان در میان یتیمان، کودکان و مردان ناتوان از جنگ (النساء/2-3)، "قوّامیّت" مردان (النساء/34)، "درجه" داشتن مردان (البقره: 228) و آفرینش زنان برای مردان (الشعراء/166) به دست آورده است. در پژوهش حاضر ابتدا مدّعای نویسنده با استناد به مقاله یاد شده نقل شد، سپس به تفسیر آیات مورد استناد او رجوع و نقطه نظرات مفسّران و اهل لغت ذیل آن آیات ارائه شد تا صحّت یا سقم آن ادعا بررسی و مداقّه شود. با مراجعه به نظر مفسّران و لغویان، این مهمّ به دست آمد که قوّامیت مردان و نیز "درجه" داشتن ایشان هرگز به معنای برتری و سلطه مردان به زنان نیست. البته گاه زنان حقوق و تکالیفی متمایز از مردان دارند که خاستگاه آن، تفاوت های جسمی و روحی ایشان است و هرگز به منزله برتری یک جنس بر جنس دیگر نیست. همچنین باتوجه به فضای نزول و سیاق آیات یاد شده، ذکر زنان در میان یتیمان و آفرینش ایشان برای مردان توجیهات معقول و منطقی دارد که هرگز با مدعای رودِد سازگار نیست.

رویکرد ساختارگرای نویورت بیانگر کاربست روش هم زمانی و در زمانی در کنار یکدیگر است. وی روش هم زمانی را در مطالعه قرآن روشی نارکارآمد می داند که قادر نیست روش تعامل قرآن با بافت رایج زمانش را تحلیل کندو در نتیجه یگانگی و خلاقیت قران را آشکار نمی سازد. رویکرد ساختارگرای نویورت همانند جرجانی در معناشناسی هم زمانی منحصر نمی ماند.وی ساختارهای ادبی سوره را در بستر و بافت تاریخی بررسی می کند و بدین طریق، کارکرد و هدف از آنها را تبیین می کند. محقق در این مقاله با بهره گیری از رویکرد توصیفی- تحلیلی نظریه ساختارگرای نویورت را تحلیل نموده است. نتایج تحقیق بیانگر این نکته است که وی همانند جرجانی با کاربست روش درزمانی ساختارها را در بستر و تاریخ شکل گیری شان مد نظر قرار داده است. از جمله ساختارهای ادبی که نویورت آنها را در بستر تاریخی و با توجه به بافت سوره بررسی کرده سجع و خوشه سوگندهای قرآن است. رویکرد نویورت بیانگر ابداعات و استقلال قرآن و نه اقتباسی و کپی بودن آن از منابع مقدس پیشین است.