پژوهش های اسلامی خاورشناسان

دانشمندان علوم قرآنی به منظور اثبات پیوستگی و انسجام سور قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره برده اند. در این میان الگوی هالیدی و حسن، هم از سوی قرآن پژوهان و هم از سوی پژوهندگان متون غیرقرآنی با رویکرد ساختارگرایی از استقبال بیشتری بهره مند شده است. این دو زبان شناس در آثار مشترک خود، به جهت کشف انسجام متونی که به زبان انگلیسی معیار تألیف شده بود، الگویی ابداع و طرح کردند. البته این الگو قابل اجرا بر همه زبان هاست. در این نوشتار از میان پژوهش های فارسی زبان انجام شده بر اساس الگوی انسجامی هالیدی و حسن، ده پژوهش در بازه زمانی دهه نود، انتخاب و میزان موفقیت آنها در فهم صحیح الگو و کاربست دقیق آن در سور قرآن به روش فراتحلیل کیفی، ارزیابی شده است. حاصل این فراتحلیل کشف اشکال ها و نقاط ضعفی است که در فهم صحیح این الگو وجود دارد؛ مانند تفکیک روابط پیوندی از انسجام دستوری، معرفی ناقص زیرمجموعه های انسجامی و عدم توجه به نظریه پیوستگی. فهم ناصحیح الگو سبب می شود انطباق آن بر سور قرآنی نیز با موفقیت انجام نشود که بارزترین نمود آن غفلت از مؤلفه های موردنظر الگوی هالیدی و حسن است. مهم ترین و عمده ترین علّت این اشکال ها مراجعه نکردن به منبع اصلی در فهم الگوست.       

مقاله حاضر با هدف بررسی گزارش های موجود در مدخل «امامت» دایره المعارف اسلام لیدن هلند (EI 2 ) و در پاسخ به این پرسش ها نگاشته شده است که باورهای شیعیان دوازده امامی تا چه میزان در مقاله «امامت» منعکس شده و اعتبار و اصالت این گزارش ها در منابع معتبر شیعی تا چه میزان تأییدپذیر است؟ مسئله اصلی به سه حوزه ساختارشناختی، محتواشناختی و روش شناختی تجزیه می شود و در این مقاله به دو بخش اول می پردازیم. یافته های پژوهش حاکی است که محتوای مقاله قابلیت بالایی دارد که تلقی به قبول گردد یا دست کم تفسیر درست و منطبق با منابع معتبر شیعی از آن ارائه شود، اما اختصار و ایجاز مقاله در بخش های گوناگون به تصویر ارائه شده از آموزه امامت صدمه زده است. دسته بندی خوارج در میان شیعیان و نپرداختن به برخی زیرموضوعات امامت از مشکلات و توجه به اهمیت موضوع و نیز دسته بندی امامت در موضوعات اصولی از نقاط قوت ساختارشناختی مقاله است. در بخش محتواشناسی اغلب گزارش ها را به صورت کلی می توان پذیرفت، اما نواقص و ناگفته های ضروری مقاله غیرقابل چشم پوشی ارزیابی می شود. نوشتار حاضر در بخش گردآوری مطالب از روش کتابخانه ای استفاده کرده و در بخش اندیشه ورزی از روش تحلیلی و مقایسه ای بهره برده است.

تحلیل و بررسی در خصوص آنچه به عنوان شطحیات بایزید بسطامی نامیده شده، یکی از علاقه های اصلی تصوف پژوهان غربی محسوب می شود. در این میان آر. سی زینر به تحقیقاتی مفصل در خصوص شطحیات بایزید بسطامی پرداخته و آنها را با عباراتی از اوپانیشادها مقایسه نموده و در نهایت حکم به مطابقت آنها داده است. او بر اساس این مطابقت ها، و نیز بر اساس ارادت بایزید بسطامی به ابوعلی سندی، بایزید را در قامت منتقل کننده آموزه های مکتب فلسفی-عرفانی ودانته به جهان اسلام معرفی کرده است. یکی از عبارت هایی که زینر آن را مستمسک خود در اثبات ادعای یادشده قرار داده است، تعبیر «فتکون انت ذاک» است که بایزید در مناجات خویش با حق تعالی آن را بر زبان خویش جاری ساخته است. دقت نظر در بیان بایزید نشانگر تمایز سخن او با عبارات مورد استشهاد زینر از اوپانیشادهاست، علاوه بر آنکه می توان خاستگاه بیانات بایزید را در خود نصوص اسلامی یافت. تعبیر «فتکون انت ذاک» در واقع مربوط به طلب فنای عرفانی از سوی بایزید است که بر اساس دلالت برخی آیات قرآن و روایات صادره از معصومین (علیهم السلام) می توان از خاستگاه اسلامی پرده برداشت.

هنری دولهوگ، کشیش و دین پژوه مهم کاتولیک فرانسوی، در مسیر اسلام شناسی خود، با رویکردی متفاوتی به حوزه مطالعات تطبیقی وارد شده است. این مقاله در پی تبیین ویژگی های مطالعات مقارنه ای وی و تفاوت آن با دیگر اسلام پژوهان است. هنری دولهوگ با بهره گیری از روش تحقیق موضوعی و با تمرکز بر مفاهیم کلامی، در پی گسترش نگاه واقع بینانه و همدلانه میان ادیان به ویژه مسیحیت و اسلام و استفاده از ظرفیت ادیان برای گسترش صلح با وحدت کلمه میان آنهاست. یکی از ویژگی های مهم اسلام پژوهی وی، باور به وحیانی بودن دین اسلام و رد انقطاع وحی پس از حضرت عیسی است که میان علمای مسیحی مخالفان بسیار دارد. پیشنهاد اصلی دولهوگ متفاوت از دیگر اندیشمندان، بر ظرفیت های درونی ادیان تأکید دارد و آن را برای رسیدن به وحدت و هم زیستی ادیان کافی می داند.

اینکه هاینس هالم با چه رویکردی نصیریه را معرفی کرده و به چه میزان با منابع اصلی هماهنگ است، مسئله اصلی پژوهش حاضر به شمار می آید. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد تاریخی به تبیین و نقد دیدگاه های هاینس هالم درباره فرقه «نصیریه» از فرقه های انشعاب یافته شیعه می پردازد. هالم دیدگاه های خود درباره این فرقه را بیشتر در کتاب غنوصیان و مقاله نصیریه در دائره المعارف اسلام لیدن (2 EI ) بیان نموده که محور اصلی بررسی در این پژوهش است. هالم ضمن تلاش برای تبیین صحیح تاریخ نصیریه بر اساس منابع اسلامی و پیوند آنان با غالیان صدر اسلام، درصد معرفی شخصیت های برجسته فرقه، آموزه ها، آیین و اعیاد نصیری بر اساس اندیشه باطنیگری بوده و این مسئله را ماهیت عرفانی برای نصیریه معنا نموده که محل تأمل است. با توجه به اهمیت دائره المعارف اسلام (2 EI ) که از منابع مهم و مرجع مطالعاتی در مراکز علمی به شمار می آید و هم چنین مرجعیت علمی مؤلفان مقالات شیعی دائره المعارف، روشمندی پژوهش ها و دستاوردهای جدید مطالعات، بررسی آرای آنان باهدف دستیابی به نقاط قوت و ضعف، اصلاح دیدگاه ها و معرفی مناسب تر فرقه های شیعه، ضروری به نظر می رسد و این پژوهش نیز عهده دار بخشی از این مهم است.

قرآن پژوهی در حوزه کشورهای آلمانی زبان از سده شانزدهم تا دوران معاصر سیر تحول داشته است. به نظر می رسد برای این موضوع می توان چهار نقطه عطف را ترسیم کرد: عصر اصلاحات، دوره رمانتیسم، مواجه جدلی و آغاز رویکرد همدلانه به قرآن. با بررسی های به عمل آمده این فرضیه شکل گرفت که ترجمه قرآن از زبان اصلی، عربی تأثیر مستقیم در شکل گیری رویکرد همدلانه به قرآن در دوره معاصر داشته است. اگر پیش تر قرآن با عنوان کتاب مقدسِ ترک ها یا کتاب قانون ترک ها از زبان های واسطه ای ترجمه می شد، یا نویسندگانی چون هیرشفلید و کارل آرنس داده های قرآنی را اقتباسی ناهمگون از کتاب مقدس می شمردند، در رویکرد نوین تلاش می شود قرآن به مثابه یک میراث مشترک در ادیان ابراهیمی فهم و تفسیر شود. در مقاله حاضر، بر اساس روش تحقیق کتابخانه ای، پس از مروری بر این سیر تحول، در رابطه با دستاوردهای رویکرد اخیر، به عنوان مطالعه موردی به بررسی تفسیر سوره بقره اثر برترام اشمیتس می پردازیم که نویسنده آن سوره بقره را از نگاه بینامتنیت «تورات ثانی» تلقی می کند.