پژوهش های تاریخی

توجه به دانش جغرافیا و گسترش این علم در نزد مسلمانان موجب شد در قرون 4و5قمری/10و11میلادی دو مکتب جغرافیایی به نام های عراقی و بلخی شکل گیرد. هرکدام از این دو مکتب در خلق آثار خود اصولی به کار گرفتند. ابن رسته ازجمله جغرافی دانانی است که پژوهشگران او را در مکتب عراق جای می دهند. اهمیت ابن رسته در این است که به جغرافیا نگاهی جهان شمول داشت و به این منظور کوشید تا اثر خود را به صورت دایرهالمعارفی مدون درآورد. ازاین رو باوجود شباهت های روشی که کتاب اعلاق النفیسه با آثار دیگر جغرافی دانان مکتب عراقی دارد، در مقایسه با این آثار، تفاوت های بسیاری نیز در آن مشاهده می کنیم. براساس نتایج به دست آمده این تفاوت ها در جغرافیای انسانی، جغرافیای اقتصادی، جغرافیای مذهبی و فرقه ای، جغرافیای ریاضی و نجومی، تقدم توصیف مکه و مدینه بر سواد و بغداد و نیز توصیف نواحی، راه ها، رودها و دریاها مشهود است.

زندان در زمره نهادهایی است که از روزگاران گذشته و به اشکال مختلف وجود داشته است. در دوران پیشامدرن، این احتمال وجود داشت که هر مکانی کاربری زندان داشته باشد و به این علت است که از چاه ها، قلعه ها، خانه ها، باغ ها و... در حکم زندان استفاده می شد؛ ولی در دوره جدید تاریخ ایران، با حذف کاربری های مختلف، فقط از ساختمان هایی مشخص با ساختار معین در حکم زندان استفاده می شد. ﻣﺴﺌﻠه پژوهش پیش رو این است که با تکیه بر انبار تهران و زندان قصر، ساختار زندان های پیشامدرن و مدرن را بررسی کند. اینکه انبار تهران در جایگاه زندانی پیشامدرن و زندان قصر به مثاﺑه زندانی مدرن چه ساختار و فضای کالبدی داشتند و اینکه از منظر ساختاری، به احتمال چه وجوه تشابه و تفاوتی را بین انبار و قصر ممکن است در نظر گرفت. بر این بنیاد، پرسش اصلی جستار کنونی این است: آیا می توان زندانی همچون قصر را تداوم و استمرار انبار تلقی کرد؟ نتایج این جستار نشان دهنده آن است که فضای کالبدی در این دو نوع زندان، مؤید گسستی آشکار از ساختار انبار قاجاری به زندان قصر پهلوی است که در آن از سادگی به پیچیدگی، از تاریکی به نور و از نبود حقوق به حقوق زندانی می رسیم.

در 24اسفند1329/15مارس1951 مجلس شورای ملی ایران قانون ملی شدن صنعت نفت را تصویب کرد. این رویداد اوضاع داخلی کشور و وضع بین المللی و منطقه ای کشورهای صاحب امتیاز نفت را تحت تأثیر قرار داد. در کشور عراق احزاب و گروه های سیاسی و تعدادی از نمایندگان مجلس از نخست وزیر خواستند لایحه ملی شدن نفت را تدوین کرده و پس از ﺗﺄیید هیئت دولت به مجلس ارائه کند. دولتمردان بریتانیایی برای مقابله با تأثیرپذیری عراقی ها، با هدایت دولت وابسته نوری السعید، راهبرد نوینی درباره امتیازات نفتی تدوین کردند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که چگونه ملی شدن صنعت نفت ایران بر ساختار دولت و عملکرد نمایندگان مجلس عراق تأثیر گذاشت؟ فرﺿیه پژوهش این است که ملی شدن صنعت نفت ایران در میان تعدادی از نمایندگان مجلس عراق و احزاب و گروه های سیاسی برای تغییر در شرایط امتیاز نفتی و مقابله با دولت آن کشور انگیزه ایجاد کرد.

در ﻧیﻤه قرن 18م/12ق، به دنبال بروز سلسله جنگ هایی در هندوستان که به واﺳﻄه سیادت نیروی دریایی بریتانیا بود، موقعیت فرانسه در هندوستان متزلزل شد و با انعقاد صلح پاریس در سال 1763م/1177ق، تشکیلات آنان به تصرف قوای بریتانیا درآمد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که باتوجه به موقعیت مستحکم کمپانی هند شرقی انگلیس در هندوستان و نیز به علت مناسب بودن موقعیت منطقه ای و جهانی بریتانیا، کمپانی انگلیسی با ایجاد طرح های جدید و با به کارگیری ابزارهای سیاسی و نظامی، به شکل آشکاری درصدد تثبیت موقعیت خود در خلیج فارس برآمد؛ به گونه ای که سال 1763م/1177ق را باید ﻧﻘﻄه عطف و سرآغاز رویکرد سیاسی حضور ایک (E.I.C) در خلیج فارس قلمداد کرد که در این راستا، شواهدی برای آن برشمردنی است: جابه جایی کانون تجاری کمپانی هند شرقی انگلیس از بندرعباس به بوشهر و بصره (1763م/1177ق)، ورود ایک به نبرد با کعبی ها (1763تا1765م/1177تا1177ق)، انتخاب نماینده کمپانی هند شرقی انگلستان در حکم کنسول بریتانیا در بصره (1763م/1177ق) و انعقاد قرارداد سعدون پرایس (1763م/1177ق). مورخان و پژوهشگران به موضوع جنگ های هفت ساله بین فرانسه و انگلستان در طول سال های (1756تا1763م/1170تا1177ق) و پیوند آن با تاریخ ایران و خلیج فارس توجه اندکی کرده اند. این پژوهش به روش کتابخانه ای و با شیوه توصیفی تحلیلی سامان یافته است.

مطالعه ها و کندوکاوهای باستان شناسی در ایران، به ویژه شناسایی و حفاری در محوطه های باستانی مربوط به ایران پیش از اسلام، در چند سده اخیر از محورهای اساسی در مطالعه های شرق شناسی و ایران شناسی اروپاییان بوده است. به علاوه، جست وجوهای باستان شناسانه و تجسس های اروپاییان علاقه مند به کاوش در آثار تمدنی ایران و به طور کلی ﻣﻨﻂﻘه شرق میانه مجموعه ای از رویکردهای دینی، سیاسی، علمی، گنج یابی و تغذیه موزه های مهم اروپا را دربرمی گرفت. به همین علت، در حوزه کاوش های باستان شناسی ایران در دوره قاجار طیف گسترده ای از جویندگان عتیقه، پژوهشگران مسائل دینی، مأموران سیاسی و پژوهشگران مسائل تاریخی فعال بوده اند. در مقاﻟه حاضر با استفاده از روش پژوهش کتابخانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی و با بررسی منابع و گزارش های دستِ اول سیاحان و شرق شناسان و ایران شناسان اروپایی درباره آثار تاریخی و باستانی و اشیای ﻋﺘیﻘه ایران و نیز کاوش های باستان شناسی در ایران، درباره ﻣﺴﺌﻠه اصلی پژوهش، یعنی شناسایی و تبیین رویکردهای شرق شناسان اروپایی در کاوش های باستان شناسی و عتیقه یابی ایران در عهد قاجار، مطالعه شده و این مسئله تبیین و تحلیل شده است. یافته های این بررسی مشخص می کند شرق شناسان و ایران شناسان در شناسایی آثار باستانی ایران و ﺗﻬیه شناسنامه های جدید برای بسیاری از این آثار، تأمین اسناد و مدارک مادی برای تدوین تاریخ ایران و تغییر دیدگاه های رایج درباره آثار تاریخی برجسته مربوط به ایران باستان نقشی اساسی ایفا کردند؛ اما با تبدیل آثار تاریخی و هنری ایران به کالاهای تجاری و ایجاد بازار برای «عتیقه جات» ایرانی، خروج بخش عظیمی از میراث فرهنگی و تاریخی ایران را به اروپا و سایر کشورهای جهان باعث شدند.

سلطان آباد عراق نام قدیمی شهر اراک است که در سال 1231ق/1816م، یعنی زمان فتحعلی شاه قاجار، سردار شاه به نام یوسف خان گرجی آن را بنا کرد. فلسفه اولیه بنای این شهر، ایجاد مرکز نظامی و ساخت پادگان برای امنیت منطقه بود که با گذر زمان، زمینه های تجارت و فعالیت اقتصادی در آن روبه رشد نهاد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه بر اسناد گوناگون مرتبط به آن دوره، در پی بررسی اوضاع اقتصادی و تجاری این منطقه از مشروطه تا پایان دوره پهلوی اول است. تبیین چگونگی صادرات و بررسی شکوائیه های ارسالی تجار و تجارتخانه های خارجی در سلطان آباد عراق به وزارتخانه های مربوط و مجلس شورای ملی و نیز واکاوی عوامل مؤثر در تجارت خارجی این ولایت، مانند تجارت فرش، هدف این جستار است. یافته های پژوهش بیان کننده آن است که توجه حکومت مرکزی و کمپانی های خارجی همراه با ﻣﺸﺎﺭﮐﺖ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ اراک، ﺩﺭ ﺩﻭﺭه یادشده آنجا را به یکی از مراکز ﺍﺻﻠﯽ ﺗﻮﻟﯿﺪ فرش تبدیل کرد. ازسوی دیگر، جنگ جهانی اول و به دنبال آن بی ثباتی سیاسی و اقتصادی و تعرض های لرها، روند توسعه عراق را با کندی مواجه کرد؛ اما با استقرار دولت پهلوی، برخی از مراکز سازمانی و اداری مثل مؤسسات مالی، اتاق تجارت و شرکت های سهامی ﺩﺭ اراک تأسیس شد ﻭ ﺩﺭ ﻋﻬﺪ مذکور، تجارت از رونق بیشتری برخوردار شد.

مغولان در سال 616ق/1219م و به رهبری چنگیزخان مغول، وارد سرزمین های شرقی بلاد اسلامی شدند و در مناسبت های اجتماعی و سیاسی این سرزمین ها تغییرات عمده ای پدید آوردند. پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هجوم مغول به گونه ای بود که دوره اسلامی تاریخ ایران را می توان به پیش از مغول و پس از آن تقسیم کرد. این تغییرات چنان تأثیرگذار بود که بسیاری از مظاهر اجتماعی و بنیان های جاﻣﻌه ایرانی را متحول کرد. البته تمامی تغییرات تنها از هجوم مغول ناشی نبود و این مسئله بخشی از ماجرا را تشکیل می داد و بخش دیگر مسئله، تغییراتی بود که ایرانی ها خود به آن دست زدند؛ چه اینکه آن را از سر آگاهی انجام داده باشند یا از سر اجبار برای اداﻣه حیات اجتماعی. مجموع این تغییرات، تحولاتی اساسی را به وجود آورد که آن را باید «واژگونی اجتماعی» در ایران پس از مغول تعبیر کرد. در قبال این واژگونی اجتماعی، جاﻣﻌه ایرانی سه رویکرد متفاوت از خود نشان داد: همکاری، سکوت و تقابل. به نظر می رسد آن دسته از ایرانی ها که به تقابل اقدام کردند و اعتراض هایی را ترتیب دادند در غالب دو رویکرد کلی فعالیت می کردند: حرکت های مبتنی بر تفکرهای منجی گرایانه و فعالیت های فتیان. حرکت های منجی گرایانه خود به سه دسته تقسیم می شدند: جلال الدین های دروغین، مهدیان دروغین و انتظار بازگشت خلافت عباسی. این سه گوﻧه متفاوت تنها در معرفی نمونه و مصداق متفاوت بودند و درمجموع، هر سه جامعه را به این باور می رساند که شخصی ظهور خواهد کرد و آنها را از فلاکت و ادبار نجات خواهد داد. درهمین راستا، چون این حرکت ها نظام فکری مدونی نداشتند، درنهایت موفق نشدند به صورت نهضتی فراگیر درآیند. در مقابل، فتیان چون از نظام نامه ها و مرام نامه های مدون بهره می برد و جاﻣﻌه ﻧﺨﺒه ایرانی از آنها پشتیبانی می کرد به موفقیت های مؤثرتری دست یافت و درنهایت، یکی از عواملی شد که نظام ایلخانی را از درون مضمحل کرد.