قرآن و علوم اجتماعی (تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث سابق)

«حقوق شهروندی» مجموعه مقررات و قوانینی است که در ابعاد حقوق مدنی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و قضایی جهت اتباع یک کشور به طور یکسان در نظر گرفته شده و این افراد در مقابل، مکلف به مساعدت مسئولانه در برابر جامعه سیاسی خود (دولت) هستند. جوهر بحث در موضوع حقوق شهروندی در مبانی نظری آن نهفته است و اگر در مسیر شناخت این مبانی غفلت ورزیم چه بسا در تحلیل قواعد مرتبط با آن به خطا رویم. چنانکه امروز تفاوت در نگرش فلسفی و مفهوم و غایت انسان و حیات بشری و ارزش های متناقض فرهنگی و اجتماعی حاکم بر تفکر قرآنی و تفکر مادی باعث شده است تا در مواجهه با مفهوم حقوق شهروندی تفاوت هایی پدیدار گردد. در این راستا، قرآن یک سلسله مبانی دارد که قوانین شهروندی خود را براساس آن اصول و مبانی وضع کرده است. باید دید بر طبق اصولی که از قرآن کریم و دستورات پیشوایان دین استنباط می شود، مبانی حقوق شهروندی چیست؟ ازنظر پیشینه، تحقیق پیش رو نوآورانه است و جنبه اصلی و جنبه های فرعی که مدنظر این تحقیق است در پژوهش های پیشین مورد توجه کافی و وافی قرار نگرفته و یافت نمی شود؛ درواقع تحقیقات حوزه «حقوق شهروندی» غالباً متمرکز بر مصادیق و قلمرو آن هستند مابقی نیز ورودشان از منظر محققان قرآنی نبوده است. یافته های این نوشتار که با روش توصیفی– تحلیلی و کنکاش در آیات قرآن و تفاسیر صورت گرفته، حاکی است مبانی حقوق شهروندی از منظر قرآن را می توان در سه محور: مبانی هستی شناسی، مبانی انسان شناسی و مبانی معرفت شناسی موردبررسی قرار داد.

خطبه فدکیه از مهم ترین خطبه های سیاسی-اجتماعی پس از رحلت پیامبر است که در جهت آسیب شناسی جامعه اسلامی از سوی حضرت فاطمه ایراد شده است. مهم ترین شاخصه خطبه فدکیه این است که انحرافات اجتماعی پس از رحلت پیامبر را با اقتباس از آیات قرآن بیان نموده است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی از نوع کتابخانه ای با تاکید بر خطبه فدکیه، اقتباسات حضرت فاطمه از آیات اجتماعی قرآن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. حضرت فاطمه با اقتباس از آیات قرآن با دو رویکرد سلبی و ایجابی به مقابله با این انحرافات پرداخته است. در رویکرد سلبی مصادیق انحرافات جامعه اسلامی را بیان می نماید و با اقتباس از آیات قرآن مصادیق این انحرافات را برای مردم تبیین می کند. در رویکرد ایجابی به شاخصه های جامعه ایمانی مطلوب اشاره نموده و با اقتباس از آیات قرآن، مصادیق جامعه ایمانی مطلوب را تبیین می نماید تا مردم آن را الگو قرار دهند. نتیجه آن که حضرت فاطمه در خطبه فدکیه با اقتباس های متعدد از قرآن با تأکید بر مهم ترین آیاتی که مرتبط با جامعه اسلامی بوده، در چهار رویکرد به اصلاح ارزش ها و مبارزه با انحرافات اجتماعی پرداخته است. در رویکرد اول به تبیین توحید اجتماعی پرداختهاست به این معنا که مؤمنان باید در همه شرایط تسلیم خداوند باشند. در رویکرد مقابله با انحرافات اجتماعی نیز به انحرافاتی که پس از رحلت پیش آمده اشاره می نماید و مردم را از این انحرافات برحذر می دارد. در رویکرد سوم با ارائه الگوهای ایمانی در جامعه پس از رحلت پیامبر، مردم را متوجه مجاهدت های پیامبر و لزوم الگو گیری از ایشان می نماید؛ همچنین جایگاه اهل بیت ایشان در نظم و انسجام جامعه را متذکّر می شود و در رویکرد چهارم شاخصه های جامعه ایمانی مطلوب را در ابعاد مختلف بیان می نماید.

این مقاله به بررسی روش های شناختی و تأثیر آن ها بر تغییر و شکل دهی نگرش افراد از منظر آموزه های قرآنی، با تمرکز بر دیدگاه های امام خامنه ای (مدظله) می پردازد. این مطالعه به تجزیه وتحلیل اصول و مفاهیم قرآنی مرتبط با شناخت از قبیل تفکر و تعقل و چگونگی کاربرد آن ها در پرورش نگرش های مثبت و سازنده در جامعه اسلامی می پردازد. امام خامنه ای نه تنها با الهام از قرآن نگرش های اجتماعی و سیاسی خود را شکل داده بلکه توانسته که نگرش های مردم را هم تحت تأثیر قرار دهد و از قرآن به عنوان منبعی غنی برای هدایت فکری و عملی افراد بهره ببرد؛ ازاین رو این مقاله در راستای معرفی شخصیت علمی و قرآنی مقام معظم رهبری، با استفاده از منابع کتابخانه ای و با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی راهبردهای شناختی مؤثر بر تغییر نگرش ها می پردازد. یافته ها نشان می دهند که راهکارهایی مانند دعوت به تفکر، توجه به عظمت خدا، ایجاد ناهماهنگی شناختی، توجیه شناختی، استدلال و برهان های مختلف، استناد به قرآن و سنت، الگودهی، معرفی عبرت ها و قصه گویی می توانند در تثبیت نگرش های مثبت و تغییر نگرش های منفی مؤثر باشند. این راهکارها به عنوان ابزاری برای تقویت ایمان، اخلاق و رفتار اجتماعی مناسب به کار می روند و نقشی کلیدی در تحول فردی و اجتماعی ایفا می کنند.

روش تفسیر اجتماعی مقام معظم رهبری به ایشان این توان را داده است تا دیدگاه ها و دستورات اجتماعیِ قرآن را بیشتر از دیگران موردتوجه قرار دهند. پژوهش پیشِ رو که به روش تحلیلی اسنادی، سامان یافته به بررسی تفسیر مقام معظم رهبری از آیه شصتم سوره احزاب و بازکاوی مفاد و سبک و سیاق اجتماعی پررنگ این آیه و تحلیل چگونگی دلالت آن بر جرم انگاری تنش آفرینی اجتماعی سلبریتی ها پرداخته است. از تفسیر مقام معظم رهبری از این آیه شریفه می توان این نکات را به دست آورد: 1. گناه اِرجاف به شایعه پراکنی اختصاص ندارد؛ 2. گناه اِرجاف به ساحت جنگ و جهاد اختصاص ندارد؛ 3. ارجاف، روش و شگرد دیرینه جبهه تبلیغاتی کافران علیه جبهه اسلام است؛ 4. برخی مصداق امروزینِ واژه قرآنی «المرجفون» به شمار می آیند؛ 5. گناه اِرجاف در جامعه جنبه حساس ضدّ امنیتی دارد؛ 6. آزادی بیان به معنای آزادی ارجاف نیست. توجه به مجموعه نکات پیش گفته، ما را به این نتیجه می رساند که تنها، تعمّق در همین آیه شریفه و توجه به تفسیر مقام معظم رهبری از آن کافی است تا مبانی حقوقی و قرآنیِ جرم انگاریِ برخی سلبریتی ها در ارجاف و تنش آفرینی در جامعه و ضرورت و چگونگی مقابله با این جرم به شکل منقّح بیان شود.

شیوه حل مسائل اجتماعی و عمومی یکی از موضوعات اولویت دار در حوزه پژوهش های کاربردی است. اگر در برخورد با مسائل اجتماعی روشی صحیح اتخاذ نشود، جامعه دچار آسیب های اجتماعی فراوانی خواهد شد که هنجارها و ارزش های اجتماعی را به خطر می اندازد. در مقاله پیش رو این مسئله به عنوان پرسشی اساسی با استناد به قرآن کریم و بر اساس نظریه سنت های قرآنی و با روش توصیفی تحلیلی مورد کاوش قرارگرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد سنت های الهی در قرآن کریم را می توان به سه دسته سنت های مادر، سنت های تابع و سنت های مبتنی بر رفتار انسان تقسیم کرد. انسان مؤمن در مواجهه با مسائل اجتماعی احساس می کند با این سه نوع سنت الهی احاطه شده است و باید در مسیر یافتن راه حل مسائل اجتماعی این سنت ها را به رسمیت بشناسد و سبک زندگی خود و جامعه را بر اساس این سنت ها سامان دهد. زندگی بر اساس سنت های الهی به انسان حیات دوباره ای می بخشد که بر اساس آن، از نوعی علم و قدرت برخوردار می شود که می تواند در مسیر حل مسئله اجتماعی از آن ها بهره جوید، درحالی که انسان غیر مؤمن که سنت های الهی را به رسمیت نمی شناسد از چنین معرفت و قدرتی برخوردار نیست و موفقیت هایش در مسیر حل مسائل اجتماعی نیز مقرون به شکست خواهد بود هرچند در بدو امر به این حقیقت آگاه نباشد. پایبندی به سنت های غیر مؤمنانه و غفلت از سنت های مؤمنانه، فرد و جامعه را در معرض سنت هایی مانند املا، مکر، استدراج و اضلال قرار می دهد که باعث می شود فرایند حل مسائل اجتماعی نتیجه بخش نباشد و جامعه به انحطاط فرهنگی و تمدنی دچار شود.

در عصر جهانی شدن و ارتباطات گسترده، الگوپذیری از فرهنگ ها و سبک های زندگی مختلف امری اجتناب ناپذیر است؛ اما الگوپذیری صرفاً تقلیدی از یک فرهنگ خاص، به ویژه زمانی که با ارزش ها و اعتقادات دینی و ملی مغایرت داشته باشد، می تواند آثار منفی بسیاری به همراه داشته باشد. یکی از مهم ترین چالش های فرهنگی در جوامع اسلامی، الگوپذیری از سبک زندگی تقلیدی از غرب است. این پدیده که در بسیاری از موارد به عنوان یک تهدید برای هویت اسلامی تلقی می شود، دارای ابعاد مختلف و نیازمند بررسی دقیق و همه جانبه است. هدف از پژوهش پیش رو بررسی این موضوع و ارزیابی و تحلیل مستندات قرآنی آیت الله خامنه ای از این ابعاد بود. این تحقیق توصیفی تحلیلی از حیث هدف کاربردی و با روش اسنادی و منابع کتابخانه ای است. مهم ترین یافته های این نوشتار، تبیین تفاوت بنیادین میان مبانی الگوپذیری سبک زندگی اسلامی و غربی، همراه با ارزیابی مستندات قرآنی بیانات رهبری در مناسبت های مختلف درباره الگوپذیری از سبک زندگی غربی و آثار مخرب آن در حوزه هایی مانند اخلاق فردی و جمعی، خانواده، علم و فناوری، فرهنگ، سیاست، اقتصاد و محیط زیست بود.