قرآن و علوم اجتماعی (تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث سابق)

تربیت اجتماعی، هدایت و اداره جریان رشد و تکامل انسان در بستر جامعه است. ازآنجایی که جریان تربیت بر مبانی (گزاره های توصیفی واقع نگر) استوار است و تفاوت در نظام های تربیتی به تفاوت آن ها در مبانی برمی گردد، پژوهش حاضر با هدف تبیین تربیت اجتماعی دین محور، مبانی الهیاتی تربیت اجتماعی بر اساس آیات قرآن را با روش توصیفی و تحلیلی موردبررسی قرار داده است. صورت بندی تربیت در اصطلاح قرآنی که طی آن فرد باید با تکیه بر معرفت، عاملیت و اختیار، نسبت به برگرفتن ربّ واقعی اقدام نموده و دیگران را که شأنی از ربوبیت ندارند را وانهد (تا تنها یک اراده بر او حاکم باشد)، بیانگر گریزناپذیر بودن اختصاص بخش قابل توجهی از فعالیت های تربیتی به حوزه تربیت اجتماعی است؛ زیرا تمایلات اجتماعی انسان، او را همواره در موقعیت های اجتماعی گوناگون قرار می دهد و تربیت اجتماعی به انسان یاری می رساند تا با پرورش بن مایه های شخصیتی، ضمن حفظ استقلال فردی خویشتن بدون تبدیل شدن به عنصری منفرد و بیگانه از جامعه، دارای اراده مستقل باشد و در اراده عمومی جامعه حل نشود. یافته های پژوهش نشان می دهد چنین وضعیتی از تربیت اجتماعی بر مبانی الهیاتی انسان محور، جامعه محور و تاریخ محور استوار است که از تدابیر ربوبی خداوند در اداره اجتماعی انسان ناشی می شود و بدون توجه به این واقعیت های تکوینی و توصیف آن، جریان تربیت قرآنی راه به جایی نخواهد برد.

در بررسی مسائل اجتماعی جامعه، نوع گفتگوی افراد در موقعیت های مختلف یک موضوع چالش برانگیز است. این پژوهش با هدف بررسی واژه پرتکرار «قول» در قرآن کریم به عنوان راهکاری برای دستیابی به روش های درست مذاکره و گفتگو انجام شده است. جامعه آماری پژوهش، قرآن کریم بوده و با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد معناشناسی انجام شده است. با استفاده از تحلیل روابط همنشینی و جانشینی به دنبال یافتن روش های مناسب ارتباط زبانی با افراد مختلف جامعه برای تأثیرگذاری بیشتر بوده ایم. یافته های پژوهش نشان می دهد که قول در قرآن دارای گستره معنایی وسیعی است که نه تنها گفتار بلکه هر نوع ابراز مقصود، اعم از فعل، ظن، اشاره و عقیده را در برمی گیرد. همچنین، قرآن با ارائه انواع مختلف قول (معروف، لیّن، بلیغ، کریم، سدید، میسور) یک چارچوب جامع برای ارتباطات انسانی ارائه می دهد که بر اساس موقعیت های مختلف اجتماعی تنظیم شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مخاطب شناسی در آیات قرآن نقش حیاتی در برقراری ارتباط مؤثر دارد. قرآن به طور خاص برای هر موقعیت ارتباطی نوعی گفتار را توصیه می کند مثلاً در مواجهه با افراد سرکش، استفاده از قول لیّن (نرم و ملایم) تأثیر بیشتری دارد. در موقعیت هایی مانند روابط اجتماعی و خانوادگی، قول معروف (احترام آمیز) پیشنهاد می شود و در مواقعی که نیاز به  احترام به دیگران است، قرآن به استفاده از قول کریم تأکید می کند. این الگوهای متنوع گفتاری که در قرآن آمده است، نشان می دهند که قرآن توجه ویژه ای به ویژگی های اجتماعی و شخصیتی مخاطب دارد و بر اساس آن برای هر موقعیت دستوراتی خاص برای گفتار و رفتار ارائه می دهد. درنهایت، استفاده از این روش های مختلف گفتاری می تواند به حل چالش های ارتباطی در جامعه، به ویژه در مذاکرات، کمک نماید.

یکی از مهم ترین مشکلاتی که در هر نظام سیاسی رخ می دهد آسیب هایی است که بعد از تأسیس و تثبیت آن به وجود می آید، به همین علت در تمامی حکومت ها و نظام های سیاسی دغدغه اصلی مردم، نوع عملکرد کارگزاران و عدم خروج حاکمیت از مسیر اصلی است، حال سؤال و مسئله اصلی پژوهش این است که آسیب های عملکرد کارگزاران نظام ها در حوزه سیاسی-اجتماعی از منظر قرآن کدام است؟( مسئله ) تا با شناسایی و کنترل آسیب های کارگزاران در ساحت نظری و عملی، حکومت ها از انحرافات و کج روی ها مصون بماند ( هدف ) در این مقاله با رویکرد تحلیل محتوا، در مقام تحلیل عملکرد کارگزاران نظام سیاسی به دو سطح وجودی بینشی و کنشی (عملکردی) و مبنا قرار دادن قرآن کریم، با استفاده از روش تفسیری شهید صدر، مسائل خود را به قرآن عرضه و پاسخ قرآن را از آیات مختلف دریافت می کند. ماحصل و نتیجه این بررسی از دیدگاه قرآن این است که آسیب های عملکردی کارگزاران در سطح بینشی، عبارت از خودبینی کارگزاران و عدم روحیه انتقادپذیری آنان است و در سطح عملکردی هم مشکلاتی مانند طغیان کارگزاران، محدودیت سازی، اذیت کردن مردم جامعه، تحقیر مردم و ظلم به آنان است.

هدف این پژوهش ارائه مدل سه بعدی پاسخگویی در سیستم های اجتماعی مبتنی بر قرآن کریم و اعتبار یابی آن در دانشگاه ها از طریق یک پژوهش ترکیبی چند مطالعه ای بود. در بخش اول پژوهش یک چارچوب مفهومی از پاسخگویی در سیستم های اجتماعی بر اساس تحلیل محتوای کیفی مقوله ای آیات قرآن کریم با استفاده از فرایند چرخه ای تحلیل (مشتمل بر چهار مرحله گردآوری اطلاعات، تقلیل احیاگرایانه داده ها، سازمان دهی و تحلیل اطلاعات و تفسیر و نتیجه گیری) استخراج گردید. این چارچوب در سه بُعد مبانی (مشتمل بر حق گرایی، عدم تکبر، تقوا، ایمان، اطلاعت الهی، عمل صالح و موازین الهی)، موانع (مشتمل بر کفرورزی، گمراهی، تشکیک، سیئات، فریبکاری و پیمان شکنی) و عوامل زمینه ساز (مشتمل بر توفیق الهی، پایداری، آرامش، توکل، بصیرت، درستکاری، اعمال حسنه و مسئولیت پذیری) شکل گرفت و از طریق فن اعتمادپذیری و روش های مرور متخصصان و خودبازبینی با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و بهره گیری از مصاحبه نیمه ساختاریافته، اعتبار پذیری این چارچوب توسعه داده شده در دانشگاه ها به عنوان یک سیستم اجتماعی موردبررسی و چارچوب مفهومی تأیید و اعتباریابی شد.

 پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که قرآن کریم به عنوان برنامه هدایت بشر، برای جامعه پذیری عفاف و حجاب چه سیاست هایی را به موقع اجرا گذاشت و آن ها را چگونه عملی کرد. بررسی توصیفی تحلیلی این مسئله حاکی از آن است که فرهنگ حجاب اسلامی تنها با صدور حکم پوشش پدید نیامد بلکه زمینه هایی فراهم شد تا امر درونی سازی پوشش اسلامی تسهیل شده و جامعه عصر نزول از زیست در اندیشه و فرهنگ جاهلی، به زیست در اندیشه و تشخص ایمانی مبدل شود. فضای فرهنگی اجتماعی و سیر نزول آیات آشکار داشت سیاست قرآن پیش از حجاب، منعطف بر تحقق زیست عفیفانه به عنوان هنجار در جامعه ایمانی بوده است. ازاین رو قرآن با تفکیک میان عفاف و پوشش و عدم تحمیل بار ایجاد عفاف بر حجاب، توجه به مراحل تحقق عفاف-از ارزش گذاری تا تثبیت هنجار سازی عفاف و پاک دامنی- سیاست های ضروری پذیرش حکم پوشش را بیان کرده و با ایجاد نوعی انضباط ایمانی، بر پایه شخصیت اجتماعی مؤمنان، فرد و جامعه ای پوشیده را محقق می نماید. شخصیت اجتماعی که بر مبنای ده مؤلفه اساسی ظرفیتش بنانهاده شده و نه تنها زنان بلکه مردان نیز در شکل گیری آن مؤثر بوده اند. پس از تحقق این امور، حکم حکومتی حجاب به منظور تشّخص ایمانی اجتماعی بانوان به صورت شرعی و سیاسی صادر شده و هنجارسازی و تداوم هویت و پوشش اسلامی را در پی داشت.

در قرآن کریم، خداوند متعال از ابعاد مختلفی چون حقوقی، فرهنگی، عاطفی و اجتماعی به بانوان توجه و از آنان حمایت کرده است. بررسی آیاتی از قرآن که در آن ها، جایگاه اجتماعی زنان در نقش های مادری، همسری یا دختری تثبیت شده،  مورد نظر مقاله حاضر است. بدین منظور بر اساس رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتابخانه ای، 17 آیه با بررسی 16 کتاب تفسیری شیعی و سنی مورد تحلیل قرارگرفته اند. یافته ها، حاکی از آن هستند که حمایت ویژه الهی از زن در نقش دختری در وجه ایجابی با خیر کثیر خواندن دختران و در وجه سلبی با مذمت زنده به گور کردن ایشان و دادخواهی در قیامت برای آنان جلوه گر است. در آیات مورد بررسی، نقش زن به عنوان همسر شامل آرامش بخشی به همسر، ظرفیت تولید نسل توسط او و حفظ مرد از گناه است. به عنوان مادر، آیات به اختصاص بارداری و شیردهی به بانوان، قابلیت دریافت الهام توسط مادر، تبیین تأثیر دعای مادر و ارزش احترام مادران اشاره دارند. نتیجه آن که قرآن کریم نه تنها نگاه درجه دوم به زنان ندارد بلکه آن ها را در خلقت و نظام وجودی مانند مرد دانسته و ارزش و ضرورت زنان را در نقش ها و جنبه های گوناگون حیات اجتماعی به رسمیت شناخته است.