علم و تمدن در اسلام (تمدن اسلامی و دین پژوهی سابق)

حکومت سامانیان با گسترش حیات شهری و رشد نهادهای دینی و مدنی در ماوراء النهر و خراسان و نیز با حمایت از دانشمندان و گسترش علوم طبیعی شناخته می شود. به نظر می رسد می توان بین گسترش شهرگرایی در حکومت سامانیان و رشد علوم طبیعی در این دوره رابطه معنا دار برقرار کرد زیرا تحقیقات نشان می دهد شهرهای اسلامی ایرانی به عنوان مراکز تجاری، فرهنگی و آموزشی، نقش مهمی در تحولات علمی دوران اسلامی داشتند. ابن خلدون نیز در بخشی از نظریه عمران که به عوامل مؤثر بر تنوع، رشد و زوال مدنیت در جوامع می پردازد، توضیحی نظری درباره رابطه شهرگرایی و پیامدهای اقتصادی و فرهنگی آن و تاثیرش بر گسترش صنایع، فنون، هنر و علوم طبیعی در شهر ارایه می کند. مساله این مقاله بررسی این رابطه در آن دوران با استفاده از مفاهیم نظریه ابن خلدون است. این نظریه، الگوی تبیینی درون فرهنگی در تمدن اسلامی نیز هست و در مساله و موضوع مقاله مورد توجه محققان قرار نگرفته است. پرسش این است که رابطه گسترش علوم طبیعی و سیاست شهرگرایی حکومت سامانیان را با استفاده از نظریه ابن خلدون چگونه می توان توضیح کرد؟ طبق نظریه عمران ابن خلدون دولت ها با کسب قدرت، شهرها را می سازند و با ایجاد امنیت برای حیات شهری، ثروت و رفاه و فراغت در شهرها گسترش می یابد. در نتیجه حمایت از صنایع و فنون و علوم طبیعی در پاسخ به میل به تجمل در مدنیت شهری، با تاسیس و گسترش نهادهای علمی و آموزشی رشد می کند و این وضعیت نیز در رشد علوم طبیعی نقش دارد. دستاورد مقاله نشان می دهد این مدل تبیینی ابن خلدون، رابطه توسعه شهرگرایی سامانیان و گسترش علوم طبیعیر آن دوران را توضیح می دهد.

تأسیس دولتی شیعه مذهب در جامعه ای که اکثریت آن دل در گرو مذهب تسنن داشت و سلطان سلیم عثمانی نیز سودای بازآفرینی خلافت اهل سنت را داشت، می توانست زمینه ساز بحران در مبانی مشروعیت دولت صفوی شود که پس از شکست در نبرد چالدارن، عمیق تر نیز می گردید. در این شرایط، مورخان وابسته ی به دربار صفوی دریافتند که بازیابی چهره ی قدسی رهبر طریقت صفوی و توجیه مشروعیت سیاست مذهبی و نظامی شاه اسماعیل، تنها در صورتی به تثبیت حاکمیت دولت صفوی می انجامد که با خاطره ی جمعی ایرانیان سنی مذهب سازگار باشد، و اعتبار خود را از آن بگیرد. در واقع، تاریخ نویسان به حلقه ی مشترکی از نشانگان فرهنگی نیاز داشتند که روایت تاریخی پیروزی ها و شکست های شاه اسماعیل را با تعابیر دینی اهل سنت ایران، پیوند زند. نگارندگان با ترسیم نظم گفتمانی شرق جهان اسلام، پس از حملات مغول، و مطالعه ی موردی فتوحات شاهی، در پی توضیح ماهیتِ این نشانگان فرهنگی برآمدند. کاربست این رهیافت ما را بدین نتیجه رهنمون ساخت که تعابیر قرآنی، همان نشانگان فرهنگی مشترکی بود که میان خاطره ی جمعی ایران زمین و روایت فتوحات شاهی از تأسیس دولت صفوی، پیوند می زد. بر این اساس، امینی هروی از حاکمیت چندصد ساله ی قرآن و سنت بر ذهن و ضمیر اهل سنت ایران، برای توجیه خشونت مذهبی و نظامی شاه اسماعیل و گذار به نظم سیاسی جدید، نهایت بهره را برد. بدین ترتیب ضمن تخلیه ی تعابیر قرآنی از دلالت های معرفتی خود و با برجسته ساختن دلالت های ایدئولوژیکی مانند عدالت محوری، اتصال به خاندان نبوت و امامت، کفرستیزی و نماینده ی خواست الهی بودن شاه صفوی، مشروعیت این دولت را تضمین کرد.

اِبن بَیطار (متوفای ۶۴۶ ق/ ۱۲۴۸م)، یکی از بزرگ ترین گیاه داروشناسان مسلمان در سده های میانه اسلامی است که نقش درخور توجهی در رشد و اعتلای این دانش ایفا کرده است. وی با نگارش کتاب اَلجامِع لِمُفرَدات اَلاَدوِیَه وَ اَلاَغذِیَه یکی از مهم ترین آثار گیاه داروشناسی را در جهان اسلام پدید آورد که به حق می توان آن را دائرهالمعارف اختصاصی این دانش نامید. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که میراث یونانی دیوسکوریدس و جالینوس تا چه اندازه و چگونه بر کتاب اَلجامِع لِمُفرَدات اَلاَدوِیَه وَ اَلاَغذِیَه او اثر گذاشته است. به ویژه بر این مسئله تأکید می کند که آیا داده های او از این منابع یونانی، اعتبار و اصالت دارد یا چیزی جز تقلید و رونویسی از این آثار نیست. نگارنده با بررسی دقیق کتاب اَلجامِع لِمُفرَدات اَلاَدوِیَه وَ اَلاَغذِیَه همه ارجاعات مستقیم و باواسطه او را به این منابع یونانی استخراج و داده های آن را تحلیل کرده و به این نتیجه دست یافته است که اگرچه وی در روش پژوهش، شیوه بیان و سبک نوشتاری خود از دِیُوسکُوریدُس و جالینُوس پیروی کرده است؛ اما شیوه مطالعات تجربی و مشاهدات میدانی منحصربه فرد خود را نیز دارد و پیوسته دیدگاه های یونانیان را جرح وتعدیل نموده است و با خلاقیت ها و نوآوری هایی که از خود بروز داده بر وسعت مطالعات گیاه داروشناسی افزوده است.

کرسی زبان عربی در سال ۱۶۳۲ میلادی در دانشگاه کمبریج به اهتمام آبراهام ویلاک و توماس آدامز تأسیس شد که آغازگر مطالعه دانشگاهی زبان عربی در انگلستان محسوب می شود. سؤال اصلی نوشتار حاضر این است که کرسی زبان عربی دانشگاه کمبریج چرا و چگونه شکل گرفت و چه دستاوردهایی به همراه داشت؟ داده های این پژوهش از طریق روش های کتابخانه ای گردآوری شده و با استفاده از رویکرد توصیفی-تحلیلی مورد پردازش قرار گرفته است. پژوهش حاضر نشان می دهد که این کرسی در بستر زمینه های تاریخی موجود و شرایط نوپدید سده های شانزدهم و هفدهم میلادی و محرک های موجود در آن دوره شکل گرفت. عوامل متعددی ازجمله انگیزه های دینی و همبستگی یادگیری این زبان با تفسیر کتاب مقدس، تحولات فرهنگی و علمی، نیاز به مطالعات شرقی برای مقاصد اقتصادی و ارتباطات گسترده تر با دنیای اسلام زمینه تأسیس این کرسی بودند. کرسی زبان عربی سرتوماس آدامز کمبریج برای پویایی خود با موانع متعددی نیز روبرو شد. این موانع ناشی از شرایط حاکم بر فضای علمی انگلستان و وضعیت خاص دانشگاه کمبریج بود. برای مثال، نبود منابع معتبر و کافی، کمبود استادان متخصص و مقاومت های فرهنگی از جمله چالش های پیش روی این کرسی بود. با این همه، این نهاد علمی در بند موانع موجود باقی نماند و دستاوردهای قابل توجهی برای مطالعه دانشگاهی زبان عربی در انگلستان به همراه داشت.

عثمان دان فودیو (1754-1817م) از معروف ترین رهبران سیاسی مذهبی و همچنین از چهره های شاخص علمی و فرهنگی در سده های اخیر در غرب افریقاست. این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، بر این هدف است که ابعاد علمی و آموزشی شخصیت عثمان دان فودیو را تبیین کند و به این سوال اساسی پاسخ بدهد که عثمان دان فودیو چه اقداماتی در زمینه رونق علم و دانش در منطقه غرب افریقا انجام داد؟ براساس یافته های پژوهش، عثمان دان فودیو پس از تحصیل علوم مختلف از محضر اساتید گوناگون و کسب مراتب علمی و عرفانی، به تبلیغ دین اسلام در سراسر منطقه هاوسا پرداخت و کوشید از طریق ترویج یادگیری و دانش، اسلام را در منطقه غرب افریقا احیا نماید. دان فودیو پس از پیروزی قیامش و تشکیل خلافت سوکوتو به نهادینه سازی آموزش و تربیت در سراسر خلافت سوکوتو، در سطحی وسیع و بین همه طبقات جامعه، پرداخت و شهرهای منطقه غرب افریقا را به مراکز بحث و بررسی علوم دینی و غیردینی و محلی برای تعلیم و تربیت دانشمندان بزرگ بدل کرد و بدین ترتیب، سبب رونق فرهنگ و تمدن اسلامی در منطقه غرب افریقا گشت.

با استقرار حکومت تیموری در فلات ایران و رویکرد تیموریان به نقش زنان درباری در عرصه سیاسی ،فرهنگی و اجتماعی،جایگاه این زنان دستخوش تحول و دگرگونی گردید که این تاثیرات و حضور خاتونان درباری را می توان در نگاره های مصوَر شده این دوره مشاهده نمود. نگارگر با ترسیم چهره خاتونان درپوشش و لایه های متنوع سعی در نشان دادن موقعیت وجایگاه اجتماعی آنان دراین عصر دارد. هدف مقاله حاضر شناخت جایگاه اجتماعی زنان درباری در دوره تیموری درنگاره ها بر روی دیوارهای کاخ ها و کتب مصور شده است.این پژوهش با گردآوری مطالب کتابخانه ای به روش توصیفی و تحلیلی و استخراج اطلاعات از نگاره های این دوره، جایگاه اجتماعی و شاخصه های پوششی و صحنه هایی از وقایع زندگی زنان خاندان تیموری را ترسیم کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد نگارگری ایران در دوره تیموری به عنوان یک هنر مطرح بوده و یکی از منابع تاثیرگذار در تاریخ نگاری می باشد و ضمن آنکه منعکس کننده روح هنری ایرانی بود با ثبت و ضبط زندگی زنان خاندان تیموری به تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آنان از سیاست و حکمرانی تیموریان و معرفی جایگاه اجتماعی و ارایه تصویری از پوشش و برخی رسومات درباری، صحنه هایی از وقایع زندگی زنان خاندان تیموری را به نمایش گذاشت.