علم و تمدن در اسلام (تمدن اسلامی و دین پژوهی سابق)

ویژگی های مشخص در هر حرفه ای سبب پیشرفت و بهبود وضعیت آن می شود. تکوین قابلگی به مامایی به عنوان شاخه ای از علوم طبی و تخصصی ویژه زنان در ایران، سبب تبدیل آن به دانشی مبتنی بر آموزش، پیشگیری، تحقیق، تشخیص و درمان گردید. مطابق تحقیقات انجام شده در زمینه گذار، عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در بروز این رخداد به تنهایی یا با یکدیگر مؤثر بوده و در پژوهش های مختلف مورد بررسی قرارگرفته اند، آنچه دراین بین مغفول مانده، چگونگی تکوین علمی این حرفه است؛ بنابراین تلاش می شود با مقایسه منابع طب سنتی (قانون، ذخیره، مولودیه) به عنوان مراجع قابله های سنتی و منابع نوین (حفظ الصحه زنان، رساله در قابلگی) تدریس شده برای دانش آموزان مدرسه قابلگی و استفاده از منابع تاریخ اجتماعی برای درک وضعیت عمومی بهداشت زنان، به پاسخ این پرسش ها رسید که چه تغییراتی در قابلگی سنتی صورت گرفته است؟ کدام نیازهای طبی جامعه زنان پس از تکوین به مامایی، برطرف شده است؟ برای این منظور ابتدا وظایف شناخته شده یک قابله بیان شده، سپس همان رفتار در قالب یک مامای تحصیل کرده عنوان می گردد و تفاوت قابلگی و مامایی از نظر علمی آشکار و ضمن تبیین تغییرات، تأثیرات تکوین بیان می گردد. در خلأ مطالعات تاریخ پزشکی زنان در حوزه تخصصی طبی آن ها (قابلگی) و فقدان مطالب تحلیلی با دیدگاه طبی، یافته های پژوهش نشان می دهند، برخی از تحولات ماهیتی بوده و برخی دیگر به بهبود عملکرد این حرفه انجامیده و نتیجه گذار از قابلگی به مامایی در بهبود وضعیت بهداشتی مادران و کودکان، کاهش آمار مرگ ومیر و عوارض زایمان آشکار می گردد.

شیخ ابواسحاق کازرونی، از بزرگان صوفیه نیمه دوّم قرن چهارم و اوّایل قرن پنجم در کازرون بود. وی، پس از تحصیل نزد عارفان بزرگ آن زمان، طریقت ابوعبدالله محمدبن خفیف از صوفیان بزرگ شیراز را به دلیل انطباق با عقایدش برمی گزیند. شیخ ابواسحاق در راستای اعتقاداتش مجموعه مرشدیه را در شهر کازرون تأسیس می کند که در سده های بعد، گسترش یافت. در این راستا، نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای و توصیفی- تحلیلی و با طرح این سؤال که، طریقت مرشدیّه در کازرون از چه جایگاه و اهمّیتی برخوردار گشت؟ کارکرد عرفانی و سیر تحوّل فرهنگی اقدامات عمرانی مجموعه مرشدیّه را در سده های چهارم، پنجم و هشتم هجری، بررسی می کند تا جایگاه و ارزش آن را تبیین نماید.نتایج پژوهش نشان می دهد که مجموعه مرشدیّه، بنایی با کارکردهای چند گانه شامل مسجد جامع، خانقاه و تحت السراج (اقامتگاه مریدان غریب) بود. این مجموعه، با هدف ترویج دین اسلام و دستگیری از مستمندان و مسافران شکل گرفت و با قرارگیری مقبره شیخ ابواسحاق در آن، به صورت مجموعه آرامگاهی تا قرن ها محل زیارت پیروان او شد. سپس در قرن هشتم هجری، شیخ امین الدّین بلیانی (از پیروان شیخ ابواسحاق)، بناهای عام المنفعه دیگری نیز به آن افزود. نکته مهم در مورد این مجموعه، تأثیر قابل توجه آن بر فرایند گسترش شهر کازرون می باشد که مسجد جامع شهر را نیز در بر می گرفته است. هم اکنون مقبره شیخ ابواسحاق، تنها اثر باقیمانده از مجموعه مرشدیه است که به دلیل شکل و ساختار معماری ویژه خود و همچنین ارتباط آن با رفتارهای آیینی، قابل توجه است.

در عصر حاضر با ظهور انقلاب اسلامی ایران مباحثی همچون ایجاد تمدن نوین اسلامی و نقد تمدن مدرن غرب بیش از پیش در جوامع اسلامی مطرح شده است؛ بنابراین انجام پژوهش هایی برای تحلیل زوایای اندیشه ی اسلام تمدنی ضروری است. در این مقاله با رویکرد تمدنی و به روش توصیفی و تحلیلی اندیشه امام موسی صدر به عنوان الگویی موفق در عرصه ی نظریه پردازی و کنش گری تمدنی مورد تحلیل قرار گرفته است و مؤلفه های تمدن ساز اسلام از منظر ایشان بیان شده اند. این مؤلفه ها عبارتند از: الف) دین اسلام با توجه به فرهنگ متعالی اش هدایت گر انسان به زندگی عقلانی است و همانطور که در گذشته تمدن ساز بوده در آینده نیز می تواند تمدن ساز باشد. ب) روابط اخلاقی و توأم با معنویت با ایجاد انسجام اجتماعی موجب شکل گیری تمدن خواهد شد. ج) علم به معنای کشف قوانین و حقایق هستی برای رسیدن به آرامش و آسایش در زندگی مکمل دین برای ساختن تمدن حقیقی انسانی هستند. د) حضور مؤثر، کارآمد و انسان محور زنان در جامعه و خانواده برای سازندگی و تعالی اجتماع و تمدن پردازی. ه) عدالت به معنای توازن در نظام هستی و همسویی جامعه با نظم الهی آفرینش و ایجاد فرصت برابر برای شکوفایی استعدادهای انسانی به عنوان یکی از پایه های اصلی ایدئولوژی اسلام که باید در اجتماع امتداد یابد تا به شکل گیری تمدن منجر شود. و) آزادی به معنای رهایی توأمان از سلطه ی دیگران و از هوای نفس که حدی ندارد و سازنده ی تاریخ و تمدن خواهد بود.

قدریه، جریانی فکری-سیاسی در قرن نخست هجری بود که در واکنش به سیاست های بنی امیه برای تثبیت قدرت شکل گرفت. حکومت اموی با مبارزات همه جانبه علیه این جریان، تلاش کرد نفوذ آن را مهار کند. این پژوهش با روش تحلیل تاریخی و بررسی منابع مکتوب، بسترتاریخی-فکری دو جریان را واکاویده و بازتاب تقابل میان قدریه و حاکمان و هواداران بنی امیه را در میراث روایی اهل سنت تحلیل می کند. مسئله اصلی پژوهش، تحلیل نحوه انعکاس این تقابل در روایات اهل سنت در چهار سده نخست اسلامی است. یافته ها نشان می دهد این نزاع در منابع روایی پیرامون سه محور عمده بازتاب یافته است:1. محور سیاسی-مذهبی روایاتی را شامل می شود که بازتابی منفی از نفوذ قدریان در جامعه دارند و مشوق حذف فیزیکی آنان هستند.2. در محور فرهنگی-اجتماعی قدریه با هویتی منفی، همچون "مجوس امت"، معرفی شده اند که به انزوای اجتماعی آنان انجامیده است.3. محور کلامی-اعتقادی متنوع ترین روایت ها را شامل می شود و قدریه را با صفاتی چون شرک، کفر، دشمنی با خداوند، زندقه، و انکار قدر الهی توصیف کرده است. این مطالعه نشان می دهد که این نزاع، بازتابی از نبرد ایدئولوژیک میان گفتمان عدالت محور قدریه و دستگاه حاکمه جبری بود. به تدریج، این تقابل سیاسی به نزاع عقیدتی تغییر یافت و از میراث حدیثی برای تقویت گفتمان جبری بهره برداری شد.

ارزیابی وضعیت علم در عصر صفویه می تواند دریچه ای به دلایل ساختاریِ طلوع و غروب این عصر بگشاید. بر این اساس، سؤال اصلی پژوهش آن است که کدام الزامات نهادی به تحقق وضعیت اولیه تأسیس علم در عصر صفویه انجامیده است؟ و کدام خصایص، در ادامه، امکان های تداوم وضعیت علمی را مخدوش ساخته است؟ پژوهش حاضر بر این فرضیه که معرف های علم در عصر صفویه گویای وضعیتی نسبتاً استاندارد می باشد، تمرکز کرده است اما در ادامه، چراییِ ناپایداری این وضعیت را جستجو کرده است. یافته های پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به اعتبار تحلیل کارکردیِ نظریه رابرت مرتن نشان می دهد در حوزه شرایط درونی علم که نخستینِ آن عام گرایی است، مستندات حاکی از تحقق نسبی اصل عینیت از طریق رهایی علم از پایگاه طبقاتی، ملیتی، قومیتی و زبانی است. استاندارد درونیِ دوم یعنی مالکیت جمعی نیز از منظر شکل گیری اجتماعات علمی، و با دو مکانیسم ترجمه و انتقال یافته های علمیِ ناهمزمان و همزمان، وضعیت نسبتاً شایسته ای را نمایش می دهد. اصل سومِ بیرونی نیز با نام بی طرفی، از طریق تنوع رشته های علمی، به اصل فراغت از ارزش منجر گردیده و از طریق تدارک بنیان های عقلانی برای دین، به پرهیز نسبی از جهت گیری تأییدی انجامیده است. از حیث شرط درونیِ چهارم یعنی شکِ سازمان یافته نیز می توان تشکیک ها و نقدهای موجود میان اخباریون و اصولیون را نمونه شکِ روش شناختی در ساختار علمی این عصر دانست و شک اخباریون در خصوص عدم امکان دریافت اذن از شان زعامت مجتهدین توسط حکام را گواهی بر شکِ نهادی در این عصر تلقی نمود.هر چند بخش دیگر یافته ها، گویای ناپایداری استاندادهای علم در عصر صفویه است؛ زیرا عموماْ با پایان حکمرانی شاه طهماسب و با انحصارگرایی علوم نقلی نسبت به علوم عقلی، غلبه  اخباری گری بر سایر جریان های فکری، تحاشی فلسفه و رویکردهای بینارشته ای از سوی بخشی از فقها، فروکاستن کلیت علم به معارف دینی، بی مهری نسبت به صنعت چاپ، عدم عبور از مدرسه به آکادمی، قلت کتابخانه ها، خرافه گرایی، تنیدگی روزافزون منافع علما و حکام و تعصب نسبت به هر گزاره غیرشیعی در علم، استاندادهای علم استمرار نیافت و بازگشت به رکود علمی در ایرانِ عصر صفوی مشاهده گردید.

آسیب هایی که پس از انقلاب حرف به تراث تاریخی و فرهنگی ترکیه رسید، در بخش آثار مکتوب تاریخی نمود چشمگیری داشته است. این آسیب، در خواندن و تصحیح آثار فارسی عثمانیان بیشتر به چشم می خورد؛ زیرا پژوهشگر باید علاوه بر تسلط به الفبای عربی، به زبان فارسی نیز مسلط باشد. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از آثار تصحیحی ترکیه به دست دانشجویان تحصیلات تکمیلی به شکل پایان نامه و رساله عرضه می گردند، دارای کیفیت مناسبی نیستند. این آثار به عنوان فعالیت های ابتدایی پژوهشی این دانشجویان از جنبه های گوناگون با نقص ها و مشکلاتی روبه رو است. از این رو، مجموعه ای از کاستی ها و نادرستی ها به متون تصحیح شده نسخ راه یافته که در نمونه انتخابی (تصحیح غزوات سلطان سلیم به دست اسرا یوردم به عنوان رساله دکتری در دانشگاه استانبول) بررسی گردیده است. با توجه به نمونه انتخابی و در پاسخ به پرسش «متن تصحیح شده نسخ خطی فارسی در دانشگاه های ترکیه دارای چه کاستی ها و نادرستی هایی است؟»، مشخص شده است که نادرست خوانی در اتصال یا عدم اتصال نابجای کلمات، استفاده یا عدم استفاده از حروف غیر عربی، نادرست خوانی به سبب اعجام نادرست و نیز ناتوانی در خواندن کلمات، از مشکلات بنیادین بوده که در پیدایی همه این موارد، عدم تسلط کافی به زبان فارسی، نقش اصلی را داشته است.