۱.
دوره اصلی تفکر العطاس را دوران استعمار، به ویژه مالایای بریتانیا و هند شرقی هلند تشکیل می دهد. او به عنوان یک دانشجو در دانشگاه آمستردام در دهه 1950 میلادی، اولین مقاله خود را درباره مسئله استعمار نوشت و مسائل ایجادشده توسط استعمار را به سه دسته تقسیم کرد. دسته سوم که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد، مشکلات غیرمادی، یعنی جامعه شناسانه، روانشناختی و مسائل اخلاقی خلقشده توسط استعمار است که به نظر العطاس بیشتر صدمات استعمار از همین دسته به جوامع تحت استعمار رسیده و همین حوزه است که مانع رسیدن به راه حل برای بسیاری از مسائل اجتماعی شده است. در همین دوره بود که العطاس نقش بسیار مهمی برای نخبگان در توسعه قائل شد. به عقیده او نخبگان حاکم که تربیتشده دوران استعمار هستند دارای کمبود یک نظام فکری یکپارچه بودند و نتوانستند سنتزی میان میراث فرهنگی خود و تفکر غربی پیدا کنند. این مقاله نگرش و رویکرد استعمارزدایانه العطاس را از منظر نظری، روش شناسی و بسترهای موجود شرح می دهد.
۲.
سید حسین العطاس یکی از معدود متفکران پسااستعماری است که در زمان برچیده شدن ساختارهای قدرت استعماری، توجه جهانیان را به ایده «اسارت ذهنی و امپریالیسم فکری» جلب کرد. وقتی بسیاری از روشنفکران فکر کردند استعمارزدایی کامل شده است، او به مسئله اسارت ذهنی و حضور ذهن اسیر، «ذهنی غیرانتقادی و تقلیدی تحت سلطه یک منبع خارجی که دارای تفکری مستقل نیست»، برای تداوم سلطه پارادایم های اروپامحوری و امپریالیسم فکری اشاره کرد. در این مقاله سعی شده است تا نحوه دریافت مفهوم «اسارت ذهنی» سید حسین العطاس در ایران ترسیم شود و چگونگی انتقال این مفهوم به ایران و سپس نحوه استقبال از آن در ایران پس از انقلاب 1357 تبیین شود. این مقاله نشان می دهد که چگونه گفتمان هایی مانند غرب زدگی جلال آل احمد و آمریکا زدگی صمد بهرنگی دریافت مفهوم «اسارت ذهنی» العطاس را در ایران شکل می دهند. خواندن آثار این متفکران ما را به مضامین امپریالیسم فکری و فساد دانشگاهی در بستر آموزش ایرانی سوق می دهد. سپس این مقاله از مفهوم ذهن اسیر به عنوان ابزاری تحلیلی برای کشف علل فساد آکادمیک استفاده خواهد کرد.
۳.
در این مقاله نخست تصویر العطاس از وضع موجود جوامع آسیایی و اسلامی که در میانه «ذهن بسته» و پدیده «تروریسم» قرار گرفته اند، ترسیم می شود. سپس، دیدگاه وی درمورد وضع علوم اجتماعی در این کشورها و قرار گرفتن آن ها در میان دو لبه قیچی «ذهن اسیر» و «امپریالیسم فکری» مورد بحث و گفت وگو قرار می گیرد. در ادامه، مفهوم سنت علوم اجتماعی مستقل و خلاق که وی در برابر بومی سازی یا اسلامی سازی علوم مطرح می کند، معرفی می شود و نحوه مواجهه العطاس با سوسیالیسم و نظریه وبر درمورد اخلاق اقتصادی اسلام و توسعه سرمایه داری در جنوب شرق آسیا به عنوان نمونه هایی از مواجهه خلاقانه با اندیشمندان غربی و تلاش برای ایجاد سنت مستقل علوم اجتماعی مرور می شود. در پایان، برنامه پژوهشی العطاس برای ایجاد سنت علوم اجتماعی مستقل مورد نقد قرار می گیرد، از این جهت که در این برنامه به ریشه های معرفتی شکل گیری علوم اجتماعی مدرن در غرب و منطق معرفتی لازم برای شکل گیری یک سنت مستقل علوم اجتماعی در کشورهای غیرغربی توجه کافی صورت نگرفته است.
۴.
جهانگردان و مسافران غالباً نقش مهمی در توسعهشرق شناسی داشته اند و سفرنامه ها، یکی از منابع ارزشمند در شرق شناسی هستند. سفرنامه های روسی درباره ایران در قرن 19 میلادی حاوی نکات فراوانی دربارهنوع دیدگاه روس ها به ایرانیان و همچنین برداشت و درک آن ها از خودشاناست. ایران به عنوان یک کشور آسیایی و روسیه به عنوان کشوری که خود را اروپایی می دانست، روابط پرفرازونشیبی در قرن 19 داشته اند. در این پژوهش با تکیه بر نظریات جامعه شناس معاصر، پروفسور سید حسین العطاس، دیدگاه رو س ها به ایران و زوایای زندگی فرهنگی و اجتماعی این کشور براساس سفرنامه هاو گزارش های روسی که در قرن 19 میلادی نگاشته شده مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین به این سؤال پاسخ داده می شود که روس ها به عنوان یک استعمارگر اروپایی چطور به زندگی مردم ایران نگاه می کردند و در سفرنامه های روسی چه تصویری از ایران به عنوان یک کشور مستقل آسیایی ترسیم شده است؟ همچنین تلاش خواهیم کرد تا مؤلفه هایی را که به اعتقاد پروفسور العطاس در شرق شناسی اروپایی وجود دارد، در چند نمونه از سفرنامه های روسی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی، نقش سفرنامه ها در شکل گیری انگاره های ذهنی راجع به ایران را تحلیل می کند.
۵.
درک سید حسین العطاس از مفهوم «روشنفکر» را چگونه باید فهمید؟ مسئله روشنفکران در جهان مدرن یکی از چالش برانگیزترین پرسش های علوم انسانی و اجتماعی است. العطاس میان نقش روشنفکران در جوامع در حال توسعه و توسعه یافته تمایز قائل است. مفروضات بنیادی نگرش العطاس، به عنوان یک اندیشمند پسااستعماری از مالزی، درباره نقش روشنفکران در جوامع در حال توسعه چیست؟ روایت های غیراروپامحور زیادی درباره نقش روشنفکران در جهان معاصر وجود دارد. برای مثال می توان به علی شریعتی، جلال آل احمد و ادوارد سعید اشاره کرد. اما تنها اندکی بر نگرش العطاس در ارتباط با آینده روشنفکران مدرن در دنیا و به خصوص در جوامع در حال توسعه کار کرده اند. به عبارت دیگر، در این مقاله بر مفهوم روشنفکر، آنگونه که العطاس آن را می فهمد، متمرکز خواهیم بود و تلاش خواهیم کرد مربوطیت این رویکرد را در بستر امروز جوامع در حال توسعه پیدا کنیم و در این باره که آیا تعامل انتقادی با این رویکرد غیراروپامحور می تواند در به کارگیری رویکرد العطاس در سطحی کلی و جهانی مؤثر باشد بحث کنیم؟
۶.
چطور باید افسانه بومی تنبل اثر خارق العاده حسین العطاس را در ایران خواند؟ نقد یک متفکر پسااستعماری جنوب شرق آسیا بر سرمایه داری استعماری و تأثیر آن بر تصویر برساخته از بومیان مالایی و جاوه ای چه ربطی به بستر ایرانی می تواند داشته باشد؟ آیا نقد العطاس می تواند راهگشایی برای نظریه پردازیِ مفهومی ایدئولوژیک در بستر ایرانی باشد که دینامیک پیشرفت را در بازه بلندمدتی در تعلیق نگاه داشته است؟ این مقاله تلاش دارد به بسط ایده استثناگرایی ایرانی و گفتمان های حوالی آن بپردازد. با استفاده از نظریات العطاس به ویژه کتاب افسانه بومی تنبل تلاش می شود انگاره های فکری و ذهنیت برساخته درباره استثنا بودن وضعیت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی ایرانیان توضیح داده شود و امکان های خلق و تقویت آن توسط استبداد داخلی و شبه استعمار در ایران مدرن بررسی شود. درنهایت استثناگرایی ایرانی در این مقاله به مثابه یک ایدئولوژی متقاطع ملی، مذهبی، جنسیتی تعریف می شود که ذهنیتی درونی سازی شده در افراد عضو اجتماعات ایرانی می سازد که آن ها را در وضعیت متناقض از فرادستی و فرودستی هم زمان در برابر دیگری قرار می دهد.[1] [1] برخی از ایده های مربوط به سوژه این مقاله که پروژه پژوهشی شخصی نویسنده است، پیشتر در نهمین کنفرانس اروپایی مطالعات ایران، در سال 2019 و دانشگاه فری برلین ارائه شده است. همچنین بخشی از استدلال های درج شده در این مقاله پیش تر به زبان انگلیسی توسط این جانب در مجله نگرش اسلامی منتشر شده است. Vezvaei, Sh. (2022). “Demythologizing the Myth of Iranian Exceptionalism”, Islamic Perspective , No. 27: 85-94.
