مطالعات علوم قرآن

در سده های اخیر مستشرقان و محققان غیرمسلمان به صورت آکادمیک به موضوع «منابع و مصادر قرآن» توجه کرده اند. پیشینه موجود از این بحث به سده 19 میلادی برمی گردد و از آن پس تاکنون طیف گسترده ای از دیدگاه ها مطرح شده است. صاحبان این بحث به طرح شبهاتی در منابع و مصادر قرآن پرداخته و با فرضیه ها و شبهات گوناگون چنین القا می کنند که پیامبر اکرمﷺ بخش قابل توجهی از قرآن را از منابع مختلفی چون تورات، انجیل، آیین صابئان، آموزه های زرتشتی و فرهنگ و آداب و اشعار جامعه جاهلی برگرفته است. یکی از خاورشناسان به نام ویلیام تسدال (Tisdall William) با تمسک به وجود مشابهت های میان قرآن کریم و آموزه های زرتشتی، نظریه اقتباس قرآن از آموزه های زرتشتی را برگزیده است. پژوهش حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و با رویکرد انتقادی نظریه اقتباس قرآن از آموزهای زرتشتی را نقد و بررسی می کند. یافته های پژوهش نشان می دهد در نوشته های برخی از مستشرقان، دشمنی با اسلام و توجه نکردن به اصول پژوهش در رویکرد قرآن پژوهی دیده می شود؛ ازاین رو می توان گفت هدف واقعی همه مستشرقان از این گونه پژوهش ها شناخت اسلام و قرآن نیست.

عبدالکریم خطیب از مهم ترین مفسران اجتماعی معاصر محسوب می شود که از حوزه جغرافیایی مصر برخاسته و با هدف ارائه اصول کلی حاکم بر نظام اجتماعی اسلام، با شیوه ای نظری تشریحی و تحلیلی، آیات قرآنی را پردازش کرده است. هدف از پژوهش حاضر، تبیین روش تفسیری خطیب در التفسیر القرآنی للقرآن و نقد شیوه های تفسیری او است. در این جستار با روش توصیفی – تحلیلی و به کارگیری سیاق درون متنی، متن التفسیر القرآنی للقرآن مورد واکاوی شده و در چهار بخش به بررسی و نقد شیوه ها و روش تفسیری خطیب پرداخته شده است. مهم ترین یافته های این پژوهش از رهگذر استخراج مبانی و روش تفسیری خطیب این است که وی متأثر از مکتب تفسیری عبده و به سبب گوناگونی انجام پژوهش های علوم قرآنی و همچنین استفاده از روایات تفسیری، تفسیر آیات را بسیار توسعه بخشیده است؛ ولی در جایی که تفسیر بدون استفاده از روایت دشوار است، به عقل خود تکیه و به تدبر در آیات بسنده کرده است. از ادعای مفسر برمی آید که وی در تفسیر آیات قصد دارد تا آنجا که ممکن است از دیگر آیات قرآن بهره گیرد؛ اما در برخی از آیات که انتظار می رود مفسر در تفسیر آیه از خود قرآن استفاده کند، چنین چیزی دیده نمی شود و وی به تحلیل های شخصی اکتفا می کند و به دیگر آیات قرآن استناد نمی کند. علاوه بر آن مبنای خطیب در انتخاب آیات تفسیرکننده آیات دیگر مشخص نیست؛ بنابراین وی گاهی آیه ای را شاهد برای تفسیرش می آورد که تنها در الفاظ مشترک اند، اما لزوماً در مفهوم چنین نیستند.

قرآن بسندگان گروهی از مسلمانان اند که قرآن را تنها مصدر تشریع احکام قلمداد کرده، حدیث (یکی از مهم ترین منابع استنباط احکام) را انکار می کنند. رگه های سنت ستیزی به زمان حیات پیامبرﷺ برمی گردد. این تفکر در دو سده اخیر دوباره مجال رشد یافت و در شبه قاره به نهضتی همه گیر تبدیل شد. بررسی جریان شناسی و رویکرد این فرقه که آبشخور اصلی این تفکر هستند، اهمیت بسزایی دارد. دو عامل اهل حدیث و به ویژه استعمار، نقش عمده ای در شکل گیری این جریان ایفا کرده اند. در سده هجدهم شاه ولی اله و در سده نوزدهم احمد خان به بازنگری احادیث روی آوردند. به تبع ایشان، قرآنیان شبه قاره، در اوایل سده بیستم، به بازنگری احادیث پرداختند. در رأس این جریان در سده یادشده، چکرالوی و امریتسری قرار داشتند که هر دو تحت تأثیر افکار استعمار با توجه به بازنگری ای که در احادیث انجام دادند، درنهایت روایات را به طور کامل رد کردند و آن را منکر شدند و فرقه قرآنیان را در شهر لاهور و امریتسر طرح ریزی کردند. رویکرد قرآنیان شبه قاره عبارت است از: چگونگی عمل به سنت پیامبرﷺ و به کارگیری احادیث وی؛ چگونگی عصمت پیامبرﷺ در دریافت و ابلاغ حی؛ منابع تفسیر و دایره شمول آن؛ رجعت عیسی×؛ وجود بهشت و جهنم؛ چگونگی ادای نماز و روزه؛ تعدد زوجات. در این نوشتار کوشش شده است با رویکرد توصیفی– تحلیلی، به جریان شناسی و رویکرد قرآنیان شبه قاره پرداخته شود و سعی بر آن است دیدگاه های این فرقه نقد گردد.

یکی از دایرهالمعارف های ویژه قرآن که غربیان در عصر حاضر نوشته اند، دائرهالمعارف قرآن آقای الیور لیمن (Oliver Leaman) است. با توجه به جایگاه دایره المعارف ها و اهمیت آنها در مراجعه پژوهشگران و مخاطبان غیرمسلمان و حتی مسلمانان، نقد و بررسی آنها خصوصاً با دیدگاه های شیعه امری لازم و ضروری است. پژوهش حاضر به معرّفی و نقد مدخل «امامت» از دائره المعارف قرآن ، نگاشته خانم آرزینا آر. لالانی و ویراسته آقای الیور لیمن می پردازد. این مدخل در آن دائره المعارف به مبحث امامت به معنای امام، کاربرد آن در قرآن کریم و نظرهای مختلف فرقه های اسلامی پرداخته است. نویسنده با ارجاع به آیه انتصاب ابراهیم× به عنوان امام، بحث اصلی را آغاز می کند و با طرح مفاهیم و مواردی که در قرآن به این موضوع پرداخته شده است، بحث را پی می گیرد و سپس نظر مذاهب اسلامی را به اجمال مطرح می کند. پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال است که براساس مبانی و دیدگاه شیعه، نقاط قوت و ضعف این مدخل کدام است. نتایج حاصل از پژوهش آن است که با وجود نقاط قوت این مقاله، کاستی ها و ضعف های بسیاری نیز دیده می شود که می توان به این موارد اشاره کرد: عدم تبیین مناسب و دقیق واژه امام و امامت، عدم سیر منطقی و نظم مناسب، نگاه جانبدارانه در مسئله امامت، عدم اشراف بر دیدگاه شیعه و منابع معتبر آن، عدم تبیین مناسب عصمت امام.

نکوهش قرآن و روایات از «تکاثر» در کنار مذمت جمع مال و تحقیر دنیا، و روایات تحدید کمّی مالکیت، این شبهه را ایجاد کرده است که آموزه های دینی، در برابر تولید ثروت و انباشت سرمایه، رویکردی منفی دارند و انعکاس همین رویکرد در فرهنگ مسلمانان، از عوامل عقب ماندگی آنان است؛ چه رشد و پیشرفت اقتصادی بدون تولید ثروت و سرمایه گذاری های کلان شدنی نیست. این تحقیق که به روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی سامان یافته است، درصدد تحلیل صحیح آموزه های مرتبط با تکاثر و پاسخ به شبهه یادشده است. فرضیه تحقیق این است که اصولاً «تکاثر»، مقوله ای فرهنگی و اخلاقی است و با موضوع اقتصادی تولید ثروت و انباشت سرمایه تمایز دارد. یافته های تحقیق نشان می دهد آموزه های دینی، همگام با هشدار در مورد تکاثر، بر تولید ثروت و سرمایه تأکید دارند و رویکرد فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی در برابر این مقوله ها، همسو و هم جهت با یکدیگرند؛ چنان که نکوهش دنیا، ناظر به «هوس های سیری ناپذیر»، «مقایسه دنیا با آخرت» و «دلبستگی افراطی به دنیا» است که منافاتی با سرمایه گذاری و تولید ثروت ندارد. همچنین محدودیت کمّی برای تملک قابل اثبات نیست و استناد به روایات در این باره، نقدپذیر است.

ازآنجاکه هر جامعه ای، برای تحقّق و پیشرفت و تعالی خویش نیازمند بنا شدن براساس مبانی و اصول مکتب مورد اعتقاد خویش است، جامعه ایمانی نیز باید براساس اصول و مبانی خاصی ساخته شود. آیات پرشماری از قرآن کریم، رسالت معرفی مبانی تحقق ساز جامعه ایمانی را بر عهده دارند؛ چنان که در آیه 3 سوره عصر، تواصی به حق، یکی از اصول تشکیل دهنده جامعه ایمانی معرفی می شود. تحقیق پیش رو با هدف تبیین تواصی به حق و نقش آن در تحقق جامعه ایمانی به روش توصیفی-تحلیلی تدوین شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که تواصی به حق یک دعوت همگانی به سوی تبعیت از حق است تا همگان حق را به خوبی بشناسند و از باطل دوری کنند. ارمغان ِ این احساس مسئولیت متقابل، برای جامعه، تحققِ عدالت اجتماعی، ایجاد وحدت و همبستگی، فراگیر نشدن فتنه ظالمان، پیروزی بر دشمنان، دوری از خسران و آمادگی جامعه برای ظهور خواهد بود. بی شک هرکدام از این مؤلفه ها، جامعه را یک گام به سمت ایمانی شدن رهنمون خواهد ساخت.