پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

هدف: هدف این مقاله تحلیل دیدگاه های مختلف درباره پیشرفت علم و نقدهای وارده بر هر یک و تبیین ضرورت تغییر رویکرد از فعالیت علمی به پیشرفت علمی است. روش شناسی: پژوهش حاضر از حیث ماهیت، نظری فلسفی و از نظر روش قیاسی و استنتاجی است. با استفاده از این روش نظریه ها و آراء صاحب نظران در باب پیشرفت علم واکاوی و توصیف شده و به کمک قیاس نتایجی استنتاج شده است. یافته ها: در باب پیشرفت علم سه رویکرد وجود دارد: رویکرد معرفتی، رویکرد معنایی و رویکرد عملکردی درونی. هر یک از این رویکردها حکایت های متفاوتی از پیشرفت علم عرضه می دارند. در دیدگاه معرفتی یا رویکرد سنتی، پیشرفت علم تجمع یا انباشتی از باورهای علمی واقعی است. بر انباشتگی خطی دانش و ابقاء نظریه های علمی تأکید می شود. در رویکرد معنایی، رئالیست ها توفیق علم را حاصل صدق تقریبی، صدق نمایی، ارجاع عبارات اصیل یا ترکیبی از این امور می دانند و بر ایده همگرایی، انباشتگی و انطباق در علم پای می فشارند. رویکرد عملکردی درون گرا و مسئله محور است و پیشرفت علم را حاصل انقلاب های علمی می داند. طرفداران این رویکرد یا پسارئالیست ها، نسبی گرا هستند. این نسبی گرایان متهمند که موضع آنها به نسبی بودن منجر می شود و اعتبار و قدرت روش علمی را برای مبارزه یا مواجهه با باورهای دیگر تضعیف می کند؛ به علاوه به خاطر خصلت سرنگون کننده انقلاب، هیچ انباشت علمی وجود ندارد. در مقابل رئالیست ها که اعتقادی به تغییرات انقلابی در نظریه های علمی ندارند، معتقدند که در اثر به وجود آمدن اصلاح تدریجی نظریه ها، علم رشد می یابد. نتیجه گیری : علیرغم تفاوت در نظریه ها، هر سه رویکرد پیشرفت علم را پیشرفت شناختی می دانند، نه تولید نوشتارگان یا تولید اطلاعات علمی (کتاب، مقاله). حرکت در مسیر علم باید شکوفایی ابعاد مختلف توسعه را فراهم آورد. پیشنهاد پژوهش آن است که مفهوم پیشرفت علم یا پیشرفت شناخت در قالب «اصل کانتی اشاعه سؤال» قابل توجیه است.

مقدمه: ارتباطاتِ علمیِ سازمانی به عنوان بنیان سازمان های مدرن، تأثیر بسیاری بر پیشرفت سازمان ها داشته و در چرخه مدیریت دانش مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. با توجه به نقش ارتباطات و سیستم ارتباطی به عنوان مهم ترین مفروضه سیبرنتیک، این مقاله با رویکردی سیبرنتیکی، روند تکاملی دانش در انواع سیبرنتیک را با توجه به نقش مشاهده گر و با در نظر گرفتن نظریه اتوپوئسیس ماتورانا و وارلا و ارتباطات علمی لومان مورد بررسی قرار داده است و با مطرح کردن مبانی فلسفی چهارگانه سیبرنتیک سعی دارد اهمیت این رویکرد را در اشتراک دانش سازمانی آشکار سازد. روش شناسی: این مقاله از نوع مروری است که با استفاده از روش مرور روایتی و بررسی منابع نظری و جستجو در پایگاه های معتبر گوگل اسکالر، مگیران و ایرانداک تهیه شده است یافته ها: یافته ها بیانگر آن است که هر چهار رویکرد سیبرنتیکی در اشتراک دانش حائز اهمیت می باشند و اوج این اهمیت را می توان در نظریه ارتباطات علمی لومان و نقش متفاوت مشاهده گر در هر مرتبه از سیبرنتیک در راستای اشتراک دانش، بر طبق نظریه اتوپوئسیس نیز مشاهده کرد. نتیجه گیری : مدیریت دانش به دلیل دارا بودن ماهیتی بین رشته ای زیربنای دانش سازمانی است لذا ضروری است مطالعات اشتراک دانش از دیدگاه نظریه های اتوپوئسیس و ارتباط علمی لومان در سیبرنتیک مورد توجه قرار گیرد. اشتراک دانش مشاهده گران در سیستم های اجتماعی از جمله حوزه هایی است که سیبرنتیک مرتبه چهارم در آن به خوبی متبلور می گردد و برای توسعه علمی جوامع که در نهایت منجر به پیشرفت آنان می گردد، پشتوانه بسیار مناسبی است.

مقدمه : هدف این مطالعه بررسی تأثیر شیوع بیماری همه گیر کووید-19 بر خدمات کتابخانه های مرکزی دانشگاه های سطح یک کشور و نیز موانع پیش روی آنها بود. روش شناسی : پژوهش حاضر کیفی است و جمع آوری داده ها از طریق مصاحبه تلفنی و آنلاین با مدیران کتابخانه های مرکزی یا معاونان سیزده کتابخانه دانشگاهی سطح یک کشور انجام شد. مصاحبه ها با نرم افزار کال ایکس ضبط گردید. محتوای مصاحبه ها با استفاده از نرم افزار مکس کیودا تجزیه وتحلیل و کدگذاری شد و تعداد 120 کد اولیه شناسایی شد که به تأثیرات و موانع کووید-19 پرداخته بودند. یافته ها: تقریباً همه کتابخانه های مرکزی دانشگاه های مورد مطالعه، خدمات حضوری خود را در دوره شیوع کووید-19 محدود کرده و سعی در افزایش خدمات دیجیتال و از راه دور داشتند. بحث سرعت پایین اینترنت و پهنای باند از جمله مشکلات عمده ای بود که ارائه خدمات غیرحضوری در کتابخانه ها را با مشکل مواجه می کرد. از دیگر موانع مهم می توان به مسئله مالکیت معنوی آثار فارسی و نبود چارچوب مشخص برای بهره برداری از فرمت دیجیتال این منابع در سطح کلان کشور، مشکلات بودجه، نبود پروتکل های مشخص جهت ارسال پستی منابع فیزیکی و ... اشاره نمود. نتیجه گیری: تبدیل به فرصت شدن کووید-19، نهادینه شدن دورکاری برای سازمان ها، تسهیل فرایند بوروکراسی خریدهای ضروری کتابخانه ، پذیرش تغییر و ... از جمله موارد متأثر از شیوع بیماری همه گیر کووید-19 بر خدمات کتابخانه های دانشگاهی مورد مطالعه بود.

مقدمه: سایه نویسی که خلق و ایجاد اثر برای و به نام دیگری است غالباً همراه با اعطای نویسندگی یا نویسنده مهمان است. گرچه این پدیده زاده دوران مدرن نیست و سالهاست که خدمات سایه نویسی در عرصه های مختلفی چون سیاست، حقوق و... مورد استفاده قرار می گیرد، اما سایه نویسی دانشگاهی به واسطه ظهور و گسترش استفاده از فناوری های نوین ابعاد تازه تری به خود گرفته است. ظهور مؤسسات مختلفی که به ارائه انواع متنوعی از خدمات در زمینه نوشتن مقاله، پایان نامه و رساله می پردازند موجب بروز پیامدهای منفی چون لطمه به شهرت و اعتبار نهادی، نقض اصالت و تمامیت علمی شده است. بدین جهت سیاست گذار جنایی کشور در حمایت از علم و اصالت تولیدات علمی به این پدیده واکنش نشان داده است. ازاین رو، هدف این پژوهش ارائه شناخت و آگاهی بخشی نسبت به سایه نویسی و ابعاد مختلف آن و نیز آشنایی با رویکرد قانون گذار در مقابله با این پدیده می باشد. روش شناسی: روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی و تحلیلی است و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است. یافته ها: سایه نویسی و اجاره علمی (استفاده از شخص ثالث برای آماده کردن کار پژوهشی) نقض هنجارهای اخلاقی و قانونی می باشد. سایه نویسی در قانون پیش گیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی جرم انگاری شده است. قانون گذار با دو شیوه پیش بینی ضمانت اجراها و استراتژی های پیش گیری به مقابله با سایه نویسی پرداخته است. به موجب این قانون، ارائه خدمات سایه نویسی جرم بوده و مشمول مجازات کیفری می باشد و استفاده از اثری که توسط سایه نویس آماده شده در دانشگاه ها به عنوان اثر خود تخلف بوده و مشمول مجازات های اداری و انتظامی می گردد. نتیجه گیری : به منظور مقابله مؤثر با این پدیده در جامعه علمی نیازمند اتخاذ سیاست های مدون و کدهای اخلاقی و حقوقی شفاف و جامع تر هستیم.

مقدمه: کسب وکار مبتنی بر داده باز به مدل های کسب وکار و یک محیط مشترک که اکوسیستم نامیده می شود نیاز دارد. هدف این پژوهش ارائه چارچوبی برای مدیریت اکوسیستم داده باز از دیدگاه کسب وکار است. روش شناسی: پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و با روش گراندد تئوری انجام شده است. داده ها با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته عمیق گردآوری گردید. جامعه پژوهش، 15 نفر از متخصصان حوزه های کلان داده، نوآوری باز و مدیریت داده بودند و از نمونه گیری هدفمند برای انتخاب مصاحبه شوندگان استفاده شد. تحلیل داده ها در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی انجام شد. یافته ها : یافته های مدل حاصله، شامل بخش های شرایط علی، راهبردها، شرایط مداخله گر و زمینه ای و نیز پیامد حاصل از آن ها است. شرایط علی در عواملی از جمله رویکرد داده محور، رویکرد برنامه محور، رویکرد کاربرد و کاربر محور، رویکرد شبکه و اکوسیستم، و رویکرد نوآوری باز جای گرفته اند. شرایط مداخله گر، مقوله های مکانیزم های ارزش آفرینی داده باز و مشتریان است. شرایط زمینه ای از مقوله هایی از جمله بسترسازی کسب وکار، الزام حقوقی، الزام نهادی، الزام فنی، الزام عملیاتی فرایندی، و الزام فرهنگی اجتماعی تشکیل شده است . برای مدیریت اکوسیستم داده باز لازم است راهبردهایی مانند کسب وکار، سود رابطه ای و مدیریت فرایند نوآوری اتخاذ شود. پیامدهای مدیریت اکوسیستم داده باز، ارزش پیشنهادی، ساختار هزینه و جریان درآمدی، قابلیت مهارتی، قابلیت سازمانی و قابلیت فناوری اطلاعات خواهد شد. نتیجه گیری : چارچوب ارائه شده این پژوهش تا حدودی به کسب وکارهای داده محور جهت شناخت مؤلفه های کلیدی مدیریت اکوسیستم داده باز و توجه به ظرفیت ارزش آفرینی داده باز برای توسعه جریان اطلاعات نوآورانه کمک می نماید.

هدف: با توجه به نقش کتابخانه های عمومی در توسعه کارآفرینی، پژوهش حاضر بر آن است تا به تحلیل مطالعاتی که در این زمینه انجام شده بپردازد و با مقایسه پژوهش های ایرانی و جهانی در این حوزه، زمینه برای شناسایی شکاف ها و خلأهای پژوهش های داخلی فراهم شود. روش شناسی: مراحل اجرای پژوهش حاضر با استفاده از روش فراترکیب صورت گرفت. بدین منظور، پژوهش های مرتبط در پایگاه های بین المللی به زبان انگلیسی و پایگاه های داخلی به زبان فارسی بدون در نظر گرفتن محدودیت زمانی مورد جستجو قرار گرفتند. جهت ارزیابی کیفیت آثار گزینش شده، از چک لیست CASP استفاده گردید. در نهایت، 101 پایان نامه و مقاله (71 اثر به زبان انگلیسی و 30 اثر به زبان فارسی) مورد بررسی قرار گرفتند. یافته ها: در سطح بین المللی، گرایش موضوعی پژوهش ها به سوی حوزه «خدمات اطلاعاتی کارآفرینانه» و در ایران به سمت محور «کارآفرینی سازمانی، فرهنگ سازمانی، خلاقیت و نوآوری سازمانی» بوده است. رویکرد غالب در پژوهش های بین المللی کیفی بوده و بیش تر از روش سندی کتابخانه ای و اسناد و مدارک پیشین برای تحلیل این مطالعات استفاده شده است. در مقابل، تأکید مطالعات داخلی بر استفاده از رویکرد کمّی و روش پیمایشی بوده و استفاده از ابزار پرسشنامه را مبنای تحلیل خود قرار داده اند. عمده ترین پژوهش های انجام شده در سطح ملی و بین المللی در قالب مقاله منتشر شده در نشریات هستند و توسط یک نویسنده نگارش یافته اند. نتیجه گیری : نتایج حاصل از این پژوهش می تواند زمینه را برای کمک به توسعه پژوهش در این حوزه و رفع مشکلات کتابخانه های عمومی در راستای ارائه خدمات نوآورانه و کارآفرینانه و درنتیجه رفع مشکل بیکاری و به تبع آن توسعه اقتصادی جامعه فراهم سازد.

هدف: سواد انتقادی دانشجویان با تولید و نوسازی دانش و اعتبار ادعا های دانش به ارزیابی دقیق متون (چاپی دیجیتالی) در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات می پردازد؛ بر این اساس هدف پژوهش حاضر شناسایی مؤلفه های سواد انتقادی دانشجویان در آموزش عالی بوده است. روش شناسی: طرح این پژوهش سنتزپژوهی کیفی، از نوع فراترکیب تبدیلی است. جامعه آماری پژوهش، دربرگیرنده مقاله های علمی پژوهشی کیفی و ترکیبی چاپ شده در مجلات معتبر در زمینه سواد انتقادی بین سال های 2010 تا 2020 و 1389 تا 1399 می باشد. این پژوهش با استفاده از روش شش مرحله ای ساندلوسکی و باروسو انجام شده است. در گام اول و پس از انتخاب تیم فراترکیب، سؤال پژوهش برای کشف مؤلفه های سواد انتقادی دانشجویان در آموزش عالی تنظیم و معیار های شمول مقاله ها مشخص شدند. در گام دوم، به جستجوی نظام مند منابع در پایگاه های اطلاعاتی انگلیسی و فارسی پرداخته شد. در گام سوم ارزیابی کیفیت مقاله ها انجام و در نهایت با توجه به معیار خروج 51 مقاله اصیل انتخاب شدند. در گام چهارم با تکنیک دسته بندی یافته ها و تکنیک کمی فراچکیده نویسی، مضامین پایه استخراج شدند. اعتبار یابی یافته ها نیز با تکنیک های اعتبارپذیری و انتقال پذیری صورت گرفت. یافته ها: با اجرای گام پنجم از فرایند شش مرحله ای ساندلوسکی و باروسو یعنی ترکیب و ارائه یافته ها، 37 مضمون پایه استخراج شده، در 13 مضمون سازمان دهنده سطح اول و 4 مضمون سازمان دهنده سطح دوم (دانشی، مهارتی، نگرشی و اجتماعی) به عنوان مؤلفه های سواد انتقادی دانشجویان، دسته بندی شدند. در نهایت تمامی مضامین مذکور در قالب مضمون فراگیر سواد انتقادی دانشجویان ارائه شدند. در گام ششم اعتبار یابی یافته ها انجام شد. نتیجه گیری: پس از انجام مراحل پژوهش فراترکیب، مؤلفه های 4گانه تشریح و در انتها چارچوب سواد انتقادی به عنوان یک شایستگی اجتماعی دانشجویان معرفی شد که می تواند سرلوحه سیاست گذاران برنامه درسی در سطح دانشگاه در حین طراحی برنامه های درسی قرار گیرد.

هدف: در این پژوهش عوامل تسهیلگر در پیاده سازی مدیریت دانش با توجه به نقش متغیر میانجی ساختار سازمانی در کتابخانه های عمومی استان کرمانشاه بررسی شد و بر مبنای آن مدل ساختاری برآورد شده ارائه گردید. روش شناسی: روش پژوهش بر اساس هدف پژوهش از نوع کاربردی است. براساس نحوه گردآوری داده ها روش پژوهش پیمایشی از نوع طرح های همبستگی به شیوه تحلیل مسیر و الگوی معادلات ساختاری بود. جامعه آماری این پژوهش را کتابداران کتابخانه های عمومی تشکیل داد. برای برآورد حجم نمونه از فرمول کرجسی و مورگان با سطح خطای 05/0 استفاده شد. حجم نمونه 109 نفر برآورد شد. 92 نفر (5/84) به پرسشنامه پاسخ دادند. در این پژوهش از پرسشنامه جهت گردآوری داده ها استفاده شد. برای بررسی اعتبار محتوایی از نظرات کارشناسان و خبرگان مدیریت دانش استفاده شد. برای بررسی پایایی گویه ها و سازه ها از آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و میانگین واریانس استخراج شده استفاده گردید. برای توصیف داده ها از نرم افزار اس پی اس اس نسخه 26 و برای تجزیه وتحلیل داده ها از مدل سازی مسیری ساختاری مبتنی بر رویکرد حداقل مربعات جزئی (Smart PLS 3.3) استفاده شد. یافته ها: نتایج نشان داد بین دیدگاه های کتابداران زن و مرد در مورد عوامل تسهیل کننده پیاده سازی مدیریت دانش تفاوت معناداری وجود داشت. نتایج آزمون حداقل مربعات جزئی حکایت از تأیید فرضیه های پژوهش داشت و بر این اساس مدل های اندازه گیری و ساختاری از نظر آماری برازش مناسبی داشتند. نتایج نشان داد راهبرد مدیریت دانش، فرهنگ سازمانی، فناوری اطلاعات و منابع انسانی اثر مثبت و معناداری بر پیاده سازی مدیریت دانش داشتند. استراتژی مدیریت دانش بالاترین (310/0) و فناوری اطلاعات (261/0) کمترین ضریب تأثیر را بر پیاده سازی مدیریت دانش داشتند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد ساختار سازمانی به عنوان متغیر میانجی در تعدیل روابط بین عوامل تسهیل کننده و پیاده سازی مدیریت دانش نقشی نداشت. نتیجه گیری : نتایج به دست آمده از تحلیل داده ها اثرات عوامل تسهیل کننده بر پیاده سازی مدیریت دانش را تأیید کرد. بنابراین می توان به مدل طراحی شده و عوامل تسهیلگر پیاده سازی مدیریت دانش تکیه کرد و نتایج به دست آمده را برای پیاده سازی مدیریت دانش به کتابخانه ها تعمیم داد.

هدف: بروندادهای علمی یکی از مهم ترین شاخص های ارزیابی میزان توسعه حوزه های علمی در کشورهای مختلف است. سنجش و ارزیابی بروندادهای علمی از ضروریات است. پژوهش حاضر به شناسایی وضعیت بروندادهای علمی ایران در حوزه کتابخانه دیجیتالی پرداخته است.   روش شناسی: پژوهش از نظر هدف کاربردی، و از نظر نوع پژوهش، پیمایشی تحلیلی است. روش پژوهش مورد استفاده، کتابسنجی بوده است. جامعه آماری پژوهش شامل مقالات و چکیده پایان نامه هایی است که در حوزه کتابخانه های دیجیتالی طی سال های 1397- 1386 منتشر شده اند. ابزار گردآوری داده ها، سیاهه وارسی و برای تجزیه وتحلیل داده ها از آمار توصیفی و نرم افزار اکسل استفاده شده است. یافته ها: نتایج نشان داد که بیشترین آمار تولیدکنندگان متون علمی مربوط به حوزه کتابخانه دیجیتال، از نظر مقطع تحصیلی، کارشناسی ارشد؛ وابستگی سازمانی، دانشگاه آزاد اسلامی همدان، جنسیت، مرد و از نظر همکاری علمی، بیشترین مقالات به صورت گروهی نوشته شده است. فعال ترین نویسندگان مقالات یعقوب نوروزی، مهدی علیپور حافظی و رحمت الله فتاحی است. بیشتر پژوهش ها از نظر نوع، پژوهش پیمایشی توصیفی و بیشترین کلیدواژه ها، کتابخانه دیجیتالی بود. فعال ترین اساتید راهنمای پایان نامه های این حوزه، مهدی علیپور حافظی (13)، یعقوب نوروزی (9) و عصمت مومنی (4) بوده است. نتیجه گیری : با تحلیل پژوهش های حوزه کتابخانه های دیجیتالی می توان نتیجه گرفت که در بعضی از حوزه های کتابخانه دیجیتال توجه خوبی صورت گرفته و پژوهش های نظری و کاربردی مطلوبی ارائه شده است. اما در برخی حوزه ها مانند سازماندهی دانش، سیستم های پردازش، الگوهای مفهومی، بازنمون دانش، میانکنش پذیری و محتوای وب به ترتیب یا پژوهشی صورت نگرفته یا کمتر انجام شده است. بنابراین ضروری است که پژوهشگران و متخصصان حوزه کتابخانه دیجیتالی در ایران توجه و اهتمام بیشتری به تولید منابع در این محورهای موضوعی داشته باشند.

هدف : سوادآموزی، تنها فرایند یادگیری مهارت های خواندن، نوشتن و حساب کردن نیست؛ بلکه کمک کردن به انسان و رشد کامل اوست. هدف این پژوهش، ارزیابی فعالیت های حلقه های کتاب خوانی کم سوادان استان خوزستان براساس الگوی ارزشیابی سیپ بود. روش پژوهش: پژوهش حاضر با روشی پیمایشی انجام شد. جامعه آماری شامل مدیران، کارشناسان و پشتیبانان آموزشی سازمان نهضت سوادآموزی استان خوزستان و همچنین سوادآموزانی بود که در طرح حلقه های کتاب خوانی سازمان نهضت سوادآموزی استان خوزستان مشارکت داشته اند. حجم نمونه، در مجموع 300 نفر بودند که به دو شیوه گلوله برفی و خوشه ای چندمرحله ای انتخاب شدند. به منظور گردآوری داده ها از دو پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. تجزیه وتحلیل داده ها با نرم افزار آماری SPSS22 و از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. یافته ها: یافته ها نشان داد که بین نگرش گروه ها در مورد کیفیت شاخص کل فعالیت های حلقه های کتاب خوانی ، تفاوت معناداری وجود دارد (05/0 > p ، 226/3 = F). آزمون توکی نشان داد که مدیران و کارشناسان با میانگین (98/1 از 34/2،05/0>015/0=P)، به طور معناداری کیفیت شاخص کل فعالیت های آموزشی حلقه های کتاب خوانی را پایین تر از سوادآموزان با میانگین (32/2 از 34/2) ارزیابی کرده اند. نتیجه گیری: ملاک های نیازها و اهداف ، منابع انسانی ، روش های آموزشی ، محتوای آموزشی و مشارکت آموزشی در سطح مطلوب؛ و ملاک های آماده سازی زمینه های فرهنگی و انگیزشی برنامه ، منابع علمی و اطلاعاتی ، منابع مالی و کالبدی ، خط مشی و آیین نامه های آموزشی برنامه در سطح متوسط به بالا و ملاک های آمادگی زمینه های اجرایی در سطح متوسط به پایین ارزشیابی شد. عملکرد کلی فعالیت های حلقه های کتاب خوانی در استان خوزستان متوسط به بالا می باشد.