جستارهای تاریخی

میرزا ملکم خان ناظم الدوله از جمله متفکرینی است که درباره روحانیت و جایگاه آنان در آینده ایران یادداشت ها و مطالب متعددی به رشته تحریر درآورده است. مهمترین این آثار روزنامه قانون بود که از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران نقش بسیار مهمی در ایجاد بسترهای ذهنی انقلاب مشروطه داشت. مقاله حاضر، انگیزه ها و نیات میرزا ملکم خان را از منظر توجه وی به مذهب و بخصوص حاملان آن مورد بررسی قرار می دهد و به طور خاص به این پرسش پاسخ می دهد که «علمای تشیع در تحلیل های ملکم حول نوسازی ایران چه جایگاهی داشتند؟» در پاسخ به این سوال، نگارندگان بر این اعتقادند که «رویکرد ملکم به علما را می بایست مبتنی بر دو «انگیزه» توامان قدرت فزاینده علما و روحیات منفعت طلبانه ملکم(زمینه و بستر) در راستای دو «هدف» مقطعی مدرن سازی از بالا و انتقام از دربار قاجار (نیت) جستجو کرد.» در این راستا تلاش می شود تا سه رویکرد مختلف ملکم درباره روحانیت طی سه دوره متفاوت حیات سیاسی- فکری او از یکدیگر بازشناخته شود. پژوهش پیش رو، برای واکاوی فرضیه خود، از روش شناسی تحلیل محتوا و چارچوب مفهومی مدرنیته سیاسی موریس باربیه بهره خواهد برد.

«آموزش نوین تاریخ با دارالفنون آغاز می شود»؛ این از مفروضات پژوهشگران و مورخان حوزه تاریخ آموزش تاریخ است که دست کم در نیم قرن گذشته بر آن تکیه و تاکید داشته اند. مسئله «سرآغاز» همواره یکی از پربحث ترین مسائل در بررسی پدیدارهای تاریخی است اما مورخان در این باره بر مبنای همین پیش فرض خطا، نتایج یکسانی گرفته اند و در تکرار آن تردید نکرده اند. پژوهش پیش رو، کوشیده با تکیه بر اسناد نویافته از جمله روزنامه وقایع اتفاقیه مدرسه مبارکه دراالفنون، صورت بودجه و مخارج مدرسه، نظام نامه مدرسه، گزارش های رسمی، مکاتبات اداری مدرسه، روزنامه ها، خاطرات، سفرنامه ها و متون تاریخ نگارانه این مفروض را به چالش بکشد و خطای آن را آشکار کند. مسئله اصلی که این پژوهش از آن مستخرج شده به تاثیر نهادها و رخدادهایی پرداخته که «پارادایم تاریخ نویسی سنتی» در دوره قاجار را با بحران مواجه کرده بود و مدرسه دارالفنون به عنوان نخستین نهاد آموزشی نوین رسمی از این حیث مورد بررسی قرار گرفت که برنامه درسی این مدرسه در نسبت با آموزش تاریخ می توانست در ایجاد بحران در تاریخ نویسی سنتی اثربخش باشد. بنابراین به دنبال آغاز تدریس تاریخ در این مدرسه به عنوان «درس عمومی» یا «رشته تحصیلی» در منابع تاریخی و پژوهش های معاصر نتایج متناقضی یافت شد؛ در پاسخ به این پرسش که «آیا در دارالفنون عصر ناصری و مظفری - از آغاز تاسیس 1268 تا 1324ق - دانش تاریخ به مثابه یک رشته تحصیلی یا یک درس عمومی مستقل تدریس می شد؟» مورخان و پژوهشگران معاصر بر مبنای پیش فرضی نادرست با اطمینان به این پرسش پاسخ مثبت داده اند، اما منابع اصلی خلاف این نتیجه را هویدا می کند. بنابراین در این نوشتار با بررسی این پژوهش ها و نقد آنها از طریق متون و منابع تاریخی از جمله اسناد نویافته به این پرسش پاسخ دادیم که آغاز تدریس تاریخ در دارالفنون چه زمان و چگونه رخ داد؟ و سرگردانی مورخان و پژوهشگران معاصر در یافتن مسئله سرآغاز به چه سبب است؟

در روزگار قاجار تعداد زیادی از سیاحان خارجی از ایران دیدن نموده و مشاهدات خود را از این کشور ثبت و به رشته تحریر درآورده اند. بررسی و شناخت موانع، محدودیت ها و مشکلات فرا روی آنان به هنگام حضور در ایران و انجام فعالیت های تحقیقاتی در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد. در این پژوهش با استفاده از کتب خاطرات و سفرنامه های این سیاحان و با استفاده از روش پژوهش توصیفی تحلیلی در پی یافتن پاسخی برای این سوالات برآمده ایم: سیاحان خارجی در راه شناخت جامعه ایران در عصر قاجار با چه موانع، دشواری ها و محدودیت های مواجه بوده اند؟ این موانع و محدودیت ها تا چه اندازه می توانست بر فرآیند فعالیت ها و اهداف این سیاحان اثرگذار باشد ؟ فرضیه پژوهش بر این بنیاد اساسی استوار است که موانع، مشکلات و محدودیت هایی که سیاحان خارجی در ایران با آن مواجه بوده اند، بر فرآیند شناخت آنان از جامعه، تاریخ و فرهنگ این کشور اثرگذاری بسیاری داشته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که عوامل مختلفی از قبیل ناآشنایی با زبان فارسی، تاثیر پذیری های محیطی، محدودیت های فرهنگی-مذهبی، فقدان امکانات جاده ای و دشواری های مسافرت، عدم امنیت، شیوع بیماری ها، و محدودیت های زمانی و مکانی از مهمترین موانع، محدودیت ها و دشواری های سیاحان خارجی بوده است که بر روی شناخت جامعه، تاریخ و فرهنگ ایران در عصر قاجار تاثیرات منفی زیادی داشته است.

دولت به عنوان مهم ترین نهادسیاسی پدیده ای مدرن است که تاملی انتقادی پیرامونِ نحوه شکل گیری و عملکردِ آن می تواند واقعیت های زیادی را درباره یک نظام سیاسی آشکار کند. نظر به اهمبت دولت، نظریه های زیادی درباره آن ساخته و پردخته شده است که «دولت شکننده» تنها یکی از آن هاست. دولت ضعیف، شکننده و یا وامانده به دولتی می گویند که از ظرفیت لازم برای کنترل و نفوذ در جامعه، تنظیمِ روابط اجتماعی و تخصیصِ مقتدرانه منابعْ ناتوان است. شاخص هایِ شکنندگی دولت معیار و شاقول مناسبی هستند که به وسیله آن ها می توان از کامیابی و یا ناکامی جوامع در دولت سازیِ مدرن سخن گفت. بر همین اساس این پژوهش بر پرسش از شکنندیِ دولت مدرن دموکراتیک در ایرانِ دوران رضاشاه ساخت گرفته است. به نظر می رسد؛ فرآیند دولت سازیِ مدرنی که رضاشاه مؤسسِ آن به شمار می رفت؛ چندان به شاخص هایِ دولت مدرن دموکراتیک وفادار نبود؛ چراکه این فرایند در این دوره، آمرانه صورت گرفت و رضاشاه نتوانست توازن منطقی لازم میان حوزه هایِ مختلف ساخته شدن دولت پدید آورد. برساختنِ پادشاهی مبتنی بر اندیشه سنتی با تلاش های او برای درانداختنِ جامعه ای مدرن در تضاد بود؛ تضادی که تا پایان دوران سلطنت پهلوی همزاد این سلسله شده بود. در این نوشتار، در پی جویی دلایل ناکامیِ رضاشاه در پروژه دولت سازیِ مدرن دموکراتیک بر چارچوب نظریِ دولت شکننده «کارمن و سامی» تأکید می شود؛ که به نظر می رسد ریشه در بحران هایِ عمده در بطنِ جامعه و همچنین نحوه عملکرد نظام سیاسی داشت. بنیاد نظری این نوشتار بر نظریه دولت شکننده و روش تاریخی تطبیقی در رویکرد جامعه شناسی تاریخی ریخت گرفته است.

پدیده ها و رویدادهای اجتماعی و تاریخی در هر دوره اگر موضوعیّت داشته باشند دامنه ی آن به متون ادبی آن دوره نیز کشانیده می شود. دیوان حافظ شیرازی نمونه بارزی از نزدیکیادبیات با برخی از مسائل تاریخی و اجتماعی عصر وی، می باشد. شناخت داده های تاریخی موجود در دیوان حافظ؛ افزون بر شناخت بیشتر شعر و روزگار او، می تواند میزان همپوشی و قرابت داده های تاریخی دیوان حافظ را با منابع تاریخی این دوره روشن نماید. از این رو این جستار با روشی توصیفی تحلیلی و استعانت ممکن از نظریه ساختارگرایانه تکوینی گلدمن، به دنبال پاسخ گویی به این سؤالات است که داده های تاریخی قرن هشتم در دیوان حافظ چه نسبتی با منابع تاریخی این دوره داشته و حافظ در وارد نمودن آن در دیوانش به چه میزان توفیق یافته است؟ یافته ها بیانگر آن است که حافظ با آگاهی، تاریخ نگری و تحلیل بالایی که از مسائل تاریخی و اجتماعی داشته،برخی از مضامین و رویدادهای اجتماعی وتاریخی عصر خود را، به شکلی موجز و با مکانیزم های ادبی در شعرش وارد نموده است. به طوری که یکی از رازهای جاودانگی و هنری دیوان وی، ارائه تحلیل های دقیق، ظریف و تیزبینانه، در مواجهه با وقایع و پدیده های تاریخی و اجتماعیروزگارشاست. قرابت و همپوشی برخی از داده های تاریخی و اجتماعی شعر حافظ با وقایع و منابع تاریخی زمانه وی، به گونه ایست که محققان می توانند به مثابه فکتی تاریخی از آن، در امر تاریخ نگاری، بهره مند شوند.

شاهنشاهی هخامنشی در پی فتوحات کوروش دوم (559-529پ.م) تأسیس شد. در بازه زمانی 559 تا 539 پ.م کوروش توانست با فتح هگمتانه، سارد، بابل و صفحات ساحلی آسیای صغیر، وارث تمدن های بزرگ آسیای غربی نظیر آشور، ایلام، ماد، لودیا و بابل شود. با وجود این، در باب مراحل آغازین زندگانی وی و به قدرت رسیدنش اطلاعات فراوان و روشنی موجود نیست. به گونه ای که منابع در باب نخستین مراحل زندگانی وی تصاویر متفاوتی را عرضه می کنند. یکی از این منابع که اهمیت بسیاری دارد، روایت کتسیاس کنیدوسی است. کتسیاس، کوروش را فرزند یک راهزن و یک بزچران از قبیله مارد توصیف می کند که با گذراندن مراحل قدرت در دربار ماد، علیه آن ها شورش کرده و قدرت را به خاندان خویش منتقل می سازد. این تصویر کتسیاس از کوروش کاملاً در تضاد با تصویری است که منابع مکتوب و مادی خاورنزدیک و متون کلاسیک یونانی از وی ارائه می دهند. در آن روایات جایگاه کوروش در تداوم یک خاندان شاهی انگاشته شده است. این پژوهش بر آن است به تحلیل زوایای گوناگون این روایت کتسیاس از کوروش بپردازد. در واقع مسئله این پژوهش بررسی چرایی و علت شکل گیری این روایت و عناصر مختلف درون آن بر اساس ساختارتاریخ نگاری کتسیاس است. در این راستا این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و به شیوه کتابخانه ای و با بررسی داده های مکتوب و مادی عصر هخامنشی به این مسئله خواهد پرداخت.

با تشکیل شورای عالی زنان ایران در سال 1338 ش، کلیه جمعیت های زنان تحت پوشش آن شورا قرار گرفت. در شهرستان دشستان نیز شورای عالی از 1344ش شروع به کار نمود. بعد از انحلال آن شورا، سازمان زنان برازجان در سال 1349ش تشکیل و کلیه امکانات شورای عالی به این سازمان منتقل گردید. مسئله پژوهش حاضر بررسی و تبیین فعالیت های شورای عالی و سازمان زنان دشتستان در فاصله زمانی سال های 1357- 1344 است. در این پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع اصلی کتابخانه ای، اسناد آرشیوی و تاریخ شفاهی به این پرسش اصلی پاسخ داده شود که فعالیت های شورای عالی و سازمان زنان چه تأثیری بر جایگاه فرهنگی، اجتماعی زنان دشتستان داشته است؟ دستاوردهای پژوهش نشان می دهد فعالیت های سازمان یافته شورای عالی و سازمان زنان از طریق برگزاری کلاس های سوادآموزی، برپایی کلاس های آموزش حرفه ای، انجام جلسات مشاوره حقوقی و خانوادگی موجب شدند تا با تحت الشعاع قرار دادن افکار عمومی زنان منطقه دشتستان و تحول در نگرش فرهنگی و رفتاری آنان، موقعیت آنان را بهبود و جایگاه فرهنگی، اجتماعی اشان را ارتقاء بخشند. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد فعالیت های سازمان یافته شورای عالی و سازمان زنان از طریق برگزاری کلاس های سوادآموزی، برپایی کلاس های آموزش حرفه ای، انجام جلسات مشاوره حقوقی و خانوادگی موجب شدند تا با تحت الشعاع قرار دادن افکار عمومی زنان منطقه دشتستان و تحول در نگرش فرهنگی و رفتاری آنان، موقعیت آنان را بهبود و جایگاه فرهنگی، اجتماعی اشان را ارتقاء بخشند.

نظام فرهنگی آمریکا به ویژه توسعه و پیشرفت مراکز علمی این کشور از برجسته ترین مباحثی بود که در دوره قاجاریه مورد توجه ایرانیان به ویژه روشنفکران قرار گرفت. آنان در نگاه کاوشگرانه خود به تجزیه و تحلیل این موضوع پرداختند و به تفصیل نقش و جایگاه مقولاتی همچون کتاب و کتابخوانی در این کشور را تشریح کردند. در این راستا نگارنده به دنبال پاسخی برای پرسش های زیر است: از نگاه ایرانیان دوره قاجاریه کتاب و کتابخوانی در آمریکا چه جایگاهی داشت؟ حکومت آمریکا چه سیاست هایی در قبال آن در پیش گرفته بود؟ و مهم تر از همه شناخت روزافزون اصلاح طلبان و نخبگان سیاسی ایران از این مراکز علمی در عمل چه نتایجی برای ایران به دنبال آورد؟ مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده نشان می دهد ترقی خواهان به ویژه از دوره ناصری به خوبی متوجه شده بودند که یکی از دلایل سرعت پیشرفت آمریکا جایگاه والای علوم و مراکز فرهنگی آن کشور است. آنان با نگاهی انتقادی و مقایسه ایی از یک طرف عواملی چند همچون اراده و سرمایه گذاری کلان دولت آمریکا در حمایت از نویسندگان و توسعه کتابخانه ها، استقبال عمومی عامه مردم از انتشار کتاب و ... را برای تحول در کتاب و کتابخانه های آمریکا ذکر کردند و از طرف دیگر با ارائه این گزارش ها توانستند مقامات دولتی ایران را به الگوبرداری از آمریکا و گسترش ارتباطات علمی و فرهنگی با این کشور ترغیب کنند.

مضمون های اسطوره ای در جوامع مختلف مشترک و تکرار شونده می باشند. این مضمون ها کهن الگو نامیده می شوند و در روایات اسطوره های سراسر جهان مشاهده می شوند. کهن الگوها در اسطوره ها دارای دو چهره هستند، گاه چهره ای مثبت دارند و گاه چهره ای منفی. در اسطوره ضحاک نقش منفی کهن الگوها به خوبی قابل مشاهده و بررسی است. پژوهش حاضر از نظر روش از نوع پژوهش های توصیفی- تحلیلی بر پایه داده های کتابخانه ای می باشد. هدف این پژوهش آن است که نقش منفی کهن الگوهای اسطوره ضحاک را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد یافته های پژوهش حاکی از آن است که در اسطوره ضحاک نقش منفی کهن الگوهایی همچون؛ ضد قهرمان، بخش منفی کهن الگوی مادر، گناه بر اثر فریب خوردن از نیروهای اهریمنی و نقش کهن الگوی سایه، قربانی انسانی و آدم خواری، جادو، دشمنی با پدر، ربوده شدن بانوان توسط ضد قهرمان و موجودات اهریمنی و ... مشاهده می شود که با استفاده از آن ها می توان اسطوره ضحاک را مورد تحلیل قرار داد.

استثمار مطلق رعایا توسط نخبگان حاکم در عصر قاجاریه و پذیرش منفعلانه این بهره کشی ها از سوی توده ها، تصویری نادرست و گمراه کننده از حیات سیاسی فرودستان در آن دوران به دست می دهد.رعایا در برخی مواقع ابزارهایی کارا برای چانه زنی با قدرت در اختیار داشتند . فرار از روستا و وانهادن مزارع یکی از این سلاح های موثر بود. پرسش اینجاست که فرار رعایا در عصر قاجاریه از چه عواملی متاثر بود؟ رعایا با استفاده از «تهدید به فرار» با کدام دسته از نخبگان مسلط و در چه موضوعاتی چانه زنی می کردند و واکنش حکام به این تهدیدها چگونه بود؟ فرض ما این است که فرارها از کمبود نیروی کار در کشور، سهولت مهاجرت رعیت و نیز تعارض منافع ملاکان و حکام مناطق مبدأ و مقصد فرارها تأثیر می پذیرفت. همچنین رعایا با تهدید به فرار تلاش می کردند حکومت را به پذیرش طیف متنوعی از مطالبات شان وادارند. در این میان گروه های متعددی از فرادستان از اربابان و ملاکان گرفته تا حکام ولایات و شخص شاه با تهدید به فرار به چالش کشیده می شدند. تلاش حاکمان ولایات برای دریافت مالیات فراریان از ساکنان باقی مانده معمولا با موفقیت همراه نبود و برخی از ایشان با جدی گرفتن تهدید رعایا سعی می کردند حکومت را به تعدیل مالیات ها مجاب کنند. روش پژوهش توصیفی-تبیینی با استفاده از اسناد درجه اول به ویژه عرایض ارسال شده به مجلس تحقیق مظالم در عصر ناصری است.

با تدوین حقوق کیفری از دوران مشروطیت در وضع و احوالات زندانیان تغییراتی حادث شد. یک از این تغییرات به اعطای حق ملاقات به زندانیان برمی گردد. از قدیم الایام اعطای ملاقات به زندانیان نه به عنوان امری پذیرفته شده و عرف بلکه به مثابه امری که گاه و بی گاه ولو از طریق رشوه و روابط دوستانه صورت عمل به خود می گرفته است. ولی از دوران مشروطیت اندک اندک حقوق افراد در جامعه و نیز زندان به رسمیت شناخته شد. ملاقات یکی از حقوق مهم زندانیان است که با تدوین نخستین آئین نامه زندان در دوران مشروطیت توسط سوئدی ها وارد حقوق کیفری ایران شد. حال مساله پیش روی نوشتار حاضر این است که نسبت میان تکنولوژی های نوین در اتاق ملاقات و کنترل توتالیتر زندانیان در دوران بعد از کودتای 28 مرداد تا سال 1357 را مورد بررسی قرار دهد. نتایج پژوهش موید آن است که تکوین رویه های نوین در اتاق ملاقات نماد دیگری از اراده معطوف به قدرت است بطوریکه کنترل تمام رفتارهای زندانیان در اتاق ملاقات با استفاده از تکنولوژی های نوین همچون ضبط گفتگوی تلفنی اتاق ملاقات و ایجاد دیوار شیشه ای ضخیم بین ملاقات کننده و ملاقات شونده زیر نظارت کامل قرار گرفت و برخلاف ملاقات آزادانه و حضوری دوره پیشامدرن، ملاقات در دوره جدید با کنترل های تکنولوژیک عاری از رضایت بخشی است.

مقاله حاضر در صدد است با رویکرد و روشی تلفیقی و با استناد به شواهد تاریخی، از جمله منابع تاریخ نگاری، خاطرات، سفرنامه ها و مطبوعات، به تبیین عوامل بروز مشروطه خواهی در ایران بر اساس نظریه انقلاب کرین برینتون بپردازد. نظریه انقلاب برینتون از این جهت مهم است که به بررسی چهار انقلاب بزرگ (فرانسه، روسیه، انگلیس و آمریکا) دنیا پرداخته است. روش مقاله تاریخی بوده و از نظریه جهت تبیین تحولات استفاده شده است. یافته ها حاکی از آن است که از بین نشانه های مقدماتی که برینتون در نظریه انقلاب خود بر می شمارد، مولفه های «ناکارآمدی ماشین حکومت»، و «تغییر بیعت منوّرالفکران» در وقوع مشروطیت ایران نقش داشته اند. نشانه های «رشد اقتصادی»، «منازعه طبقاتی» و «ناکامی شگفت آور در کاربرد زور» با مشروطیت ایران انطباق نداشته و برعکس نظریه برینتون، حکومت و مردم در شرایط اقتصادی سختی قرار داشتند. در جنبش مشروطیت تضاد طبقاتی هم مشاهده نشد و علیرغم وجود خشونت در ماجرای مسجد جامع و حوادث منتهی به مهاجرت کبری، به دلیل غلبه جریان مذاکره و فشار و همراهی شاه با مشروطه خواهان، می توان گفت که در جنبش مشروطه خواهی ایرانیان، کاربرد زور و قوای نظامی جهت سرکوب معترضان مشاهده نمی شود. روند حوادث جنبش و تطبیق آن با نظریه برینتون و چهار انقلاب بزرگ نشان از آن دارد که مشروطه خواهی ایرانیان نه انقلاب بلکه جنبش بوده است.