مراکز علمی

پس از تسلط اعراب بر ایران واکنش های متفاوتی مانند مبارزه علیه اقتدار رسمی، مباحثات نظری و چالش با مسلمانان ازسوی ایرانیان بروز کرد. گروهی نیز ضمن پذیرش اسلام، کوشیدند با نفوذ در ساختار قدرت سیاسی خلافت، با رونق فرهنگی جامعه از زوال فرهنگ ایران جلوگیری کنند. مسأله اصلی این مقاله بررسی رابطه تراکم قدرت در دست ایرانیان ذی نفوذ در ساختار قدرت سیاسی خلافت با تحولات فرهنگی جامعه اسلامی است. این بررسی نشان می دهد حضور گسترده خاندان های ایرانی در ساخت قدرت خلافت عباسی، موجب فعال شدن آنان در عرصه سیاست گذاری های فرهنگی شد. ایرانیان علاوه بر امور سیاسی، اقتصادی، مذهبی و تکوین زیرساخت های اداری، در رونق فرهنگی و اندیشه های علمی و توسعه صنایع وابسته به علم و کتابت مانند کاغذ و قلم نقش مهمی ایفا کردند. این مقاله بر اساس روش تبیین تاریخی بر آن است تا دستاوردها و رونق فرهنگی و علمی را به تأثیر از حضور ایرانیان در قدرت سیاسی خلافت بررسی کند.

چهار دهه پس از هجوم چنگیز ، مغولان بار دیگر در سپاهی به رهبری هلاکو عازم ایران شدند. هلاکو پس از قلع و قمع اسماعیلیان ، با فتح بغدادخلافت عباسیان را خاتمه بخشید و حکومت ایلخانی را بنیاد نهاد. با تاسیس این حکومت ، عصر جدیدی در تاریخ این سرزمین آغاز شد. نوادگان چنگیز بر سرزمینی مسلط شدند که دارای فرهنگی غنی و سابقه ای کهن در تاریخ بود و پس از یک دوره چهل ساله ی جنگ و نابسامانی ، نیاز به بازسازی و ترمیم داشت. ایلخانان مغول دریافته بودندکه به تنهایی قادر به فرمانروایی بر این سرزمین نیستند،از این رو اداره قلمرو عظیم خویش را به دانشمندان و بزرگان ایرانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی و... سپردند و همین امر موجب پدید آمدن تحولات اساسی و بنیادین در حیات علمی و فرهنگی آن دوران گردید. در این میان آذربایجان، با قرار گرفتن در مرکزیت دولت ایلخانی به یکی از کانون های مهم و تاثیر گذار این تحولات در ایران تبدیل گشت و به عنوان یک مرکز علمی فرهنگی مهم ،نقش ارزنده ای در شکوفائی فرهنگ وتمدن آن دوران ایفا نمود.

نظام فرهنگی آمریکا به ویژه توسعه و پیشرفت مراکز علمی این کشور از برجسته ترین مباحثی بود که در دوره قاجاریه مورد توجه ایرانیان به ویژه روشنفکران قرار گرفت. آنان در نگاه کاوشگرانه خود به تجزیه و تحلیل این موضوع پرداختند و به تفصیل نقش و جایگاه مقولاتی همچون کتاب و کتابخوانی در این کشور را تشریح کردند. در این راستا نگارنده به دنبال پاسخی برای پرسش های زیر است: از نگاه ایرانیان دوره قاجاریه کتاب و کتابخوانی در آمریکا چه جایگاهی داشت؟ حکومت آمریکا چه سیاست هایی در قبال آن در پیش گرفته بود؟ و مهم تر از همه شناخت روزافزون اصلاح طلبان و نخبگان سیاسی ایران از این مراکز علمی در عمل چه نتایجی برای ایران به دنبال آورد؟ مقاله به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده نشان می دهد ترقی خواهان به ویژه از دوره ناصری به خوبی متوجه شده بودند که یکی از دلایل سرعت پیشرفت آمریکا جایگاه والای علوم و مراکز فرهنگی آن کشور است. آنان با نگاهی انتقادی و مقایسه ایی از یک طرف عواملی چند همچون اراده و سرمایه گذاری کلان دولت آمریکا در حمایت از نویسندگان و توسعه کتابخانه ها، استقبال عمومی عامه مردم از انتشار کتاب و ... را برای تحول در کتاب و کتابخانه های آمریکا ذکر کردند و از طرف دیگر با ارائه این گزارش ها توانستند مقامات دولتی ایران را به الگوبرداری از آمریکا و گسترش ارتباطات علمی و فرهنگی با این کشور ترغیب کنند.

ظهور دولت آل بویه با گرایش شیعی و روحیه دانش پروری و علم دوستی فرمانروایان و وزیران فرهیخته و دانشمندان و تساهل و تسامح این خاندان با شیعیان و سایر مذاهب و در سایه حمایت و پشتیبانی از دانشمندان و صاحبان اندیشه این مذهب، باعث تأسیس مراکز علمی و آموزشی متعددی چون کتابخانه، مساجد، بیمارستان، دارالعلم و تشکیل حلقه های درس و مکاتب علمی از سوی شیعیان و سایر مذاهب مختلف در قلمرو حکمرانی آل بویه شد که در نتیجه آن دانشمندان و صاحبان اندیشه ها در امنیت و با آسودگی خاطر به تبیین اندیشه های خویش و نیز مجادله و مناظره با اندیشه های مخالف پرداختند. حال این پژوهش قصد بر آن دارد با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع کتابخانه ای به شناسایی مراکز علمی شیعیان در دوره حکومت آل بویه پرداخته و سپس با استفاده از اطلاعات گردآوری شده به تبیین و معرفی هر یک از آن ها بپردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که در دوره آل بویه در سایه تسامح و تساهل پادشاهان این خاندان و حمایت آن ها از علما و دانشمندان، مراکز متعددی برای آموزش و تعلیم و تربیت در همه شاخه های علوم تأسیس شد که نتیجه آن تربیت علما و دانشمندان بزرگی در این مراکز بود.

حکمرانی اطلاعات رویکردی برای مدیریت کسب، خلق، ذخیره، سازماندهی، اشتراک، اشاعه و استفاده مؤثر از اطلاعات در داخل و خارج از یک سازمان است که بیشتر سازمان های امروزی از آن برای تسهیل و تسریع مدیریت فرایندهای اطلاعاتی خود از آن استفاده می کنند. بنابراین هدف این پژوهش تشریح نقش حکمرانی اطلاعات در مراکز علمی است. این پژوهش بنیادی است و از روش کتابخانه ای برای گردآوری اطلاعات از انواع منابع اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی استفاده کرده است. حکمرانی اطلاعات در مراکز علمی شامل مؤلفه های عمومی مانند افراد، فناوری، فرایندها، خط مشی ها، ابزارها و مؤلفه های خاص مانند ارزش اطلاعات، کیفیت اطلاعات، امنیت اطلاعات، حریم خصوصی، پذیرش اطلاعات و مدیریت رکوردها است که می تواند زمینه مدیریت چرخه حیات اطلاعات، اشتراک، دسترسی، استفاده، حفاظت و آرشیو اطلاعات را در میان جوامع علمی تسریع و تسهیل کند. همچنین حکمرانی اطلاعات می تواند از طریق ممیزی، اولویت بندی، تعیین خط مشی ها، پالایش اطلاعات، کنترل اطلاعات و ایجاد سیستم های اطلاعاتی زمینه های افزایش شفافیت، پاسخگویی و انعطاف پذیری و باز بودن، قانونگرایی، بهبود سرعت و اثربخشی تصمیمات و فرایندها، کاهش ریسک و هزینه های علمی و کنترل فساد را در میان جوامع علمی فراهم کند. حکمرانی اطلاعات در مراکز علمی می تواند با ایجاد محیط و فرصت های مناسب زمینه حکمرانی، مدیریت و سیاستگذاری درست فرایندهای جستجو، بازیابی، کسب، خلق، ذخیره، سازماندهی، انتقال، اشتراک، اشاعه و استفاده، تجزیه و تحلیل و کنترل اطلاعات در میان جوامع علمی را فراهم کند.