پژوهشنامه تاریخ اسلام

طرح موضوع عبادتین (ظاهری و باطنی) در اوضاعی که بحران مذهبی دامن گیر خلافت فاطمیان شده بود، راهی برای برون رفت از معضلات فکری و فرهنگی خلیفه فاطمی الحاکم بامر الله (411-386 ق) بود. ظهور غُلات اسماعیلی و پیدایی شِقاق میان داعیان دربار و خیزش بحران فکری در جامعه اسماعیلی، جز با استوار کردن مبانی فکری و اعلام دیدگاه امام و داعیان فاطمی، چاره پذیر نبود. حمیدالدین کرمانی نظریه پرداز دربار فاطمی با طرح موضوع عبادتین افزون بر ایجاد انتظام فکری در جامعه اسماعیلی، آرامش و اقتدار و مشروعیت مذهبی امام، خلیفه را احیا کرد. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی در پی دست یابی به معنای طرح واره عبادتین است و به چگونگی کاربست این نظریه به حل بحران و قدرت افزایی امام فاطمی پاسخ می گوید. دست آورد پژوهش، هم سویی عبادت ظاهری و باطنی و لازم و ملزوم بودن آنها با یک دیگر است. تفکر مذهبی اسماعیلیه نخستین، با موضوع ترک عبادات ظاهری سازگار نیست و هرگز خروج امام فاطمی را از جایگاه امامت و رسیدن او را به مقام خدایی، نمی پذیرد.

جنبش موحدون را ابن تومرت در شمال آفریقا آغاز کرد و پیروان بسیاری را از قبایل مصمودی ساکن ارتفاعات اطلس، به سوی خودش کشاند. آنان پیرو مهدی و هدایت یافته ابن تومرت بودند و می بایست در آخرالزمان، مسلمان واقعی می شدند. قبایل دور افتاده بربر پیش از این در تحولات تاریخی جهان اسلام تأثیرگذار بودند، اما به حکومت دست نیافتند. آنان در اندک زمانی حاکمان غربی مدیترانه شدند و مسیر تاریخ را تغییر دادند. مسئله اصلی این تحقیق چگونگی این تغییر کلی در شمال آفریقا و تأثیر قبایل و سنت های قبیله ای در پیدایی جنبش موحدون است. بر پایه منابع تاریخی، ساختار قبیله ای جامعه بربر، نه تنها مانع ایجاد دولت موحدی نبود که منبع اصلی این دولت به شمار می رفت. ابن تومرت و جانشینانش، جامعه قبیله ای بربرها را از میان نبردند و به آن آسیب نرساندند، اما ساختار تازه ای از جنبش پدید آوردند. آنان از آداب و آیین های قبایل سود جستند و از سنت ها و تجربه های بربری، بهره بردند. اختلاط و هم کاری قبایل بربر را با یک دیگر، از دلایل اصلی شکل گیری امپراطوری موحدون و حکومت های شمال آفریقا می توان برشمرد که به پشتوانه آنان، نظام هایی سیاسی پدید آمد.

خوزستان به رغم واقع شدنش در مناطق نیمه خشک خاورمیانه ای، جایگاه جغرافیایی ممتازی در فلات ایران دارد. جریان رودهای بزرگ در این سرزمین موجب شده است که از دوره باستان تا عهد اسلامی، نزد حاکمان سیاسی مهم شمرده شود و سیاست های عمرانی کلانی در قالب اداره جریان این رودها و ایجاد تغییرات هدف مند و تأسیس و نگا ه داری سازه های عظیم آبی در بستر آنها، صورت پذیرَد. این سیاست ها که تنها با سرمایه گذاری و نظارت حاکمیتی بزرگ و فرامحلی امکان می پذیرفت، از دید عمرانی در منطقه خوزستان بسیار تأثیر گذارد که برجسته ترین نمودش، شکوفایی اقتصاد زراعی آن جا بود. این پژوهش با بررسی زمینه های جغرافیایی و چگونگی ایجاد سازه های یاد شده، سیاست های کلان آب یاری را در بستر تاریخی جغرافیایی خوزستان تحلیل می کند و به مقایسه تحولات برآمده از آن در دوره های ساسانی و اسلامی می پردازد. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی است و با استفاده از منابع و پژوهش های موجود سامان می یابد.

جامعه جزیره العرب بنابر اصول و قواعد جاهلیت عربی اداره می شد. ظهور اسلام در این منطقه به دگرگونی این اصول انجامید. اسلام، اصولی را امضا و اصولی را رد کرد. قوم گرایی و قبیله گرایی، از خصال جاهلی پیش از اسلام بود که اسلام سخت با آن مخالفت می کرد. پیامبر(ص) به شیوه های گوناگون با این خصلت جاهلی مبارزه کرد، اما این خصلت ریشه دار ماندگار بود؛ چنان که پس از ایشان دوباره سر برآورد. حاکمیت جامعه اسلامی پس از پیامبر(ص) و خلفای نخستین، به دست امویان افتاد و حاکمان اموی 91 سال بر جغرافیای مسلمان نشین حکم راندند و در این دوره بلند، قومیت گرایی و قبیله گرایی دوباره در جامعه مسلمانان تأثیر گذارد. این پژوهش نشان می دهد که قوم گرایی و قبیله گرایی در این برهه تاریخی به چه شکلی نمایان شده است. بر پایه یافته های تاریخی، همه حاکمان اموی از خاندان بنی امیه و از تیره سفیانی و مروانی بودند. هم چنین والیان، فرمان داران و استان داران، فرماندهان جنگ، قاضیان و ائمه جماعات، بیشتر عرب و به ویژه قریشی و اَموی بودند. رفتار حاکمان با عجمان بسیار ناشایست بود. عرب بر عجم بسی فضیلتی داشت و غیر عرب از حقوق انسانی محروم بود. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.

اقوام ساکن در سیستان و بلوچستان در سال هایی که به جنگ جهانی اول انجامید، بر اثر تبلیغات و کارهای متحدین و متفقین، به هواداری از آنان پرداختند. کارهای آلمانی ها و رهبران آزادی خواه ایرانی و فعال شدن حزب دموکرات در کرمان، در مردم سیستان و بلوچستان تأثیر می گذارد و با اینکه این دو ناحیه پیش تر نیز از حوادث ضد انگلیسی شبه قاره تأثیر پذیرفته بودند، حوادث عثمانی و هند بر ضد سلطه بیگانگان در ایران بی اثر نبود و هم کیشی ایرانیان با عثمانیان، آنان را به پشتیبانی از آنان بر می انگیخت. تقسیم ایران بر اساس قرار 1907، اسلام ستیزی غربیان و اندیشه اتحاد در جهان اسلام، شور و شوق فراوانی برای مبارزه پدید آورد. جنگ جهانی اول، واکنش و تحرکاتی میان علمای شیعه و اهل سنت برانگیخت. هر دو گروه فتاوای جهادی صادر کردند و بر پایه آنها، همه مسلمانان جهان را به جهاد فرا خواندند. شیعیان ناحیه سیستان به دنبال فتاوای جهادی علمای خود و اهل سنت بلوچستان به دنبال فتاوای جهادی علمای اهل سنت، به مبارزه با انگلیسی ها برخاستند. فتاوای جهادی در این مناطق چاپ و منتشر شد و شور مذهبی مردم شیعه و سنی منطقه را برانگیخت. انگلیسی ها و برخی از حاکمان محلی و پیروان آنان، برای گرفتن فتاوا می کوشیدند. احساسات ضد انگلیسی مردم جنوب شرق ایران به دعوت علمای دینی، بر این دلالت می کند که مبارزه و جهاد با نیروهای بیگانه در ایران به حرکتی ملّی مذهبی بدل شد و برکنار از مذهب و قومیت خاص، به مقاومت در برابر بیگانگان پرداخت.

در اوایل قرن پنجم هجری با تضعیف دولت حمدانیان در حلب، امیر بنی مرداس با بروز خلاء قدرت موفق به تاسیس حکومت بنی مرداس(414-472ق) در این شهر گردید. شهر حلب به لحاظ موقعیت سوق الجیشی و نظامی برای فاطمیان، بیزانس و سلجوقیان در قرن پنجم هجری جایگاه و اهمیت بسزایی داشت. یافته های پژوهش حاکی از این است که امرای بنی مرداس با تدابیر سیاسی علیرغم حملات مکرر فاطمیان موفق شدند قدرت خود را در حلب حفظ نمایند؛ اما با ورود ترکمانان به شام، سلاطین نخستین سلجوقی با تصرف این شهر توانستند از یک سو تلاش های بیزانس برای نفوذ در منطقه شمال شام را خنثی کرده و از سوی دیگر فاطمیان را تحت فشار قرار دهند. با این اقدامات سلاجقه در حلب، دولت بنی مرداس بیش از پیش رو به افول نهاد و سرانجام توسط سلجوقیان منقرض گردید. این پژوهش با روش کتابخانه ای و با استناد به منابع اصلی درصدد است به مناسبات سیاسی و برخوردهای این دولت با فاطمیان و سلجوقیان بپردازد.