پژوهشنامه تاریخ اسلام

رونالد ویکتور کورتنی بادلی (1892-1970)، اسلام شناس انگلیسی در کتاب رسول: زندگانی محمد ، براساس نظریه تکامل اجتماعی و تأثیرپذیری پیامبر 6 از محیط عربستان به بررسی زندگی آن حضرت پرداخته است. او برای درک شرایط زندگی حضرت محمد 6 ، شخصاً زندگی با اعراب را تجربه کرد. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به دنبال پاسخ به این سؤال است که توجه به رویکرد شرایط زیست محیطی عربستان چه تأثیری بر دیدگاه بادلی نسبت به پیامبر 6 داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که ترسیم چهره آن حضرت در قالب شرایط زیست محیطی عربستان، سبب شد تا بادلی، انگاره متعادل تری نسبت به آن حضرت ارائه دهد. اگرچه دیدگاه هایش گاه تأیید همان انگاره های خصمانه قرون وسطی بود، با این حال لحنش توهین آمیز نبود. بادلی برخی خصلت های پیامبر 6 را مطابق زندگی اعراب تفسیر می کرد. او همچنین با انتقاد جدی از برخی دیدگاه های پیشینیان، بر صفت های نیکوی ایشان مانند ساده زیستی تأکید می کرد.

دادوستد بردگان که از دیرباز در غرب اروپا معمول بود، پس از فتح اندلس در دهه پایانی سده اول هجری، توسط مسلمانان تداوم یافت. در این میان بردگانی از نواحی شمالی اسپانیا، به ویژه سرزمین های اسلاوی، به بازارهای اندلس وارد شدند. این بردگان که در منابع اسلامیِ سده های میانه به «صقالبه» معروفند، اغلب توسط تجار یهودی خریداری و به اندلس در غرب جهان اسلام انتقال می یافتند. پرسش اصلی مقاله این است که خاستگاه اولیه و پراکندگی جغرافیایی صقالبه کجا بود و آنها چگونه به جامعه اندلس راه یافتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد صقالبه گروهی از اقوام سفیدپوست ساکن در اروپای شرقی و مرکزی بودند که به صورت برده وارد اندلس شده بودند. حاکمان اموی اندلس نیز که از رقابت های قومی و قبیله ای بربرها و عرب ها به تنگ آمده بودند، از این فرصت برای تداوم حکومت خود در اندلس بهره جستند. از این رو دادوستد بردگان صقلابی هرسه ضلع مثلثِ این انتقال، یعنی بردگان، تاجران یهودی و حاکمان اموی را منتفع می ساخت.

اسلام در سه قرن نخست ورودش به شبه قاره هند، دوره های متفاوتی از تعامل و تقابل با آیین بودا را تجربه کرد. این مقاله به بررسی سه محور عمده از روابط اسلامی-بودایی در سه قرن نخست خلافت اسلامی یعنی ورود اسلام و بلاتکلیفی خلافت در مواجهه با بودایی ها، تعامل و تقابل تجاری و اقتصادی و تعاملات فرهنگی و اعتقادی آن دو می پردازد. هدف این پژوهش صورت بندی واقعی روابط اسلام و آیین بودا است. مسئله اصلی پژوهش این است که آیا روابط بودایی ها با مسلمانان، چنان که بسیاری از مستشرقان و محققان انگلیسی زبان در آثارشان منعکس کرده اند، مبتنی بر نزاع دائمی بود و مسلمانان همواره به دنبال حذف کامل آیین بودا از سرزمین های فتح شده اسلامی بودند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که رابطه بین مسلمانان و بودایی ها، تنوع و پویایی بیشتری داشت و به نزاع های دینی منحصر نبوده است. به نظر می رسد بر خلاف رابطه مسلمانان و هندوها، مسلمانان با بودایی ها روابط بهتری برقرار کرده و از نظر اقتصادی و اعتقادی تعاملات بیشتری با هم داشتند.

کنش های نخبگان سیاسی حاکم بر ساختارهای رسمی قدرت، از موضوعات مهم دانش سیاسی است. یافته های دولت پژوهی در دانش نظری علم سیاست بر وجوه چهارگانه دولت شامل وجه عمومی، خصوصی، ایدئولوژیک و سرکوب یا اجرای قوانین حکایت دارد. موضوع این مقاله شناسایی کنش های سیاسی حاکمان در کتاب سیاست نامه خواجه نظام الملک طوسی است. با توجه به تجربه سیاسی خواجه، اندیشه شاه آرمانی ایرانشهری و ترکیب آن با شریعت اسلام در گفتمان ملی- اسلامی دولت، در کتاب سیاست نامه قابل بازیابی است. از این رو مسئله اصلی پژوهش شناسایی انواع کنش های سیاسی حکمرانان بر اساس کتاب سیاست نامه است. این پژوهش با روش تحلیل مضمون نشان داده است که خواجه نظام الملک در سیاست نامه پنج مضمون فراگیر کنش سیاسی نخبگان را در خلق و خوی حاکم، رفتار با کارگزاران، وظایف دینی حاکم، تدبیر کار ملک و تعامل با مردم تبیین می کند.

بکتاشیه از مهمترین طریقت های جامعه عثمانی بود که با تکیه بر آداب و اصول تصوف فعالیت می کرد. مشرب فکری و روحیه تسامح و تساهل بکتاشیه موجب جذب اقشار و ایده های گوناگون شده بود. بکتاشیه به سبب سازگاری با اصول مذهبی عثمانی ها، پیوند عمیقی با حکومت برقرار کرد. این طریقت با نفوذ در میان ارتش ینی چری، گسترش بسیاری یافت و مدت ها در عرصه های گوناگون جامعه عثمانی فعالیت کرد. این پژوهش با تجزیه و تحلیل داده های تاریخی در پی پاسخ به این سؤال است که مناسبات سیاسی، اجتماعی و مذهبی بکتاشیه با حکومت عثمانی از اوایل قرن دهم تا اواخر قرن یازدهم به چه صورت بوده است؟ بر اساس یافته های این پژوهش، بکتاشیه همواره با دولت عثمانی روابط نزدیکی داشته است. این طریقت با نفوذ در دستگاه حکومتی عثمانی و پیوند با ینی چری ها در خدمت دولت عثمانی بود و به همین سبب مورد حمایت عثمانی ها بود. غیر از بکتاشیان غالی که از لحاظ عقیدتی و سیاسی با عثمانی ها در تقابل بودند، سایر بکتاشی ها جز در دوره اقتدار قاضی زاده ها و نیز در شورش های ینی چری، مورد سختگیری عثمانی ها واقع نشده بودند.

پس از به قدرت رسیدن صفویان با ادعای سیادت، نقش سادات و جایگاه سیادت در تاریخ ایران برخلاف ادوار پیشین وارد مرحله جدیدی شد. به این ترتیب دو مفهوم سیادت و سادات در تاریخ نگاری دوره صفوی نمود ویژه ای پیدا کرد. مسئله اصلی این پژوهش بررسی نقش سادات و جایگاه سیادت در تاریخ نگاری عصر صفویه است. می باشد. یافته های این پژوهش که با روش تاریخی انجام شده، نشان می دهد که منابع تاریخ نگارانه آن دوره با تأکید بر سه مقوله نسب بنیان گزار سلسله صفویه، نقش اساسی سادات کیایی در تأسیس صفویه و نقش سادات سه گانه در نبرد چالدران، به مفهوم سیادت توجه ویژه ای داشتند. توجه غالب منابع تاریخی به این سه مقوله با تأکید بر کنش گری سادات در رویدادهای دوره صفوی و توجه سادات به تاریخ نگاری نشانگر تحول جایگاه سیادت و نقش گروه اجتماعی سادات در ایجاد یک گفتمان غالب در تاریخ نگاری عصر صفوی است.