مورخان مسلمان

نوشتار حاضر سعى دارد در یک بررسى فشرده، ویژگى‌های تاریخ‏نگارى مغرب اسلامى (شمال افریقا و اندلس) را با تکیه بر منابع مهم آن حوزه بررسى کند. در این مقاله که با دو روی‏کرد تاریخ‏پژوهى و اطلاع‏رسانىِ تاریخى تدوین یافته، مشخصات مدرسه تاریخ‏نگارى این حوزه از جغرافیاى اسلام که کمتر براى ما شناخته است، به‏اختصار تبیین می‌شود. هم‏چنین سعى شده تاریخ‏نگاران مشهور و اثرگذار در این سرزمین به همراه منابع و متون تاریخ آنان معرفى شوند. پیش‏کسوتى اندلسیان در مقایسه با افارقه و کثرت آنان، از نکته‏هاى مهم دیگر در مدرسه تاریخ‏نگارى مغرب اسلامى است.

جنگ های صلیبی در شرایطی آغاز شد که اوضاع نامساعد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به همراه درگیری های فرقه ای، بر جامعه ی اسلامی حاکم بود. محققان بر این باورند که تداوم این شرایط در دوره ی جنگ های صلیبی و پس از آن، موجب عدم رویکرد مذهبی نزد مورخان مسلمان نسبت به جنگ های صلیبی از دیرباز شده است. در پژوهش حاضر این پرسش مطرح است که نگرش مذهبی مورخان مسلمان نسبت به جنگ های صلیبی چه بود. نگارندگان، برای پاسخ به این پرسش، با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی و آماری نسبت به داده های تاریخی و اصطلاح-ها و واژه های مذهبی مورد استفاده در منابع آن دوره، از سوی مورخان مسلمان، و با تأکیدشان بر شاخص های مذهبی، برآن اند نشان دهند که بر اندیشه ی مورخان مسلمان راجع به جنگ های صلیبی نگرش مذهبی حاکم بود؛ و نتیجه مبین آن است که، پس از تسخیر بیت المقدس، مورخان مسلمان با انگیزه و نگاهی دینی حوادث جنگ های صلیبی را مورد پیگیری قرار دادند و این انگیزه ی دینی با ظهور فرماندهانی چون عمادالدین زنگی، نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی، با تأکید بر جنبه ی جهادی این جنگ ها علیه صلیبی ها از سوی مورخان مسلمان تشدید شد.

«تبیین» به عنوان مسئله ای مهم از مسائل فلسفه تاریخ، علم تاریخ و نیز تاریخ نگاری با همه انواع، مدل ها و الگوهایی که دارد، عهده دار بیان رابطه منطقی میان رویدادها، تغییرات و تحولات تاریخی از یک سو و چرایی و چگونگی آنها از سوی دیگر است. توجه به روش ها و الگو های تاریخ نگاری مورخان مسلمان می تواند مبادی افکار و ایده های مربوط به تبیین ها در ارتباط با رخداد های تاریخ اسلام را بنمایاند. چنان که توجه به انواع تبیین می تواند سیر تحول تبیین ها در تاریخ نگاری اسلامی را که درسایه رشد و دگرگونی علمی، عقلی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، توسعه چشمگیری داشته، نشان دهد. در این نوشته با روش تحلیلی تلاش شده است انواع تبیین ها در آثار مورخان برجسته همچون: طبری، مسعودی، مقدسی، مسکویه، ابن کثیر و ابن خلدون از قرن چهارم تا هشتم، مورد توجه قرار گیرد. نتیجه آنکه می توان از تحول تبیین ها از روایی صرف به سوی تبیین عقلی و پی جویی علل و عوامل رخدادها و چرایی ها و چگونگی ها سخن گفت.

واکاوی تجربه تاریخ نگاری در پهنه تمدن اسلامی، برای پی ریزی مکتب تاریخ نگاری بومیِ هم سو با دگرگونی های دیگر شاخه های علوم انسانی سودمند است. با بررسی متون تاریخی فراهم آمده در این تمدن، می توان گمان زد که تاریخ نگاری مسلمانان به ویژه هنگام تبیین علّی روی دادهای تاریخی، از روش برآمده از متون دینی (قرآن و سنت) بسیار دور است. این مقاله بر پایه گفتار استنفورد درباره «علیت تاریخی»، با تأکید بر نمونه «غزوه بدر»، به استخراج آن روش از قرآن و آثار سه تاریخ نگار برجسته نیمه نخست سده سوم هجری می پردازد و با گونه شناسی و بهره گیری از روش «مقایسه کیفی محدود»، بدین نتیجه خواهد رسید که مورخان مسلمانِ ملهَم از قرآن، به تأثیرگذاری عوامل «ماورایی» در روی دادهای تاریخی توجه کرده ، اما به رغم قرآن در تحلیل روی دادها به قانون مندی های تاریخ (سنت) بی توجه بوده اند.

یکی از شاخص های تاریخ نگاری دوره میانه ایران اسلامی طرح مباحث نظری «آداب ملکداری و اخلاق فرمانروائی» در خلال بیان تحولات تاریخی و با اتکا بر«آیات و روایات» است. این شیوه تاریخ نگاری متاثر از شرایط تاریخی و اوضاع سیاسی ایران و جهان و لزوم آشنایی فرمانروایان با شیوه های ملکداری مورخان مسلمان در دوره میانه ایران بوده است.مورخان مسلمان خود را ملزم نمودند تا با طرح مباحث نظری در خلال بیان وقایع تاریخی متکی بر آموزه های اسلامی ، همراه با آیات قرآنی و نیز فرهنگ ایرانی به شرح وظایف حاکمیتی حکمرانان بپردازند. درمیان مورخان این دوره ، «حافظ ابرو» درمقدمه کتاب جغرافیایش موضوع «سیاست مدن»را به صورت علمی و نظامند بحث نمود ه است. گرچه حافظ ابرو در پرداختن بدین موضوع نوآورر نبوده است و دیگر مورخان  هم عصر او نیز بدین مهم پرداخته اند. از این رو نظر به اهمیت حکمرانی سیاسی و ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن بررسی تطبیقی دیدگاه«حافظ ابرو» با دیگر مورخان و اندیشمندان هم عصرش در حوزه حکمرانی سیاسی ضروری به نظر می رسد. براین اساس خواست پژوهش حاضر یافت پاسخ این پرسش اصلی است که: مفاهیم حکمرانی، وظایف و ویژگی های شخصیتی حاکمان از نگاه حافظ ابرو و نخبگان مسلمان ایران دوره میانه چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش تاریخی متکی بر منابع کتابخانه ای بوده و با بهره گیری از مطالعات میان رشته ای سعی خواهد شد تا براساس داده های متون اصلی به شیوه توصیفی، تحلیلی به پرسش تحقیق پاسخ داده شود.