قصه یوسف، یکی از عرصه های مناسب برای شکل گیری تأویل ها و استنباط های صوفیانه است. در این قصه، عمیق ترین ویژگی های سرشت بشری چون عشق و نفرت، هجران و وصل، هوی و هوس، کینه و شفقت و... در سطوح مختلف حضور دارند. گاهی وقایع مطرح شده در این قصه بر معانی و مفاهیمی فراتر از ظاهر و صورت واقعه دلالت می کند، و همین ویژگی ها دست مایه عارفان صاحب ذوق گشته است. میبدی، مؤلف معروف ترین تفسیر بر مذاق صوفیانه، در «النوبه الثالثه» نگاه عرفانی و هنری به آیات قرآن و قصص پیامبران دارد، و آن ها را به یاری رموز و تأویل های صوفیانه تفسیر کرده و در این میان، قصه یوسف، آیینه تمام نمای این نوع نگاه به آیات قرآن و قصص پیامبران است. پیش از میبدی، محمد بن زید طوسی در سال های 460ـ470 هجری قمری در الجامع الستین للطایف البساتین» اختصاصاً به تفسیر سوره یوسف پرداخته است و با تفسیر میبدی همانندی هایی دارد. مسئله اصلی این مقاله، مقایسه و تحلیل اشارات و لطایف عرفانی قصه یوسف در کشف الاسرار ابوالفضل میبدی و «جامع الستین محمد بن زید طوسی است.
محیی الدین در خصوص ماهیت و نبوت عیسی(ع) سخنان غریبی دارد از جمله اینکه: 1. اقامت روح عیسی قبل از تولد جسمانی او هزار سال به طول انجامیده است. 2. علت خطای قائلان به تثلیث این نیست که عیسی را به خدایی گرفتند، بلکه خطای آنان این است که فقط عیسی را خدا پنداشتند، در حالی که همه جهان صورت خداست و به تعبیری دیگر، هستی مابین مخلوقات و خداوند تقسیم شده است. 3. عیسی(ع) جامع خلافت الهی یعنی مراتب: ولایت، نبوت، امامت، امر، ملک و تمام رسالت است، و بدین ترتیب، خلافت او اتم و اکمل است و به وسیله او، دوره عبودیت در خلافت به اتمام رسیده است. 4. وصف و فصّ نبوت اختصاص به عیسی(ع) دارد، و مراد او نبوت عامه ازلاً و ابداً به طریق اصالت می باشد که ویژه اوست. 5. عیسی(ع) خاتم ولایت علی الاطلاق است. نگارنده، برخی از آموزه های مذکور از ابن عربی و همچنین آرای برخی از عارفان قبل از وی(مانند حلاج) در باب وحدت وجود و حلول و اتحاد را متأثر از دیدگاه مسیحیان می داند، و به مشابهت هایی در باور محییالدین در مورد عیسی(ع) با عقاید مسیحیان در باب عیسی مسیح قائل است، با این تفاوت که ابن عربی با نظر وحدت وجودی ـ نه وحدت شهودی ـ الوهیت عیسی(ع) را به همه کائنات تعمیم می دهد. برای اثبات مدعای مذکور این مقاله، اوصاف مسیح در کتاب مقدس عهد جدید، قرآن، و برخی فرق مسیحی و آثار ابن عربی بررسی شده و مشابهات نشان داده شده است.
اسوه های قرآنی، از جمله وجود مقدس حضرت مریم(س)، همواره در ادبیات عرفانی بازتاب داشته اند. نزول رزق بهشتی از جانب خدا برای آن حضرت و نیز بارور شدن نخل خشکیده، از جمله کرامات آن حضرت است که عرفا بر همین اساس، مقامات و مراتب والایی چون ولایت و خلافت کبری، صـبر، توکّـل، مـوت ارادی، محبت، صدق و... را برای وی قائل شـده اند. برخـورداری از اصـطفا و اصـطناع حق، صدق و انجام کراماتی در حد معجزه، استجابت دعا، برخورداری از بینش الهی و مشاهده امور غیبی، احراز مقام خلافت کبری و قدرت تصرف در پدیده ها و نیز شهود تجلّی حق از جمله ویژگی های خواص اولیاء الله است که عرفا به حضرت مریم(س) نسبت داده اند. ایشان به ویژه از کرامات آن حضرت، در بحث اثبات کرامات اولیا بهره فراوان برده اند. در این مقاله، نظر به اهمیت ولایت حضرت مریم(س) و مبسوط بودن این بحث در متون عرفانی فارسی، تنها به مقام ولایت و مقام خلافت کبرای آن حضرت از دیدگاه عرفا پرداخته شده است.
در این نوشتار، به بررسی مسائل مربوط به سیاست و نحوه سیر و سلوک حکمرانان بر اساس کتاب مرصاد العباد نجم رازی پرداخته می شود. باب پنجم کتاب مرصاد العباد با عنوان «سلوک طوایف مختلف» به سیاست پادشاهان، وزیران و رؤسا همچنین شیوه سلوک آن ها اختصاص یافته است. مشروعیت حکومت پادشاهان، جایگاه مقام پادشاهی در عرفان، پادشاهی خاص و عام، برتری مقام پادشاه بر نبوت و عالم، شیوه سلوک پادشاهان و وزیران و... از جمله موضوع هایی هستند که در این مقاله به بررسی آن ها پرداخته می شود. نجم رازی، از جمله صوفیانی است که به ارتباط متقابل بین سیاست و عرفان معتقد است. از نظر او، پادشاهی عنایت خداوند به افراد است، و پادشاه، خلیفه خداوند بر روی زمین محسوب می-شود، ولی اگر پادشاه کوچک ترین ظلمی کرد، نایبی خداوند از او ساقط می شود و او ابلیس روی زمین است. رعیت پروری از جمله مهم ترین کارهایی است که پادشاهان و وزرا باید به آن بپردازند. همچنین آن ها باید تمام کارهای خود را برای رضای خداوند انجام دهند و خود را در میان نبینند تا سلوکشان به سوی قرب الهی کامل شود.
«امانت الهی»، مفهومی آسمانی است که از آیه هفتاد و دوم سوره احزاب گرفته شده است، و یکی از مسائل عمیق عرفانی و کلامی در بین مسلمانان محسوب می شود. این مفهوم از مفاهیم و استشهادات قرآنی پربسامد در آثار عرفای مسلمان است که در طول زمان و در بستر ادبیات عرفانی، دستخوش تحولاتی شده و رسوباتی به خود گرفته است. از جمله می توان به شکل گیری دو اصطلاح عرفانی «بار امانت» و «عهد امانت» اشاره کرد که عرفا با تفسیر و تلقی خاص خود از آیه امانت، جعل و استعمال کرده اند. این دو اصطلاح، بعدها از محدوده آثار صوفیانه و عرفانی فراتر رفته، و به یکی از مبانی و مضامین عمده مابعدالطبیعی شعر عاشقانه فارسی تبدیل شده اند. از ظاهر آیه قرآن چنین برنمی آید که امانت، «بار» یا «عهد» باشد. بررسی زمینه ها و قراین شکل گیری این دو تعبیر در ادبیات عرفانی نشان می دهد که این دو اصطلاح، تعابیری غیرقرآنی، انتزاعی و محصول برخی از زمینه ها و عوامل خارجی است.
از اواخر سده ششم و در سده هفتم هجری، تحت تأثیر تحولات اساسی که در عرفان اسلامی پدید آمد، قلمرو موضوعات عرفانی گسترش یافت و مباحث متنوعی در متون عرفانی مطرح شد. تعدد و تنوع موضوعات عرفانی سبب پدید آمدن دایره های واژگانی جدیدی شد که هر یک برای بیان بخشی از این موضوعات به کار رفت. یکی از این دایره های واژگانی، دایره ای است که در آن، اصطلاحات گوناگونی وجود دارد که هدف از شکل گرفتن آن، تبیین یکی از موضوعات اصلی عرفانی یعنی وجود و مراتب و درجات وجود بوده است. حرف، کلمه، کلام و کتاب، قلم، لوح، دوات، سطر، قول و ترکیبات متنوع اضافی و وصفی، اصطلاحات کلیدی این دایره واژگانی به شمار می روند که هر یک به طور منظم، بخشی از این موضوع مهم عرفانی را بیان می کنند. نتایج پژوهش حاضر که به روش اسنادی انجام گرفته، حاکی از آن است که در مکتب ابن عربی، کلمه به معنای پدیده کلمه تامه به معنای موجود تامه و کامل، کلام به معنای فعل حق، و کتاب به معنای عالم به کار رفته است. نگارنده این مقاله بر آن است که نقش این واژه ها را در قلمرو مفاهیم عرفانی مکتب ابن عربی تجزیه و تحلیل کند.
شیخ روزبهان بقلی شیرازی یکی از مهم ترین چهره های تصوف در سده ششم هجری است. اهمیت وی نه تنها در عرفان عاشقانه، که در شکل گیری نوعی خاص از نظام واژگانی و اصطلاحی عرفان اسلامی است. یکی از واژگان کلیدی تفکر وی، «التباس» است. اهمیت غایی مفهوم التباس نزد شیخ روزبهان در آن است که او از این مفهوم برای تبیین «چگونگی ارتباط باطن و ظاهر هستی، یا به تعبیری دیگر: قدیم و حادث» استفاده می برد. در همین راستا و به عنوان جنبه ای مکمل، می بینیم که عالم التباس نزد روزبهان، در توضیح رؤیاها و مکاشفات، همان نقشی را دارد که عالم خیال نزد ابن عربی. عالم التباس برای روزبهان، از سوی دیگر، همان عالم واقعیت، و نیز مجرایی است که خداوند در آن و از طریق تمثل، خود را در تصویر و هیئتی دلخواه به چشم بندگان برگزیده می کشاند. در جنبه ای دیگر، برای روزبهان، همه هستی محل التباس نور عشق است؛ و به مدد مفهوم التباس بهتر می توان چیستی عشق مجازی را نیز توضیح داد.
در اینکه پدیده های فکری تا حدّ قابل توجهی مولود شرایط اجتماعی اند، تردیدی وجود ندارد. تناسب فکری بانیان مکاتب اجتماعی با اوضاع حاکم بر آن جامعه، بیانگر این حقیقت است که اوضاع اجتماعی، جهان بینی ها را به وجود می آورند، آن ها را می پرورند، در ورطه سقوط می کشانند و سرانجام از بین می برند، یا جهت هدف گیریِ آن ها را از سمتی به سمت دیگر سوق می دهند. عرفان اسلامی از بطن اسلام زاده شد، اما تحت تأثیر شرایط اجتماعی ـ سیاسی دوره های مختلف به مکتبی تبدیل شد که اغلب مستقل از دین اسلام بررسی می شود. حکومت ها و اوضاع منتهی به ظهور آن ها در حیطه مذهب، اقتصاد، سیاست، فرهنگ و... ، در یک چرخه ارتباطی کاملاً متقابل، شیوه اندیشه و عمل افراد جامعه را تغییر می دهند. تأثیراتی که عوامل اجتماعی در پیدایش یا رشد عرفان و ادبیات عرفانی در ایران، و سوررئالیسم در ادبیات فرانسه داشته است، در کنار سایر عوامل غیر قابل انکار مؤثر مانند عوامل ذوقی و هنری، انگیزه های فردی برای رسیدن به سعادت و حقیقت واقعی، قابل بررسی است. هدف اصلی این نوشتار، مقایسه تطبیقی زمینه های اجتماعی پیدایش و رشد عرفان و سوررئالیسم است.
یکی از نسخ فارسی به جا مانده از قرن هفتم هجری در زمینه عرفان و تصوف اسلامی، کتابی به نام آینه جهان نما و طلسم گنج گشا از نویسنده ای ناشناخته به نام «ابوسعید بن مجتبی یمنی» است. نویسنده، اثر خود را که بیشتر در باب اخلاق و انسان شناسی صوفیانه است، به ممدوح خود یعنی احمد خالدی زنجانی، از وزرای دوره مغول در اواخر قرن هفتم تقدیم کرده است. تقدیم این اثر باید میان سال های 691 تا 697 ﻫ. ق اتفاق افتاده باشد. متن کتاب به نثر ساده و مرسل، و حاوی حکایات و اشاراتی رمزی است و مؤلف در بسیاری موارد، پس از ذکر داستانی رمزی و سمبلیک، خود کلید حلّ آن را به دست خواننده می دهد. بهره گیری از آیات، روایات و اشعار صوفیانه در این اثر فراوان است. در عین حال، مؤلف هنگام تألیف این اثر به باب هایی از مرصاد العباد نجم الدین رازی نظر داشته است. مقاله حاضر ضمن معرفی کتاب و فواید تاریخی، ادبی و شیوه عرفانی آن، به معرفی برخی از نسخه های خطّی این اثر در کتابخانه های معتبر داخلی و خارجی پرداخته است.
