مهدی جاودانی مقدم

پس از پایان جنگ سرد و تحول کارکردی و مأموریتی ناتو، این سازمان بین المللی، در اقصی نقاط دنیا ازجمله خاورمیانه و خلیج فارس حضور پیدا نمود. ناتو در سال ۱۹۹۴ به وسیله برنامه گفت وگوی مدیترانه و در سال ۲۰۰۴ به وسیله برنامه ابتکار همکاری استانبول حضور خود را در منطقه تحکیم نمود. بر این اساس ناتو دارای علل و انگیزه های فراوانی برای حضور در منطقه است که ازجمله آن ها می توان به تأمین امنیت انرژی دنیای غرب، مبارزه با تروریسم، ارتباط با رژیم صهیونیستی و در نهایت محصور نمودن ایران اشاره نمود. در این پژوهش تلاش می شود تا اهداف و دلایلی که موجب افزایش حضور ناتو در خلیج فارس از سال ۲۰۱۱ میلادی و در پرتو سیاست تمرکززدایی آمریکا و چرخش به شرق گردیده است، بر اساس روش توصیفی تحلیلی در قالب نظریه واقع گرایی تحلیل و ارزیابی شود. در راستای تحقق هدف پژوهش این سؤال مطرح می شود که حضور ناتو در خلیج فارس به دنبال سیاست تمرکززدایی از خاورمیانه بر مبنای چه اهدافی قابل تحلیل و ارزیابی می-باشد؟، در پاسخ به این سؤال باید گفت که افزایش حضور ناتو در منطقه خلیج فارس در پرتو سیاست تمرکززدایی آمریکا از خاورمیانه در راستای تحقق اهداف مشترک آمریکا و ناتو نظیر استمرار حضور نیابتی آمریکا، احاله مسئولیت به متحدین بین المللی، مشارکت ناتو در تأمین امنیت جهانی، تضمین امنیت انرژی و حمایت از متحدین منطقه ای و قابل تحلیل و ارزیابی می باشد.

ایران و روسیه دو کشور مهمی هستند که به جبر استراتژیک همسایگی در طول تاریخ، روابط پرفراز و نشیبی را پشت سرگذرانده اند. این روابط تحت تأثیر متغیرهای متعدد و مختلفی - از جمله پیشینه تاریخی مداخلات روسیه در امور داخلی ایران، نوع تعامل ایران و روسیه با غرب، عملگرایی روسی و نقش ایدئولوژی در روابط خارجی ایران، ارتقا یا افول سطح قدرت و نفوذ ایران و روسیه در منطقه و در نظام بین الملل و... - سبب شده است که تعاملات دو کشور با پیچیدگی و قبض و بسط پیگیری شود. در این میان، از دیدگاه برخی تحلیلگران، بعد از قدرت یابی پوتین به عنوان رئیس جمهور روسیه، روابط دو کشور تحت تأثیر دکترین اوراسیاگرایی پوتین و تغییرات معادله قدرت در منطقه آسیای جنوب غربی، در زمینه های امنیتی نظامی، اقتصادی و فرهنگی ارتقا یافته است. این پژوهش به دنبال آزمون این دیدگاه، بر اساس این سؤال است که تحت تأثیر چه عواملی و در چه سطحی، افزایش جایگاه ایران در دکترین اوراسیاگرایی پوتین در بازه این زمانی (2012 تا 2020) محقق شده است؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته نشان می دهد که متغیرهایی مانند تلاش روسیه برای نظم سازی و نهادسازی سیاسی- اقتصادی در منطقه اوراسیا و مقابله با اهداف هژمونیک آمریکا در منطقه و افزایش قدرت راهبردی ایران پس از تحولات سیاسی- اجتماعی آسیای جنوب غربی، موجب ارتقای محسوس جایگاه ایران در دکترین اوراسیاگرایی پوتین شده است.

انرژی به عنوان پاشنه آشیل بسیاری از روندهای جهانی بوده و نفت نقش خون تمدن و صنعت در قلب اقتصاد جهانی را دارد. برای سیاست گذاری بر این ماده استراتژیک، اوپک به عنوان یک سازمان بین المللی تخصصی فرامنطقه ای، توسط پنج عضو موسس ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا در کنفرانس 10 تا 14سپتامبر سال 1960 در بغداد تشکیل شد. این سازمان تنها با داشتن کمتر از 5 درصد جمعیت جهان و دارا بودن 89/81 درصد از ذخایر اثبات شده نفت خام و حدود 40 درصد از سهم تولید نفت خام جهانی در تضمین امنیت عرضه پایدار انرژی در اقتصاد جهانی نقش آفرین بوده است. عملکرد اوپک از زمان تاسیس تاکنون از فراز و نشیب هایی برخوردار بوده است. حال سوال اصلی این است که اوپک چه جایگاهی در اقتصاد جهانی در دهه کنونی دارد. فرض بر این است که این سازمان با عبوراز دوره های فراز و نشیب ، در سن 58 ساله خود  دچار نزول جایگاه در اقتصاد جهانی شده است. هدف این پژوهش بررسی عوامل شکل گیری ، تحول اوپک و شناخت بیشتر جایگاه این سازمان در اقتصاد جهانی در دهه کنونی است . طرح الگوی تعامل سازنده هوشمند برای ارتقائ انسجام درون سازمانی و جایگاه آن در اقتصاد جهانی یکی از ابتکارات این پژوهش است. برای گردآوری داده ها از روش اسنادی- کتابخانه ای و برای تحلیل موضوع از نظریه رئالیسم در اقتصاد سیاسی بین الملل رابرت گیلپین بهره برده،روش تحقیق ما در این مقاله توصیفی - تحلیلی است.

ناآرامی های خاورمیانه که در چند سال گذشته فضای سیاسی و امنیتی منطقه را ملتهب کرده است، به ایجاد و یا احیای جریاناتی افراطی و تروریستی، که ریشه های اعتقادی و تاریخی گسترده ای دارد، دامن زده است. داعش یکی از همین گروه ها می باشد که با رویکرد جهادی و اقدامات خشن، و در پی آن، موفقیت-های نظامی که به دست آورد، به مهم ترین و خطرناک ترین گروه تکفیری- تروریستی تبدیل شد. این گروه به سرعت بخش هایی از سوریه و عراق را تحت سیطره خود درآورد و اعلام تشکیل دولت اسلامی نمود. فعالیت گروه های تکفیری ازجمله داعش، علاوه بر آن که منافع و امنیت کشورهای سوریه و عراق را به مخاطره انداخت، منافع و امنیت سایر کشورهای منطقه ای و فرا منطقه ای را نیز با تهدیدات و چالش هایی مواجه ساخت. این مسأله، زمینه ی ظهور ائتلاف های منطقه ای جدیدی از جمله میان ایران و روسیه در راستای مقابله با داعش را بوجود آورد. این مقاله تلاش دارد تا به بررسی رویکرد روسیه در قبال جریان های تکفیری بویژه داعش پرداخته و به این سئوال اساسی پاسخ دهد که مهم ترین مؤلفه ها و دلایل مداخله روسیه در جنگ علیه داعش چه بوده است؟ یافته های این مقاله نشان می دهد که تلاش در راستای حفظ امنیت داخلی از طریق مقابله با گسترش و قدرت گیری جریان های تکفیری در خارج از مرزهای خود و گسترش حوزه نفوذ خود در خاورمیانه و توازن قوای منطقه ای، نقطه ی ثقل سیاست خارجی روسیه در قبال جریان های تکفیری- بویژه داعش- بوده است.

تاکنون راه حل های متعددی در عرصه دیپلماسی برای بحران فلسطین طرح و اجرا شده،  (تاریخچه) در حالی که هیچ یک به حل بحران منجر نشده است. (مسئله) البته کوشش هایی برای تبیین این راه حل ها صورت گرفته، اما بحران فلسطین در نگاه آینده پژوهی و رهبری انقلاب مورد بررسی قرار نگرفته است. (پیشینه) خروج از غزه، طرح صلح و تشکیل دولت مستقل فلسطینی با حاکمیت محدود را می توان از جمله این کوشش ها دانست. در این مقاله با استفاده از نظریات آینده پژوهی در چارچوب نظریه پیتر شوآرتز، تأثیر دیدگاه پیشنهادی مقام معظم رهبری (برگزاری همه پرسی و تسلیح کرانه باختری) بر آینده رژیم صهیونیستی بررسی شده است. پرسش مطرح این است که دیدگاه ایشان، چه تأثیری در آینده اسرائیل خواهد داشت؟ (سؤال) رشد جمعیت و بازگشت آوارگان فلسطینی موجب بر هم خوردن موازنه جمعیتی به سود فلسطینی ها می شود و انتفاضه مسلحانه در کرانه باختری تهدیدات اصلی امنیتی فراروی اسرائیل طی دهه های آینده خواهد بود. (فرضیه) طرح این دو دیدگاه راهبردی از سوی مقام معظم رهبری برای دفاع از ملت مظلوم فلسطین در مقابل طرح های غربی و عربی است که در راستای به رسمیت شناختن و حفظ امنیت و بقای رژیم صهیونیستی مطرح می شود. (هدف) این مقاله با کاربست روش سناریونویسی به بررسی تأثیر دیدگاه مقام معظم رهبری بر بقا یا فروپاشی اسرائیل و تحقق حقوق ملت فلسطین می پردازد. (روش) این دو دیدگاه آینده پژوهانه را می توان از عوامل اصلی تسریع در فروپاشی رژیم صهیونیستی دانست. (یافته)

رهیافت گفتمان با تمرکز بر ساختارهای معنایی زبانی، نشانه ها و نمادها و تبیین نظم معنایی و کرداری ابژه و سوژه با محوریت دال مرکزی گفتمان و منظومه های گفتمانی از قابلیت بیشتری در تبیین سیاست خارجی ایران برخوردار است. بر این اساس، این مقاله تلاش کرده است تا با استفاده از این رهیافت، با اشاره به عناصر و مفصل بندی گفتمان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی(ره)، اصول، اهداف و منافع ملی ایران را مبتنی بر رویکرد نظری و عملی امام در حوزه سیاست خارجی مورد ارزیابی قرار دهد.

ظهور دومین دولت شیعه در منطقه خاورمیانه پس از حمله آمریکا به عراق، یکی از مهمترین نقاط عطف تاریخ این منطقه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران محسوب میشود چرا که با احیای شیعیان و بازنمایی هویت آنان در کشورهای منطقه و تأثیرات سیاسی، ایدئولوژیک و ژئوپلیتیک آن در ساختار قدرت و امنیت منطقه ای، تحولات و تغییرات نوینی در تعاملات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک خاورمیانه به وجود آمده است. این مسئله با عنوان طراحی هلالی شیعی یا شکل گیری ژئوپلیتیک نوین تشیع در خاورمیانه از سوی بسیاری از مقامات رسمی کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای مورد تأکید قرار گرفته و با واکنش ها و عکس العمل های آنان نسبت به افزایش قدرت نرم شیعیان و ایران، به تشدید فرقه گرایی در منطقه دامن زده است. بر این اساس، با توجه به اهمیت نقش تحولات جدید ژئوپلیتیک منطقه بر نظم نوین سیاسی، اجتماعی و امنیتی خاورمیانه، مقاله حاضر به ارزیابی تحلیلی چگونگی شکل گیری، هویتیابی و سیاسی شدن پروسه یا پروژه ژئوپلیتیک نوین تشیع در خاورمیانه در قالب دو گفتمان ژئوپلیتیک سلطه و ژئوپلیتیک مقاومت پرداخته و بایسته های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این زمینه را مورد بررسی قرار داده است.

یکی از مهمترین تحولات فرهنگی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تلاش برای درونی سازی ارزش های انقلاب اسلامی در ساختارهای آموزشی و پژوهشی در کشور است. این مسئله که در قالب انقلاب فرهنگی و در راستای تمدن سازی اسلامی ایرانی پیگیری گردیده، سبب تغییرات ماهوی و صوری در رشته های دانشگاهی و به ویژه در علوم انسانی در ایران شده است. در واقع، انقلاب فرهنگی با هدف تغییر ادبیات غرب محور آموزش و پژوهش به رویکردی اسلام گرا اقبال نشان داده و با چشم اندازی باز، شیوه ی تولید تمدن اسلامی ایرانی، تنظیم و اجرا گردیده است. در این میان اگرچه بسیاری از رشته های دانشگاهی، دستخوش برخی تغییرات ساختاری شده اند، اما علوم انسانی به سبب اهمیت جایگاه آن در ساخت تمدنی بومی و اسلامی مورد توجه جدی تری قرار گرفته است. به عبارت دیگر، هسته اصلی تمدن سازی اسلامی ایرانی با بازنگری نظام آموزش عالی کشور در حوزه های علوم انسانی تدوین شده است. زیرا، تحقّق این استراتژی علمی در کشور تنها از طریق عملیاتی شدن اهداف آن در رشته های علوم انسانی ممکن می باشد؛ اما از سوی دیگر با توجه به تحولات آموزش و پژوهش در عصر پیشرفت دیجیتالی و انفجار دانش، برخی روش ها و نگرش های سنتی در علوم انسانی، نیازمند تغییرات نوینی در راستای تولید دانش در عصر جهانی شده ی کنونی است تا تمدن سازی اسلامی ایرانی، برون داد نظام آموزش در ایران باشد.(داوری اردکانی، 1387 ) این مسئله علی رغم تحولات چشمگیر در حوزه آموزش عالی کشور، کمتر مورد توجه قرار گرفته و علی رغم انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها، بسیاری از ساختارها و حتی مواد آموزشی رشته های دانشگاهی، به ویژه در علوم انسانی از قبل از انقلاب، همچنان در دانشگاه های کشور باقی مانده اند. بنابراین به نظر می رسد که آسیب شناسی وضعیت علوم انسانی در ایران، در راستای تحقّق تمدن سازی اسلامی ایرانی، مقدمه ای ضروری و اجتناب ناپذیر است. لذا این مقاله به بررسی وضعیت علوم انسانی در ایران، تأثیر انقلاب اسلامی بر آن و چالش ها و موانع موجود در تولید تمدن اسلامی ایرانی می پردازد.