ابراهیم ضرغامی

سواحل مکران در پیوستگی با اقیانوس هند، ظرفیت های گسترده ای در زمینه توسعه حمل و نقل دریایی و ترانزیت کالا در مقیاس بین المللی دارد. بررسی ها نشان می دهد که سرمایه گذاری در حوزه زیرساخت های بندری و توسعه ظرفیت های حمل و نقل دریایی و مبادلات تجاری و بازرگانی با کشورهای پیرامون، زمینه ساز ارتقای منزلت ژئوپلیتیکی کشور در حوزه دریایی خواهد شد. بهره گیری از این مزیت های جغرافیایی، می تواند توسعه اقتصادی و سیاسی و خروج از انزوای جغرافیایی در این منطقه را فراهم آورد. بنابراین، توسعه حمل ونقل دریایی به اقتضای سیاست خارجی یکی از عوامل و فرایندهای تولید قدرت محسوب می شود که مورد توجه دانش ژئوپلیتیک است. روش پژوهش حاضر با توجه به ماهیت مسأله و موضوع آن، از نوع توصیفی-تحلیلی است و از نوع مطالعات کاربردی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که توجه به بستر های جغرافیایی در حوزه حمل و نقل دریایی در سواحل مکران، زمینه فعال شدن این ظرفیت ها  و به تبع آن پویایی اقتصادی دریامحور را فراهم می کند که موجب افزایش قدرت  و نفوذ ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در مقیاس منطقه ای و جهانی خواهد شد.  از این جهت ایران می تواند با محور قرار دادن بنادر این منطقه و با فعال نمودن کریدور شمالی-جنوب و حتی غرب به شرق، زمینه همگرایی کشورهای منطقه و نیز توسعه سیاسی و اقتصادی بومی را فراهم نماید.

استراتژی دریایی یکی از مهم ترین ابعاد استراتژی ملی قدرت های بزرگ به حساب می آید. این مساله اگرچه با تحول ماهوی قدرت در سیاست جهانی، اهمیتی را که آلفرد ماهان در «تاثیر و نفوذ قدرت دریایی در تاریخ» مطرح کرده بود را از دست داده است اما در دو دهه اخیر مجددا به عرصه رقابت ژئوپلیتیک قدرت های بزرگ بازگشته است. در این میان، حوزه ایندوپاسفیک و شکل گیری گروه بندی های جدیدی مانند کواد و آکوس در آن را می توان نقطه عزیمت جدیدی در بازی قدرت های جهانی دانست. در این راستا، این مقاله به این سوال اصلی پرداخته است که حوزه ایندوپاسفیک چه جایگاهی در معادلات ژئوپلیتیک قدرت های دریایی با تاکید بر گروه بندی های کواد و آکوس دارد؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته نشان دهنده انتقال تدریجی مرکز ثقل اقتصاد و سیاست جهانی از اقیانوس اطلس به اقیانوس هند-آرام است که در پرتو ائتلاف بندی های نظامی و امنیتی جدید به تشدید رقابت و تنش میان قدرت های بزرگ دریایی منجر خواهد شد.

جهان عرصه رقابت و همکاری بازیگران سیاسی- فضایی و کنشگران اقتصادی برای تأمین امنیت، حفظ منافع ملی و توسعه سطح رفاه است. یکی از مهم ترین عوامل دسترسی به این مهم، شناسایی، سیاست گذاری و به کارگیری قدرت در جهت دسترسی به مناطق راهبردی جهان است. داده های موجود گویای آن است که درآینده نزدیک، اقیانوس هند، به مرکز توجهات جهانی در قرن بیست و یکم تبدیل خواهد شد. این منطقه از جهان با عواملی همچون افزایش تجارت بین المللی، تغییرات جمعیتی، ادغام اقتصادها، مدرنیزه شدن بنادر و کشتیرانی، افزایش وابستگی قدرت های اقتصادی در تأمین انرژی و رشد منافع راهبردی قدرت ها مرتبط است. ازاین رو، اقیانوس هند به عنوان یک حوزه رقابتی شدید بین آمریکا، چین، هند و دیگر قدرت های جهانی پدیدار خواهد شد. به دنبال آن امنیت ملی ایران به ویژه حوزه امنیت دریایی نیز متأثر خواهد شد. این مسئله از نشانگان مهمِ گذار از ژئوپلیتیک سنتی و ورود به ساختار جدید ژئوپلی نومیک جهانی است. در این چارچوب، سوال اصلی این مقاله این است که مهمترین مسائل و موضوعات موجود در معادلات قدرت های جهانی در بستر ساختار جدید ژئوپلی نومیک جهانی با تمرکز بر اقیانوس هند کدامند و چه تأثیری بر امنیت ملی ایران خواهد داشت؟ یافته های این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که امنیت خطوط دریایی، دسترسی مطمئن به انرژی، رقابت چین و آمریکا، تنش ها بر سر منابع بستر و زیر بستر دریا و به دنبال آن شکل گیری ائتلاف های امنیتی از مسائل و موضوعات مهم در حوزه راهبردی اقیانوس هند می باشند که تأثیر مستقیمی بر امنیت ملی کشور به ویژه در حوزه اقتصاد دریایی و بازدارندگی نظامی در بستر دریا خواهد گذاشت.

در سال های اخیر، تأثیرگذاری حوزه آسیا و پاسیفیک در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه ای و جهانی و پییش بینی تغییر موازنه قدرت، باعث تغییر رویکرد امریکا به سمت پاسیفیک و تمرکز استراتژی ها و راهبردهای این کشور در این حوزه شده است. پژوهش حاضر بر این فرض استوار است که جایگاه آسیا- پاسیفیک در آینده نظام جهانی، سبب تغییر راهبرد آمریکا به سمت این منطقه شده است. روش شناسی پژوهش مبتنی بر رویکرد استدلالی و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای، گرداوری شده است. یافته های پژوهش نشان داد که افزایش قدرت اقتصادی و نظامی چین، تضمین دسترسی آزاد به منافع مشترک، تأمین امنیت خطوط تجاری دریایی، مقابله با توسعه موشک های دور برد کره شمالی، تقویت اتحاد امنیتی آمریکا با کشورهای همسو و توسعه لیبرالیسم در منطقه از مهم ترین دلایل تغییر راهبرد ایالات متحده آمریکا به سمت حوزه آسیا- پاسیفیک بوده است.

طی دو دهه اخیر تغییرات اقلیمی وافزایشمصرف منابع آب، بسیاری از نواحی جهان را با بحرانمنابعآبشیرین رو به رو کرده است. داده های موجود درباره کشور ما، نیز برخاسته از تغییر اقیلم و ناکارامدی الگوی مصرف کنونی، گویای آن است که امنیت آبی و به تبع آن، امنیت ملی کشور از این پس در پیوند با یک دیگر خواهند بود. با این حال، کشورمان ظرفیت هایی دارد که در صورت مدیریت الگوی مصرف، می توانند از نگرانی های موجود بکاهند. دریای خزر یکی از این ظرفیت ها است. پژوهش حاضر بر این فرض استوار است که بهره گیری از ذخیره آبی دریای خزر می تواند امنیت آبی کشور را افزایش دهد. روش شناسی پژوهش مبتنی بر رویکرد استدلالی است و روش تحقیق نیز سرشتی توصیفی- تحلیلی دارد و اطلاعات آن نیز به روش کتابخانه ای گرداوری شده است. یافته های پژوهش نشان داد که زمینه های مساعد محیط جغرافیای دریای خزر در کنار نیاز آبی کشور، الزام بهره گیری از این مخزن آبی را گزینه ای گریزناپذیر و راهبردی کرده است. دیپلماسیفعال، بسترسازی حقوقی، بهره گیری از اندیش مندان حوزه امنیت ملی و ژئوپلیتیک و ارزیابی هایزیست محیطیاز مهمترین بایسته های استفاده از ذخیره راهبردی دریای خزر است.