محمدعلی مهدوی راد

نگاهی به مدارس حدیثی نشان می دهد که تاثیرگذاران این مدارس، همگی اهل آن شهر نبودند و معمولاً، بزرگان و محدثان، در چند مدرسه حضور داشتند و به تعلیم و تعلم پرداختند. آنچه مسلم است اینکه علمای اسلام از عصر صحابه به رحله های حدیثی اهتمامی ویژه داشتند و در این مسیر سختی های بسیاری را برخود هموار نمودند. ما در اکثر بلاد اسلام شاهد تاثیر جدی مسافران هستیم. پس از حرمین (مکه و مدینه) که بدلیل مرکزیت دینی و اجتماع مسلمین، مورد توجه مسافران حدیث بوده است، عراقَین نقش ویژه ای در این مقوله داشته و محدثان دیگر بلاد را به خود جلب کرده و در غنای یکدیگر تاثیر فراوانی داشته است.

یطرح الکاتب فی هذه المقاله بعض أهم شبهات المستشرقین حول الجهاد و الأمر به فی آیات القرآن بزعم أن الجهاد فی الاسلام ب "شهاده القرآن" عمل عنیف و غیر منطقی مما ساعد علی انتشار الإسلام خوفاً، و لهذا فإن الإسلام هو دین الحرب و الرسول هو رسول السیف. و فی هذا المجال یشار إلی أشخاص من قبیل؛ جولد زیهر و بی جی فاتیکیوتیس P.j. Vatikiotis ، و برنالد لوئیس، و ویلیام موئیه، و ریون فایرستون، و ریزوی فایزر، و بلاشر، و رودنسون، و لامانس و نولدکه. خلال دراسه قضیه الجهاد فی آیات القرآن استناداً إلی آیات القرآن نفسها أجاب عنها فی ثلاثه مجالات: المجال الأول: دراسه الأسالیب المختلفه للقرآن فی مواجهه التیارات المخالفه علی أساس ترتیب نزول سور القرآن و بالإلتفات إلی أهداف و مقاصد السور، أثبتت أن القرآن أکد مراراً فی البدایه علی أسالیب الدعوه و البرهان و الموعظه و الجدال بالتی هی أحسن و جاء الجهاد کأسلوب أخیر. المجال الثانی: دراسه استعمالات لفظه الجهاد و القتال فی القرآن تثبت أن الجهاد فی القرآن یختلف عن القتال. فالجهاد یعنی بذل الوسع و الجهد فی سبیل الله و غالباً ما یکون المراد هو العمل الثقافی. و علی هذا الأساس یجب القول؛ إن مقصود المسشترقین من استعمال لفظه الجهاد هو القتال و لیس الجهاد بالمعنی القرآنی. المجال الثالث: فی جمیع موارد الأمر بالقتال فی آیات القرآن، جاء هذا الأمر تحت ظروف خاصه و وفقاً لشروط محدده.

اسباب نزول بـه معنی شناخت موقعیت زمـانی، مکانی، فردی، اجتماعی و دیگر زمینه هایی است که نزول آیه یا بخشی ازآیات یا سوره ای را سبب شده است که شامل روایات گرد آمده درباره شان نزول آیات نیز می شود. اعتقاد به تاثیر اسباب نزول در تفسیر آیات به معنای مسدود ساختن راه اندیشه و تفکر در زمینه آن آیات و روی آوری و سطحی نگری و محدود اندیشی نسبت به پیام آن نیست؛ بلکه در کنار بهره بردن از تمامی ابزارهای علمی و عقلی موجود در زمینه تفسیر، باید به اسباب نزول به عنوان ابزاری کار آمد و مؤثر نگریست. پیام آیات الهی فراتر از بسترهای محدود و تعلقات فردی و زمانی است. سببب نزول در فهم قرائن حالیه و تطبیق عناوین بر مصادیق و شناخت فضای نزول آیات برای دلالت در توسعه و تضییق مفاهیم وگشودن افق های جدید در یافتن دلالات قرآنی تاثیر دارد. دلالت الفاظ و آیات الهی از مرتبه حوادث جزئی و خاص فراتر می رود و مفسر را گاه از طریق الغای قطعی خصوصیات زمان و مکان یا از طریق تناسب حکم و موضوع و تحلیل زبانی و... به روح آیه می رساند که پیراسته از زمان و مکان است.

تقیه، موضوعی است که در آیات قرآن و سنت معصومان(ع) ریشه داشته، در فهم محتوا و هدف کلام ائمه معصومین(ع) مؤثر است.محمدتقی مجلسی، ضرورت تقیه را افزون بر ادله قرآن و حدیث، از طریق قاعده حفظ حرمت مسلمان نیز اثبات نموده است. او بین تقیه و اتقا تفاوت می گذارد زیرا بخشی از احادیث با هدف اتقا صادر شده است و نه تقیه. وی درجات فهم مردم را در تقیه مؤثر و آن را از راه نشانه های سندی و محتوایی، قابل تشخیص می داند و در نشانه های سندی به مواردی چون انتساب حدیث به امام پیشین و حضور راوی عامی اشاره می نماید. مجلسی نشانه های محتوایی را در قالب مواردی نظیر تعارض حدیث با خبر متواتر، اضطراب و تشویش متن، و وجود قراین دال بر مشابهت با روایات عامه مبتنی کرده است.او در بحث وجوب تقیه، دو شرط اضطرار و مقتضیات مخاطب را مورد تاکید قرار داده است.

إن وجود المجتمع غیر المنظم لأبناء الشیعه فی العقد الثان ى من القرن الأول بالمقارنه مع التنظیمات الشیعیه الت ى عاشت فی القرن الثالث إنما یدل علی حصول تطور ملموس وملحوظ فی هیکلیه هذه المدرسه. و یعود ذلک إلی القیاده الحکیمه و الرشیده لأئمه أهل البیت (ع) الت ی تُعد العامل الأساس لتحقیق هذا الأمر و قد تجسّدت فی تربیه و إعداد الکوادر الإنسانیه لتوفیر الأجواء بهدف نشر مدرسه التشیع و ایصالها إلی أتباعها فی العالم و إیجاد العلاقات الوثیقه و المؤثره معهم حتی فی أبعد المناطق الجغرافیه من العالم الإسلامى. إن هذه الدراسه اعتمدت علی نظریه «کیدنز» و هی تحت عنوان «الهیکلیه» و التی تجعل من الفرضیه القائله بأن ما قام به أئمه أهل البیت (ع) فی مجال تربیه و إعداد التلامیذ و اعتبارهم حلقه وصل بین اتباع مدرسه أهل البیت (ع) فی أنحاء العالم الإسلامى هو الذی أنتج هذا التطور ف ی هیکلیه و نظام مدرسه التشیع. و تسعی هذه الدراسه إلی البحث و التدقیق فی أسالیب أئمه أهل البیت (ع) ف ی تربیه خواص شیعتهم.

شیخ مفید دانشمند بلند آواز جهان تشیع نه تنها در مباحث کلامی و اعتقادی - که بالطبع رویکردی عقلی دارد- از عقل و استدلال های عقلی بهره برده بلکه در مباحث نقلی بویژه در نقد و فهم متون حدیثی نیز از عقل، فراوان سود جسته و بهره گیری از آن تاکید کرده است. در عرصه نقد، وی عقل را یکی از معیارهای نقد حدیث و بر این باور است که در پرتو عقل می توان به صحت و شقم شماری از احادیث پی برد. از نظر وی مطابقت مفاد حدیث با عقل، نشان دهنده صحت حدیث و مخالفت مفاد آن با عقل، دلیل بر ضعف و عدم صحت آن است و این بدان معناست که همواره بین نقل صحیح و عقل سلیم سازگاری وجود دارد و وحی هرگز گزاره ای بر خلاف گزاره عقل ندارد. در زمینه فهم حدیث، مهم ترین نقش عقل، نقش اسکتشافی است. عقل در این عرصه هم به عنوان یک منبع و هم به عنوان یک ابزار یا مشعل، نقض ایفا می کند و شیخ مفید از آن در فهم مفاد واژگان، رفع ید از ظاهر، تاویل متن، تخصیص عمومات قرآن و روایات و درک استلزامات کلام، بهره جسته است که این مقال به بررسی آن می پردازد.

التفسیر الموضوعی اتجاه جدیده فی الدراسات التفسیریه یحاول أن یفسر قضایا محدده فی القرآن الکریم یتمایز عن الطریقه السائده فی التفسیر طیله القرون التی سبقت القرن الرابع عشر الهجری والتی عرفت باسم طریقه التفسیر التجزیئی أو التسلسلی أو الموضعی. وسبب نشوء هذه الظاهره هو التطورات العظیمه التی حصلت فی واقع المسلمین على مختلف الصعد اجتماعیاً وسیاسیاً وثقافیاً وإصلاحیاً والتحدیات التی واجهت المسلمین فی مختلف مجالات الحیاه وتطلبت من علمائهم رداً وموقفاً سریعاً لا یستطیع انتظار الفراغ من تفسیر القرآن من أوله إلى آخره على طریقه التفسیر الترتیبی مما أضفى على التفسیر الموضوعی أهمیه وفوائد کثیره. ومع أن عقودا عدیده مرت على الکتابات التی تعرضت للتفسیر الموضوعی إلا أن تباینا لا زال یلقی بظلاله على عدد من القضایا المرتبطه بالتفسیر الموضوعی من قبیل المراد بالتفسیر الموضوعی بشکل دقیق. وعند إطلاقه على أی نوع من أنواعه یدل؟ بمعنى هل یدل على التفسیر الموضوعی فی القرآن کله أم على التفسیر الموضوعی للسوره أم على التفسیر الموضوعی للمفرده القرآنیه؟ ثم ما هو المراد من الموضوع وضوابط تحدیده وبحثه وهل یجب أن یکون کما یقول سماحه المجاهد الشهید السیّد محمد باقر الصدر من خارج النص أم أنه یمکن أن یکون الموضوع من النص بدایه ونهایه؟ ثم ما هی دلائل مشروعیه هذا النوع من التفسیر وکیف یجاب عن الإشکالات الکثیره التی وجهت إلى التفسیر الموضوعی والناشئه أساسا من عدم وضوح الجانب النظری للتفسیر الموضوعی أو من سوء ظن مسبق به وبمن تبناه.

تعتبر آراء الطالقانی السیاسیه خلیط من آراء ابی الأعلی المودودی وأبی الحسن الندوی مع النظریه التقلیدیه الشیعیه والنظره الإعتدالیه للعلامه النائینی. أمّا وجوه هذا الکیان فمتباینه الهیئه والتکوین. ومن المحتمل أن یکون سبب هذه المناقضات فی نظریات الطالقانی فی مجال الحریات السیاسیه والإجتماعیه والتی تطرّقنا إلی بعضها فی هذا المقال، بالإضافه إلی اقتضاءات وحقایقَ محتومه لا مناصَ منها هی نتیجه تفاعل عناصر هذا الکیان قد أرغم الطالقانی أحیاناً أن یعترف رسمیاً بکافه الحقوق والحریات السیاسیه المدنیه والإجتماعیه المصرح بها فی بیان حقوق الإنسان لأعضاء المدرسه المارکسیه کحریه البیان، العقیده، حریه الجمعیات، ومنتدی الإرتباط، وحریه الإشتراک فی إداره شؤون المجتمع. ومن جهه أُخری یعتقد بتجرید اتباع الأدیان وأهل الذمه من أکثر الحقوق والحریات ولا حلّ لمثل هذه المناقضات فی الأفکار السیاسیه للطالقانی بالنسبه للقضایا السیاسیه المطروحه. إنَّ هذه المناقضات تعکس بوضوح هذه الحقیقه القائله وبأی دلیل، مثل تهمیش طرح الحریه ک "مسئله" (problem) فی اجواء الخطاب الثوری المستند علی النضال ضد الإستعمار- الاستبداد والذی عاش أجواءَه، لا یعتبره مقداراً کافیاً فی دقّه المبانی الفلسفیه وحقوق الحریه.

بعد جمود دام عده قرون ف ى مجال النشاطات الخاصه بالاحادیث اصبحت الارضیه خصبه لذلک ف ى فتره حکم الصفویین وقد شهد العالمُ الشیعىُ قیامَ عده تیارات عظیمه تصب اهتمامها لصالح الاحادیث والروایات حیث یمکن مقارنه هذه الفتره من الزمان مع فتره ذوى الکتب الاربعه ف ى الادوار التاریخیه الماضیه.لقد بذل علماءُ الشیعه ف ى هذه الفتره جهوداً محمودهً ف ى مجال کتابه وتألیف شروح علی النصوص القدیمه المرویه وتدوین آثار الروایه الجامعه وتألیف تفاسیر قیّمه للقرآن الکریم وکذلک ترجمه الروایات الوارده عن ائمه اهل البیت (ع) وکل ذلک کان ف ى ظل العلوم الحدیثه الت ی شهدتها تلک الفتره . واصبحت ثمار تلک الجهود المضنیه کونها ف ى عداد تیار علمى وثقاف ى عظیم وبالتال ى سیطرت أجواء الحوار الحدیثى بشکل موسع وتم تألیف دراسات وکتب عدیده ف ى مجال الروایات والعلوم الخاصه بها. ومما یمکن قوله حول الاسباب المؤثره الت ى ساعدت ف ى ایجاد هذا التیار هو الاسباب التالیه: المواجهه مع العثمانیین والرد علی الشبهات المثاره علی الاسلام عموماً والشیعه خاصه، وتواجد علماء الشیعه وقربُهم من الحکام والسلاطین الصفویین و التصدى لبعض المناصب الحکومیه وظهور تیار الاخباریین والازمه بین مختلف التیارات الفکریه، وشعورُ علماء الشیعه بحاجه الی نشر علوم اهل البیت(ع) باللغه الفارسیه وکذلک اتساع رقعه اللغه العربیه ف ى هذه الفتره بالذات وبعض الاسباب الاخری. ومن جهه ثانیه فان سیطره الحوار الحدیثى والاهتمام بنشر الاحادیث والروایات ف ى برهه طویله من الزمن سجلت نتائج وانجازات یجب الوقوف عندها ومن اهم تلک النتائج فیما یتعلق بالعلوم الدینیه هی: • توفیر الارضیه لاقامه نهضه علمیه ف ى الحقول المختلفه. • استقراءُ الابعاد المتعدده من جدید للموروث الحدیثی ف ی اطار التألیفات المتعدده و المُتَرجمه • و أخیراً تدوین مصادر رئیسیه و ثانویه لاحادیث الشیعه . علی ایه حال فانما ترمى الیه هذه الدراسه هو تسلیطُ الضوء علی اهم الاسباب لظهور الحوار الحدیثى وتیار الرغبه والاهتمام بالروایات و نشرها ف ى العصر الصفوی وذلک من جوانب متعدده .

ورد هذا العنوان - أی: مصحف فاطمه - فی کثیر من الروایات والمصادر. وتتصف بعض هذه الروایات - على الأقل - بصحه السند والقبول مما یدفعنا إلى القول أنه لا ریب فی أصل وجود هذا المصحف. وفی بدایه بحثنا إلیک بعض هذه الروایات: روى محمد بن یحیى، عن أحمد بن محمد، عن ابن محبوب، عن ابن رئاب، عن أبی عبیده قال: سأل أبا عبدالله (علیه السلام) بعض أصحابنا عن الجفر فقال: هو جلد ثور مملوء علماً، قال له: فالجامعه؟ قال: تلک صحیفه طولها سبعون ذراعاً فی عرض الأدیم مثل فخذ الفالج، فیها کل ما یحتاج الناس إلیه، ولیس من قضیه إلاّ وهی فیها، حتى أرش الخدش. قال: فمصحف فاطمه (علیها السلام)؟ قال: فسکت طویلاً ثم قال: إنکم لتبحثون عمّا تریدون وعمّا لا تریدون إنّ فاطمه مکثت بعد رسول الله (صلى الله علیه و آله) خمسه وسبعین یوماً وکان دَخَلها حزنٌ شدید على أبیها وکان جبرائیل (علیه السلام) یأتیها فیحسن عزاءها على أبیها، ویطیّب نفسها، ویخبرها عن أبیها ومکانه، ویخبرها بما یکون بعدها فی ذرّیّتها، وکان علیّ (علیه السلام) یکتب ذلک، فهذا مصحف فاطمه (علیها السلام)1.