مرتضی شمس

بدون تردید برای هر کشور و نظام سیاسی شناخت دقیق و واقع بینانه عواملی که موجودیت، و منافع حیاتی آن را تهدید می کنند از اولویت اساسی برخوردار است. زیرا این دسته از تهدیدات که به دلیل گستردگی و عمق پیامدهای آنها به تهدیدات استراتژیک موسوم اند به راحتی می توانند بر سر راه حرکت عمومی یک جامعه به سوی پیشرفت و توسعه موانع جدی ایجاد کرده، یا اساسا موجودیت و هویت یک کشور را در خطر اندازد.

شروع، تداوم و خاتمه جنگ ایران و عراق شدیداً با مسائل نفتی گره خورده بود و با توجه به وضعیت نابسامان اقتصادی و سیاسی ایران بعد از انقلاب، دشمنان انقلاب با نگرشی کاملاً سیاسی به نفت ایران توجه می کردند و بازی نفت را به گونه ای پیش می بردند که نهایتاً به سقوط انقلاب اسلامی و شکست کشور در جنگ تحمیلی منجر شود. اما مردم ایران بار سخت فشارهای نفتی را مرحله به مرحله تحمل کردند تا سرانجام ایران به شکوفایی رو به رشد و خودکفایی رسید.در مقاله پیش رو بحران ها و فشارهای نفتی ایران در دوران جنگ تحمیلی بررسی شده است.

پژوهش کیفی پیش رو که با روش اتنوگرافی انجام گرفته است، به دنبال پاسخ به این سؤال است که شبکه های اجتماعی مجازی در تولید شایعات انتخابات سیاسی در کشور چه نقش و کارکردی دارند؟ جامعه آماری پژوهش، صفحات فارسی زبان شبکه اجتماعی اینستاگرام است که در انتشار اخبار انتخاباتی، دو ماه قبل و دو ماه بعد از برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری سال 1394 فعالیت داشته اند. از میان این صفحات قابل مشاهده به عنوان چارچوب نمونه گیری،40 صفحه با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب و با مصاحبه آنلاین با 17 نفر از صاحبان این صفحات و تحلیل کیفی داده های حاصل از آن، مهم ترین ویژگی های شبکه های اجتماعی مجازی در امر تولید شایعات سیاسی در زمان انتخابات و مهم ترین منابع تولید این شایعات در شبکه های اجتماعی مجازی مورد مطالعه قرار گرفته است. بر اساس نتایج پژوهش، امکانات تعاملی، تولید و انتشار محتوا توسط کاربر، تشکیل گروه های دوستانه، ویژگی های چند رسانه ای و همچنین سطح گسترده ارتباطات میان فردی، از مهم ترین ویژگی های شبکه های اجتماعی مجازی در امر تولید و انتشار شایعات در جامعه است. پژوهش نشان می دهد شایعات انتخاباتی در ایسنتاگرام با اهداف تبلیغات سیاسی، ایجاد ناآرامی در فضای انتخابات، سرگرمی، تولید نفاق بین اعضای جامعه، مخدوش کردن اصل انتخابات و عدم وجود دموکراسی واقعی در  فرایند اجرای آن، کاهش انگیزه افراد جهت شرکت در انتخابات و تخریب نامزدهای رقیب و احزاب مخالف از سه منبع اصلی گروه های اپوزیسیون داخلی و خارجی، فعالان سیاسی در احزاب و ستادهای انتخاباتی هریک از نامزدها و عموم مردم در شبکه اجتماعی اینستاگرام تولید و انتشار می یابد.

هدف از این پژوهش که با تحلیل محتوای کیفی انجام گرفته است، شناسایی شاخص ترین ارتباطات غیر کلامی گوینده خبر و نقش و کارکرد این ارتباطات غیرکلامی در ارائه اخبار تلویزیونی به مخاطبان است. در ادامه روش تحلیل محتوای کیفی داده ها و مقوله های حاصل از آن، برای تحلیل دقیق تر و عینی تر نمونه های مورد مطالعه در پژوهش، از داده های کمی نیز استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، بخش های خبری شبکه خبر و بی بی سی فارسی است که به عنوان واحد مشاهده و واحد تحلیل در نظرگرفته شده است. از میان خبرهای ساعت17:30شبکه بی بی سی فارسی و 19 شبکه خبر در بهمن ماه سال 1396 به عنوان چارچوب نمونه گیری، با نمونه گیری هدفمند و تصادفی یک هفته آماری انتخاب گردید. براساس نتایج پژوهش، استفاده از ارتباطات غیرکلامی گویندگان در برقراری ارتباط نزدیک با مخاطبان، باورپذیری اخبار و اثرات اغنایی بیشتر اخبار بر مخاطبان نقش و تأثیر بسزایی دارد و این ارتباطات را می توان در سه تم اصلی «نوع نما و قاب گوینده خبر»، «لحن و آهنگ گلام گوینده خبر» و «حرکات سر، دست و صورت گوینده خبر»، بیان نمود. نتایج پژوهش نشان می دهد گویندگان خبر بی بی سی فارسی نسبت به گویندگان شبکه-خبر از ارتباطات غیرکلامی متناسب و بیشتری به ویژه در مقوله های نماهای بسته دوربین، لحن تأکیدی کلام و حرکات سر و صورت گوینده استفاده می نمایند و شبکه خبر باید در نوع نماهای تصویرگوینده و استفاده از انواع ارتباطات غیرکلامی گویندگان خود در نحوه اجرا و خبرخوانی، دقت و بازنگری اساسی و ویژه ای داشته باشد.

نقش فناوری اطلاعات در اتاق خبر، اهمیت ویژه ای دارد. مسئله اساسی، چگونگی استفاده و بهره گیری از فناوری های اطلاعات در اتاق های خبر شبکه های خبری تلویزیونی و تأثیر آن بر عملکرد اتاق های خبر با هدف افزایش سطح کمی و کیفی تولیدات خبری در شبکه های خبری تلویزیونی است. پژوهش حاضر که با روش کیفی انجام گرفته است، عوامل مؤثر بر به کارگیری فناوری اطلاعات در اتاق های خبر را به همراه نقش آن در ارتقای عملکرد شبکه های خبری تلویزیونی از دید دبیران و سردبیران خبر سازمان صداوسیما مورد بررسی قرار داده است. نظرها در قالب پرسشنامه از 25 نفر از افراد نمونه جمع آوری شده و با تکنیک تم، از میان کدهای اولیه،5 کد اصلی از پاسخ مصاحبه شوندگان به دست آمده است. بر اساس نتایج پژوهش، با وجود موانع و مشکلات بهره گیری از فناوری اطلاعات در اتاق خبر، استفاده از آن در افزایش سطح کمی و کیفی تولیدات خبری تأثیر مستقیمی دارد و با افزایش میزان تولیدات خبری و کاهش خطا، بازده و عملکرد شبکه های خبری را بهبود و ارتقا بخشیده است. رسانه ملی می تواند با آشنا کردن کارکنان اتاق خبر با مزایای بهره گیری از فناوری های نوین و آموزش دوره ای آنان، تجهیز اتاق های خبر نوین و پشتیبانی مناسب از آنها، به بهترین شکل در این مسیر گام بردارد.

شبکه های خبری تلویزیونی، نقش ویژه ای در شکل دهی افکارعمومی و جریان سازی های سیاسی و اجتماعی در جوامع دارند و عرصه خبر، تبدیل به صحنه ای از رقابت شبکه های خبری برای جذب بیشتر مخاطبان شده است. گوینده خبر، عنصری مهم در هر شبکه خبری تلویزیونی است که در ارتباطی بی واسطه، اخبار را به مخاطبان ارائه می دهد. هدف از این پژوهش کیفی که با شیوه اسنادی و مطالعات میدانی انجام شده است، بررسی نقش و اهمیت گوینده خبر ارتباط گر در خبر تلویزیونی است؛ گوینده ای که با کمک مهارت و شاخص های ویژه خود، ارتباطی نزدیک با مخاطبان برقرار و اخبار را باورپذیرتر و با اثر اقناعی بیشتری به آنها عرضه می کند. بر اساس نتایج پژوهش، استفاده از سبک های جدید گویندگی خبر، تمایز قائل شدن بین گوینده خبر و خبرخوان از سوی شبکه های خبری تلویزیونی، مشارکت گویندگان خبر در نگارش و تهیه خبر و آشنایی گویندگان با علوم رفتاری و ارتباطات غیرکلامی، از اصولی است که گوینده خبر ارتباط گر باید در دستور کاری خویش قرار دهد.

این پژوهش که با روش تحلیل محتوای کمی انجام شده، به دنبال پاسخ به این سوال است که “نحوه پوشش خبری بحران در خبر تلویزیونی صداوسیما، چگونه است؟”. جامعه آماری این تحقیق، بخش های خبری مشروح “ شبکه خبر” از زمان وقوع رویداد پلاسکو تا 9 روز بعد از آن است؛ که به روش تمام شماری، هر یک از اخبار انتخاب شد و به عنوان واحد مشاهده و واحد تحلیل، مورد مطالعه قرار گرفت. بر اساس یافته های پژوهش، شبکه خبر در پوشش خبری بحران پلاسکو دارای نقاط قوتی چون برجسته سازی آن، نگاه محلی ملی به حادثه و بیان بدون ابهام اخبار مرتبط با آن بوده است؛ عدم ارائه کافی اخبار در قالب بسته خبری، توجه به عناصر خبری “چرا” و “چگونه”، توجه بیشتر به سخت خبر در مقایسه با نرم خبر، جهت گیری مثبت در قبال حادثه و رعایت نکردن بی طرفی، نگرفتن پاسخ مناسب از مسئولان و رفع مسئولیت از آنان، نیز از مهم ترین نقاط ضعف این پوشش خبری بوده است. پیشنهاد می شود، صداوسیما رویکرد فرهنگی و نگرشی افکار عمومی را به بحران، به عنوان یک عامل فرصت آفرین و اتخاذ راهبرد فوق فعال در این زمینه، تغییر دهد. همچنین به تعریف بحران به عنوان «هر نوع اختلال و ناکارآمدی در فرایند سیر وضعیت موجود به وضعیت مطلوب»، توجه داشته باشد. در هنگام برخورد با نخستین هشدارها و نشانه های اختلال، بر توجه، پیش بینی و پیشگیری طبق الگوی جامع مدیریت بحران، تأکید کرده، شبکه ارتباط تعاملی مداوم رسانه ملی با وزارتخانه ها و بازیگران بحران ایجاد کند و پاسخ خواهی از مسئولان در زمان وقوع و بعد بحران را در پوشش خبری بحران، مورد توجه قرار دهد.

این پژوهش کیفی، به دنبال پاسخ این سوال است که مهم ترین مضامینی که سازمان صداوسیما می تواند در تولید انواع برنامه های اقناعی خود با هدف ترغیب مخاطبان به خرید و حمایت از کالای ایرانی، به آنها توجه کند، چیست؟ پژوهش، تبلیغات تجاری صداوسیما را به دلیل ماهیت تولید آنها مدنظر قرار نداده، هرچند بخشی از مضامین به این تولیدات قابل تعمیم است. جامعه آماری پژوهش، نخبگان ارتباطات، روانشناسی و تبلیغات هستند که با نمونه گیری هدفمند،7 عضو انتخاب کردند و با روش مصاحبه عمیق با آنها، اطلاعات گردآوری شد و در90 مضمون اصلی خلاصه گردید. بر اساس نتایج پژوهش، سازمان صداوسیما در امر ترغیب مخاطبان به خرید و حمایت از کالای ایرانی دارای راهبرد از پیش طراحی شده و مشخص، نبوده و با سیاست های تجاری و با برخوردی کلیشه ای، سهم کمی از تولیداتش را به برنامه های اقناعی به منظور ترغیب مخاطب به حمایت از کالای ایرانی بر اساس دو عنصر استدلال و آگاهی بخشی اختصاص داده است و بیشتر تولیداتش از نوع برنامه های تهییجی تجاری بوده است. صداوسیما می تواند با صداقت و عدم سوگیری جناحی در تولیداتش، اعتبار و اعتماد خود نزد مخاطبان را افزایش داده و با تعدیل سیاست های تجاری خود، با برنامه های ترغیبی بر اساس دو عنصرآگاهی و استدلال، مخاطبان را به خرید و حمایت از کالای ایرانی ترغیب نماید و اطلاع رسانی دقیق در حوزه کسب وکار، تلاش در ایجاد عدالت و ثبات اقتصادی، شفاف سازی فضای تولید، کمک به افزایش کیفیت کالاهای ایرانی با معرفی و ایجاد فضای رقابتی یکسان برای تولیدکنندگان و حمایت از تولیدی های کوچک و متوسط را در اولویت برنامه سازی خود قرار دهد.

هدف از این پژوهش کیفی که با روش گراندد تئوری انجام شده است، شناسایی مناسب-ترین اقدامات سازمان صداوسیما در مقابله با شایعات سیاسی منتشر شده در شبکه های اجتماعی مجازی درکشور است. جامعه آماری خبرنگاران و دبیران خبر سازمان صداوسیما است که از میان آنها در خبرگزاری صداوسیما و شبکه های خبر، العالم و پرس تی وی به عنوان چارچوب نمونه گیری پژوهش، با نمونه گیری هدفمند 26 نمونه انتخاب گردیدند که با ابزار مصاحبه نیمه ساخت یافته، داده های پژوهش از آنها گرداوری و با روش تحلیل مقایسه ای مداوم، تحلیل، تبیین و کدبندی شد. براساس نتایج پژوهش مناسب ترین اقدام رسانه ملی جهت مقابله با شایعات سیاسی منتشر شده در شبکه های اجتماعی مجازی تشخیص به موقع شایعه، منبع تولید شایعه و هدف از انتشار آن است که می بایست با انجام اقدامات اصولی و برنامه ریزی شده جهت مقابله با شایعه از جمله آشنایی مخاطبان به ویژگی های شایعات اتتشار یافته در فضای مجازی، پوشش خبری مناسب و رفع ابهام از فضای سیاسی و اجتماعی کشور و حضور تأثیرگذار در فضای مجازی، با مناسب ترین روش شایعات موجود را تکدیب و اعتبار و جایگاه قطب خبری بودن خویش در جامعه را حفظ نماید و از دیگر سو با اقدامات پیشگیری کننده، مانع از تولید و انتشار شایعات دیگر در جامعه شود.

این پژوهش توصیفی-تحلیلی، به دنبال پاسخ به این سوال است که «خبرگزاری های کشور در صفحات علم و فناوری خود، چگونه و به چه میزان از پیام های تصویری جهت انتقال بهتر و قابل درک پیام به مخاطبانشان، استفاده می کنند؟». در انجام پژوهش از روش کیفی «تفسیر ترکیب محور» و «تحلیل محتوای کمی» استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، اخبار علم و فناوری خبرگزاری های رسمی کشور است که با روش نمونه گیری هدفمند، اخبار بهار سال 1398در خبرگزاری های «فارس»، «ایسنا» و «مهر» به عنوان چارچوب نمونه گیری انتخاب شد. از میان چارچوب نمونه گیری و با روش تصادفی ساده، یک هفته آماری انتخاب و تصاویر هر یک از اخبار در آن، به عنوان واحد مشاهده و تحلیل، مطالعه گردید. بر اساس نتایج، خبرگزاری ایسنا، استفاده مناسب تری از پیام های تصویری جهت انتقال بهتر و قابل درک پیام به مخاطبانش داشته است و خبرگزاری «فارس» و «مهر» در رتبه های بعدی قرار دارند. پژوهش نشان می دهد استفاده از ظرفیت پیام های تصویری در اخبار علم و فناوری خبرگزاری ها پایین است و در کمتر از نیمی از این اخبار، استفاده مناسبی از پیام های تصویری در جذابیت، ارائه اطلاعات خبری و خوانش آسان و قابل درک اخبار علمی شده است. استفاده بیشتر از تصاویر اختصاصی با عناصر و ارزش های خبری مناسب، شرح تصاویر و ارجاع به آنها در متن، استقاده از پیام هایی تصویری در قاب های چندگانه و عدم استفاده از تصاویر آرشیوی نامرتبط به موضوع اصلی خبر، از مهمترین پیشنهادات به خبرگزاری های کشور در استفاده بهتر از پیام های تصویری در جهت جذابیت، ساده سازی و قابل فهم تر نمودن اخبار علمی به مخاطبان است.

اعتماد سیاسی یکی از انواع اعتماد است که به رابطه دولت و مردم می پردازد. افزایش اعتماد سیاسی موجب تعامل بیشتر مردم و دولت و افزایش مشارکت سیاسی می شود. به دلیل اهمیت رسانه ملی در هدایت افکارعمومی، پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی و با رویکرد قیاسی به مطالعه چگونگی پوشش خبریِ مهم ترین شاخص های اخلاقیِ توصیه شده در دین اسلام به حاکمان اسلامی به منظور افزایش اعتماد سیاسی مخاطبان به حکومت سیاسی، در اخبار تلویزیونی صداوسیما پرداخته است. برای تحلیل دقیق تر و عینی ترِ نمونه های موردمطالعه، از داده های کمی نیز استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، بخش های خبر تلویزیونی ساعت 21 شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران است که هر یک از اخبار در این بخش خبری، به عنوان واحد مشاهده و واحد تحلیل در نظر گرفته شده است. بر اساس یافته های پژوهش، 92/25درصد از کل اخبار ساعت 21 شبکه اول سیما، به شاخص های افزایش اعتماد سیاسی به حکومت بر اساس معیارهای اخلاق اسلامی پرداخته است و از این میزان، 09/38درصد مقوله ها، به ویژگی های فردیِ مسئولانِ حکومت اسلامی در جهت اعتماد افزاییِ مخاطبان به حکومت سیاسی در جامعه اشاره داشته اند و مابقی یعنی 90/61درصد، رفتار مسئولین حکومت با مردم را موردتوجه قرار داده اند. یافته ها نشان می دهد در همه تولیدات خبر تلویزیونی 21 شبکه اول شیما، به زیر مقوله های «داشتن تقوای الهی»، «پرهیز از رفاه زدگی و دنیا پرستی مسئولین حکومت»، «مدارا کردن و رفق با مردم» و «قرارگیری هر شخص یا نهاد در جای خود» هیچ توجه و اشاره ای نشده است.

 هدف این پژوهش، فرا تحلیل پژوهش های کیفی انجام شده درخصوص «مهاجران پراکنده ایرانی در فضای مجازی»است. جامعه آماری، تحقیقات انجام شده در بیست سال اخیر در این خصوص در داخل و خارج از کشور است که از این میان، با روش نمونه گیری هدفمند، 13 تحقیق انتخاب شدند. نتایج نشان می دهد مهمترین محورهای مطالعاتی مهاجران ایرانی در فضای مجازی عبارت است از: «روایت ها و شیوه های بیان از خود مهاجران ایرانی»، «بازنمایی ابعاد هویت مهاجران ایرانی»، «نقش مهاجران در فضای مجازی در افزایش کنش گری های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در ایران»، «اهمیت مکان و جغرافیا در کنش گری مهاجران در فضای مجازی» و «وجود تنوع، ابهام و فردیت گرایی در بین مهاجران ایرانی در فضای مجازی». همچنین، تحقیقات نشان می دهد این حوزه مطالعاتی از سوی پژوهشگران داخلی موردتوجه کافی قرار نگرفته است. یافته های تحقیق، نشانگر تأثیر ملموس فضای مجازی بر ابعاد هویتی و فرهنگی مهاجران پراکنده ایرانی است. این مطالعات، بر جنبه های مثبت و اثرگذار فناوری های نوین ارتباطی بر کنش گری مهاجران، تأکید داشته و جنبه های منفی محتمل فضای مجازی مطالعه نشده است. براساس نتایج، ارتباطاتی که به کمک فضای مجازی بین ایرانیان داخل و خارج از کشور ایجاد شده، بر توانایی و سرمایه اجتماعی مهاجران ایرانی افزوده و سبب شده ایرانیان مهاجر، حضوری پررنگ تر در کنش گری های سیاسی و مدنی ایران داشته باشند. به علاوه، با وجود فرامکانی و فرازمانی بودن ارتباطات در فضای مجازی، سایه مشهود عنصر مکان و دولت- ملت بر ارتباطات مهاجران ایرانی در فضای مجازی محسوس است.