مریم شفقی

کنش­گفتاری «وعده» می­تواند همگرا با دو کنش­گفتاری تشویق و سوگند باشد. این کنش گفتاری به واسطة وجود مفهوم وعدة داوطلبانه و تعهدی که گوینده به خواست خود به مخاطب می­دهد، در زمرة کنش­های گفتاری تعهدآور در طبقه­بندی کنش­های گفتاری جورج اُستین قرار می­گیرد. همچنین وجود مختصات اصلی افعال اجرایی «من، تو، اینجا و الان» در وعده موجب می شود آن را جزو کنش­های اجرایی قلمداد کنیم. در وعدة سیاسی با توجه به اهداف و ویژگی­های فردی گوینده ممکن است راهکارهای اصل همکاری گرایس، یعنی کمیت، کیفیت، ارتباط و روش بیان نقض شوند. در یک وعدة سیاسی به همان میزان که ممکن است کوتاه و مختصر سخن گفته شود، ممکن است از عنصر تکرار استفاده شود. بسیاری از وعده­های سیاسیِ داده شده تنها جنبة تبلیغاتی دارند و از جنبة عملی برخوردار نیستند. راهکار ارتباط معمولاً در وعده­های انتخاباتی حفظ می­شود و کمتر پیش می­آید که این راهکار در مرحلة پیش از انتخابات نقض شود. کوشش در به کارگیری روش بیان درست و تأثیرگذار از روش­های فعالان سیاسی پیش از انتخابات است.

در این مقاله به موضوع اصطلاحات و تعبیرات با مفهوم «بیهوده سپری کردن وقت» و «سرگرم امور عبث بودن» نزد مردم ایران و روسیه پرداخته شده است. روشن است که بیهودگی در زبان و فرهنگ هر دو ملت ناپسندیده است. اصطلاحات، عبارات و ضرب المثل هایی را که دلالت بر این معنا دارند، در دو گروه بزرگ انجام کار بیهوده که با سختی همراه نباشد و انجام کار بیهوده که رنج و زحمت بسیار برای فاعل آن به همراه داشته باشد، تقسیم کرده ایم. در پاره ای از این عبارات مانند «مگس شمردن» در زبان روسی و «مگس پراندن» در زبان فارسی شباهت در اندیشه و ذهنیت هر دو ملت مشاهده می شود و در پاره ای چون «مثل سنجاب دویدن در چرخ» در زبان روسی و «مثل اسب عصاری» در ادبیات فارسی، هر چند هر دو بر یک معنا دلالت دارند، اما در آن ها پیرنگ های فرهنگی متفاوتی مشاهده می شود. در برخی از این اصطلاحات در محیط کلامی روسی، اسطوره های یونانی مانند «سیزیف» وارد شده است. اشعار شاعران ایرانی و ادبیات کلاسیک مانند داستان های کلیله و دمنه در فارسی و افسانه های کریلوف در روسیدر شکل گیری این اصطلاحات و تعبیرات در دو زبان مورد بررسی، نقش بسزایی داشته اند. هدف این پژوهش، دریافت معانی مشترکی است که از طریق ضرب المثل ها القا می شود و نیز درک عناصر مهم زبانی که بخشی از فرهنگ مشترک را تشکیل می دهند و دریافتن اینکه آیا معانی مشترک و احیاناً کاربرد الفاظ و ابزارها و مصالح و مواد زبانی، برای بیان معانی مشترک در این دسته از اصطلاحات، مثل ها و ضرب المثل ها مصداق دارد یا نه؟

گروه کلمه و یا ساخت جمله، تحت تاثیر ارتباط نحوى کلمات با یکدیگرند. کلمات، وقتى در کنار یکدیگر قرار مى گیرند، از لحاظ نحوى بر یکدیگر تاثیر مى گذارند. در این تاثیر و رابطه درون نحوى است که مى توان به سه نوع رابطه همسانى، وابستگى و دو طرفه اشاره کرد. رابطه همسانى آن است، که نقش اعضاى تشکیل دهندهء جمله یا گروه کلمه، به لحاظ نحوى با یکدیگر برابر باشند. بر خلاف رابطهء همسانى، در رابطهء وابستگى نقش اعضا از یکدیگر متمایز است و حداقل یک عضو هسته و عضو یا اعضاى دیگر، وابسته واقع مى شوند. رابطه دو طرفه، بین نهاد و گزاره اتفاق مى افتد. هر یک از روابط نحوى فوق به کمک ابزار نحوى خاصى بیان مى شوند، که از آن جمله مى توان به نقش نماى کسره و حروف اضافه، ترتیب قرارگیرى کلمات، آهنگ و نقش نماى "را" در زبان فارسى، حروف اضافه، حروف ربط، ترتیب قرارگیرى کلمات، آهنگ و پایانهء صرفى در زبان روسى اشاره کرد.

سبک کلامی «توبه» در کنش گفتاری معذرت خواهی جای می گیرد. معذرت خواهی در مقابل بالاترین مقام در سلسله مراتب مذهبی را توبه می خوانند. هدف از پژوهش حاضر، شناخت ابزار زبانی است که در دو زبان فارسی و روسی برای بیان توبه به کار می رود. در این راه کوشیده ایم شباهت ها و تفاوت های زبانی در توبه را که موجب تفاوت در این سبک کلامی در دو زبان مورد بررسی می شود، دریابیم. روش تحقیق بر پایة زبان شناسی مقابله ای استوار است. در ما حصل پژوهش مشخص گردید در هر دو محیط کلامی، گویشوران برای خطاب خداوند از ضمیر «تو» استفاده می کنند. همچنین معنای ساختار امری در فرمول های توبه، نه «دستور»، بلکه «درخواست» است و دربردارنده خواهش و تمنا از مخاطب می باشد. در هر دو زبان برای بیان توبه از صورت امری مفرد استفاده می شود؛ مانند Прости! (ببخش) در زبان روسی و درگذر در زبان فارسی. ویژگی این سبک کلامی در زبان فارسی آن است که برخی از این صورت ها از زبان عربی عاریه گرفته شده اند: استغفرالله و العفو. علاوه بر صورت امری مفرد در زبان فارسی از این صورت های قرضی نیز که صورت های صرفی فعل هستند و نیز صورت شبه جمله خدایا توبه توبه! برای بیان توبه استفاده می شود؛ در حالی که هیچ یک از این ساختارهای دستوری در زبان روسی به کار نمی روند.

وندهای منفی ساز از جمله عناصر زبانی اند که در نظام واژه سازی کاربردی گسترده دارند. نقش و نوع هر یک از این وندها از سایرین متفاوتند. برای مثال وند ??- در ترکیب با ضمایر و قیود، جملات بدون شخص می سازد که در آن از شکل مصدری فعل استفاده می شود، در حالی که جزء ??- در ترکیب با ضمایر و قیود، جملات فاعلی می آفریند. تفاوت معنایی حاصله از اتصال پیشوندهای منفی ساز مختلف به ریشه یکسان و ترکیب پذیری هر یک از کلمات ایجاد شده با کلمات مشخص، از دیگر ویژگی های وندهای منفی ساز است.

کنش های گفتاری عبارتند از گفته هایی که همزمان با تولید آن عملی را که از آن نام برده می شود، محقق می سازند. زبانشناسان طبقه بندی های گوناگونی از آن ارائه داده اند که نخستین آنها متعلق به ج. اُستین می باشد. در این طبقه بندی ها با توجه به شکل به کارگیری سه کنش همزمان بیانی، منظوری و تاثیری، گروه های مختلفی متمایز است. یکی از این گروه ها را کنش های گفتاری امری-ارشادی و یا محرک می خوانند. مقصود از آنها آن دسته از گفته هایی است که موجب تحریک شنونده برای دست زدن به عملی می شوند. این گروه خود شامل زیرگروه های دیگری چون "پیشنهاد"، "دعوت"، "درخواست" و ... است. در پژوهش حاضر به بررسی و مشخص ساختن فرمول های اصلی که در محیط کلامی روسی برای بیان "پیشنهاد" به کار می روند، خواهیم پرداخت. عناصر زبانی ای را که در شکل گیری "پیشنهاد" نقش دارند می توان به سه گروه اصلی فعلی، صفت کوتاه و اجزاء تقسیم نمود. در گروه فعلی، افعالی چون хотеть (خواستن)، мочь (توانستن)، согласиться (موافقت کردن)، صورت منفی فعل возражать (مخالفت کردن) و... قرار می گیرند. согласен/согласна/согласны (موافق هستی؟/ موافق هستید؟) صورت صفت کوتاه است که برای بیان "پیشنهاد" از آن استفاده می شود. در دایره ی اجزاء که جزء کمکی کلام هستند، جزء پرسشی ли (آیا)، бы (کاش)، جزء منفی ساز не و جزء محرک давай(-те) (بیا/ بیایید) قرار دارند. استفاده از عناصر زبانی مذکور، به کارگیری آهنگ پرسشی و نیز توجه به رعایت راهکارهای مودب بودن، بلندهمتی، تواضع، تائید و توافق همگی موجب مودبانه تر شدن فرمول "پیشنهاد" می شوند.

زبان شناسان روس کنش های گفتاری «تعریف و تمجید»، «تایید»، «ستایش» و «تملق و چاپلوسی» را در زیر گروه اصلی «کنش های گفتاری با ارزیابی مثبت گوینده از مخاطب» بررسی می کنند. در این کنش ها، نیروی بیانی و یا لفظی بیشتر در سطح معنایی واقع می شود تا واژگانی. مرز تشخیص این مفاهیم با توجه به مولفه هایی چون ویژگی های محیط کلامی، فاکتورهای فرازبانی چون صداقت و راستگویی، صمیمیت، نیازمندی و وابستگی یک سوی گفتگو به سوی دیگر و یا استقلال او از این نیاز، ویژگی های شخصیتی مخاطب دریافت کننده کنش های گفتاری دربردارنده ارزیابی مثبت و نیروی منظوری و تاثیری این کنش ها روشن می شود. در شکل گیری و تمیز این تعریف ها، تفاوت اندیشه و نگرش غرب و شرق نسبت به رفتار اجتماعی در واکنش به چنین کنش هایی بسیار مختلف است. در روسیه مبالغه بسیار به هنگام تعریف و تمجید را به تملق گویی تعبیر می کنند و آن را عملی ناپسند می شمارند. هر چند پاره ای از فرمول های تعریف و تمجید را می توان مشخص و طبقه بندی کرد، اما این طبقه بندی، تمامی صورت های کلامی تعریف و تمجید را به ویژه در فرهنگ کلامی ایرانی با تنوع بالایی که در گوناگونی موقعیت های تعریف و تمجید داراست، دربرنمی گیرد. در خصوص تملق، امکان ارائه طبقه بندی و فهرستی از صورت های بیانی در دو فرهنگ مورد بررسی ممکن نیست.

حماسه نارت ها برگرفته از ادبیات فولکلور مردم اوستیا و مایه فخر و غرور آن مردم است. در پژوهش پیش روی به بررسی معادل اسامی و واقعیت های فرهنگی و تاریخی در ترجمه روسی متن به قلم آ.آ. دزانتیف و ت.آ.هامیتسایوا می پردازیم. سیریلیک گشتن الفبای نگارش زبان اوسی به سال 1954 موجب تغییرات آوایی به ویژه در اسامی خاص فرهنگ زبان آسی گشته است. مترجمان که هر دو دارای ملیت اوستیایی هستند و مسلط به زبان روسی، در بسیاری موارد کوشیده اند واقعیت ها را به زبان اصلی نگاه دارند: در متن ترجمه شاهد آنیم که حتی واژگان دارای معادل به دلیل بار فرهنگی و اهمیت سلسله مراتب سنی و اجتماعی در آن فرهنگ به زبان اصلی متن نگاه داشته شده اند. اصوات یکسره در متن ترجمه به زبان آسی هستند. در برگردان ضرب المثل ها هر چند در پاره ای موارد مترجمان بر معادل های روسی تکیه دارند، اما نمونه هایی نیز از ترجمه واژه به واژه نیز مشاهده می شود. در برگردان واحدهای اندازه گیری، مترجمان از واژگان منسوخ روسی بهره برده اند. در ایران مبنایی برای دانش «نارت پژوهی» و یا «نارت شناسی» وجود ندارد. لیک در قفقاز شمار بسیاری نقد در زمینه حماسه نارت ها نگاشته شده است که دو مقاله با عنوان های «برخی ویژگی های گویش شناسی متون حماسه پهلوانان چرکس نارت نامه» (Берсиров, Хазретовна: 2018 ) و «بازتاب واژگان اجتماعی و سیاسی در حماسه نارت» (Жилетежев, Бухуров: 2015 ) با رویکرد بررسی ویژگی های زبانشناختی از آن جمله اند.

همتابینی ویژگی نحوی یک عضو از جمله است که در آنِ واحد، بیش از یک معنای نحوی را بیان می کند. نهادِ همایند عبارت است از جمله های تک عضوی که در آن، نهاد هم زمان در نقش گزاره جای گیرد؛ همچنین برخی صفات، صفات برتر و صفات فعلی در زبان روسی و فارسی به طور گسترده در نقش اسم و در جایگاه نهاد به کار می روند. ویژگی های همتابینی را دستورنویسان ایرانی درقالب شبه جمله ها بازشناخته اند. شبه جمله فاقد فعل است و برخلاف جمله های تک عضوی می توانند بیش از یک عضو در خود داشته باشند. جمله های تک عضوی عموماً ساختارهای نحوی احساسی همراه با آهنگ آوایی خاص هستند. باتوجه به ارادی بودن و غیرارادی بودن، آن ها را به دو گروه اصلی تقسیم می کنند. جمله های غیرارادیِ تک عضوی به منظور متوجه ساختن مخاطب به خطر موجود و توجه و احتیاط وی به کار می روند. مانند: !Пожар (آتیش!) جمله های تک عضویِ ارادی درمعنی فراخواندن به ضرورت انجام عملی، مانند !Тишина (ساکت!) به کار می روند.

مکاتبات اداری از جمله سبک های ادبی معیار زبان فارسی است که دارای ویژگی های نگارشی خودویژه از جهت واژگان، کلیشه های ثابت ساختاری و سبک است. آموزش چنین سبکی از کاربرد زبان، به ویژه آموزش زبان به عنوان زبان خارجی (بر اساس نمونه آموزش زبان فارسی به روس زبانان در موضوع پژوهش) دارای ویژگی ها و راهکارهای روشی خود است. خوانش و ترجمه متن مکاتبات اداری فارسی به دلایل زیر با دشواری هایی برای روس زبانان همراه است: نخست عربی گرایی در مکاتبات، دوم دگرگونی معنای پاره ای از واژگان عربی اقتباس شده در زبان فارسی، سوم ویژگی تملق گویی افراطی به عنوان اظهار ادب در نامه نگاری فارسی. این دلایل همه سبب شده اند خوانش و فهم متن مبنای مکاتبات اداری و بازرگانی برای خارجی زبانان دشوارتر گردد. کتاب «زبان فارسی – مکاتبات و اسناد بازرگانی» (Персидский язык. Коммерческая корреспонденция и документация) نوشته حبیب نجفُف با وجود آنکه گنجینه ارزشمندی است از مجموعه مکاتبات اداری و بازرگانی میان ایران و شوروی / فدراسیون روسیه، همزمان عیب ها و ایراداتی بر آن وارد است که حضور نداشتن ویراستار فارسی زبان در بازبینی متن های بخش «گفتگو»، به کارگیری کاربردهای سبکی نادرست در زبان تحت تاثیر خطاهای پربسامدی گویشوران فارسی، آموزش کاربرد واژگانی که امروزه دیگر در زبان منسوخ گشته اند، از آن جمله است.

نام های «آلان» / «آس» بر اوست ها، گونه آوایی از «آریا» است که خود بر « ایرونی» بودن ایشان دلالت دارد. زبان آسی در گروه ایرانی زبان های هندواروپایی قرار می گیرد. صورت نوشتاری کنونی زبان آسی به کمک الفبای سیریلیک، به سال 1844 برمی گردد که آ.م. شگرن بنیانگذار آن بود و در ادامه و.ف. میلر آن را تکمیل نمود. مبنای ورود به پژوهش های زبان شناسی زبان آسی، آشنایی و فراگیری خوانش درست این زبان است. ازین رو در این پژوهش به آشنا ساختن خوانندگان و زبان شناسان ایرانی با واکه ها، همخوان ها و نظام آوایی زبان آسی پرداخته ایم. در این مسیر به مواردی چون بی واک شدگی، ابدال، محل قرارگیری ضربه و ... نیز توجه شده است. هدف از این پژوهش فراهم آوردن بستر پژوهش های بعدی در زبان آسی به عنوان شاخه ای از زبان های ایرانی است. در کار حاضر، زبان روسی راهی برای انتقال پژوهش های زبانی در زبان آسی برای زبان شناسان ایرانی گشته است. نتایج نشان داد که نظام الفبایی زبان آسی و نشانه های آوایی این زبان می تواند در مقایسه با نظام آوایی دیگر زبان ها خیلی متفاوت باشد.

در تدوین سیاست های زبانی و برنامه ریزی زبانی لازم است دولت ها و سیاستمداران به دوری گزیدن از دیکته کردن شرایط پیشبرد و رشد زبان های محلی توجه کنند. در برنامه ریزی زبانی توجه به دو عامل اصلی «واقع بینی» شرایط زبان های محلی و نیز چگونگی «مشارکت» تمامی ملیت ها و اقلیت ها در پیشبرد و اجرای سیاست زبانی حائز اهمیت است. حمایت در حفظ و پاسبانی زبان ها و تنوع فرهنگی در یک سرزمین موجب همدلی و نزدیک شدن قومیت ها به یکدیگر می شود، در حالیکه بی توجهی به این امر موجب مردن گویش های محلی و اندیشه و فرهنگ های قومیتی شده و در طول زمان نتیجه ای جز فروپاشی درونی نخواهد داشت. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ این سوال اصلی است که سیاست های زبان ملی به چه صورت بر ادامه حیات سایر زبان ها و گویش های موجود در یک کشور مؤثر واقع خواهند شد؟ فرضیه طرح شده توسط نویسندگان تأکید می نماید که سیاست گذاری مبتنی بر نقش زبان ملی در هر کشوری می تواند انعکاس دووجهی بر بقا و رشد سایر زبان ها و گویش های رایج یک کشور برجای نهد. نوآوری پژوهش حاضر در استفاده از مواد زبانی مستندات و مدارک مصوبه ها و گردهمایی های علمی در حوزه سیاست زبانی و برنامه ریزی زبانی زبان های محلی / گویش های کم شمار در دولت های اتحاد شوروی و فدراسیون روسیه و نیز دستاوردهای آکادمی علوم شوروی و روسیه در راستای حمایت از تنوع زبانی و فرهنگی بر اساس تجربه یک کشور پهناور با قومیت های متنوع است.