الهه ستاری

جریان شعر زبان یا مقوله زبانیت که در ادبیات معاصر فارسی به اسم رضا براهنی شناخته می شود، یکی از مهمترین جریان های شعری پست مدرن است که قائل به اهمیت و اولویت بخشیدن به زبان در قیاس با معنا است. این مقوله هرچند از جهت مبانی و سرایش اشعار با اسم براهنی پیوند یافته است، اما اصول و مبانی این نظریه در اشعار پست مدرنیستی دیگر کشورهای جهان قابل ردیابی است. در شعر عربی شاعر نوپرداز و سورئالیستی لبنانی، ودیع سعاده، از این نظر قابل بحث بررسی است. اصول نظری مقوله زبانیت توسط براهنی تبیین شده و مجموعه شعری خطاب به پروانه ها در ذیل همین نظریه توسط شاعر سروده و منتشر شده است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در صدد است با تکیه بر همین نظریه، یعنی نظریه زبانیت براهنی، به مطالعه تطبیقی اشعار رضا براهنی و ودیع سعاده شاعر معاصر لبنانی بپردازد تا همسانی و قابلیت نقد و بررسی اشعار یک شاعر لبنانی با مقوله زبانیت به طور دقیق و نظام مند واکاوی شود. این مقاله کوشیده است میزان توجه دو شاعر به زبان و ویژگی های فرمی و صوری و طرح ها و جلوه های محض زبانی را کشف و آشکار سازد. 

جهان معاصر توسط اندیشه ها و گفتمان های مختلف احاطه شده و رودررویی آرا، عقاید و مکاتب فکری در این دوران از موضوعات مهم در ادبیات و هنر معاصر است. شعر و ادبیات، تبلور چنین آراء متضاد و متناقضی است که با بررسی آن می توان به جهت های فکری متخاصم جهان معاصر دست یافت. ودیع سعاده از شاعران توانمند ادبیات معاصر لبنان، با گرایش پست مدرنیستی است. اشعار او آیینه جریانات اجتماعی و فکری رایج جهان امروزی است که برای انسان کنونی به ویژه جامعه و انسان عربی مهم است. این مقاله سعی می کند با روش توصییفی – تحلیلی، با بررسی انگاره های متضاد در تعابیر شعری، به سبک زبانی، تفکّر حاکم و جهان بینی شاعر در شعر دست یابد. نتیجه نشان می دهد که عصر پست مدرنیسم به سبب تضارب آراء و اختلاف میان عقاید مختلف، دوره رقابت میان رویکردهای فکری و اجتماعی است که این امر ضرورت تقابل در سطح واژگان و تعابیر را ایجاب می کند. ودیع سعاده در همین راستا تقابل های معنایی مختلف را در خصوص اصلی ترین مفاهیم جهان بینی معاصر از قبیل: آزادی، مرگ، پوچی، سردرگرمی، محیط زیست و غیره، در قالب انگاره های متضاد کلی و فراگیر به کار برده است.

سبک شناسی به عنوان جدیدترین شیوه نقد و تحلیل متون از کارآمدی قابل توجّهی برخودار است. این شیوه نه فقط در نقد جدید بلکه در نقد قدیم هم توسط ناقدان سرشناسی چون جاحظ و أبوهلال عسکری، عبدالقاهر جرجانی و دیگران مطرح و معیارها و عناصر آن کشف و بررسی شده است. این پژوهش قصد دارد تا به تحلیل قصیده بائیه شریف رضی، که قصیده ای کلاسیک و محکم بر پایه اصول شعری دوره جاهلی است بر پایه مؤلفه های سبکی مشهور که در نقد قدیم و نقد جدید (از قبیل، مطلع و مقطع، صور خیال، عنصر عاطفه و...) مطرح بوده را مورد مطالعه قرار دهد. شاعر در این قصیده ی غرّا با سبک و اسلوبی جزیل و حماسی، به حسب و نسب خود فخر ورزیده است و معانی متعالی و نابی به کار برده است. قصیده ی مورد نظر از معانی بلند و از انسجامی محکم برخوردار است، کما این که ویژگی های بلاغی، واژگانی و آوایی قصیده در پی انتقال مضمون فخر و خودستایی است و هارمونی زیبایی میان محتوا و عناصر ساختاری قصیده برخوردار است. روش نقد در این مقاله روش توصیفی تحلیلی است که در پی کشف و بررسی مهم ترین عناصر و ویژگی های سبکی قصیده است.

زبان یک نظام یا سیستم به هم پیوسته است که مهمترین کاربرد آن، ایجاد ارتباط بین انسان هاست. انسان ها همه به یک زبان سخن نمی گویند، زبان های مختلفی در جهان وجود دارد و هر زبانی دارای ویژگی خاصی است که بوسیله ی آن از دیگر زبان ها متمایز می گردد. افراد یک ملت نیز به یک زبان واحد سخن نمی گویند، بلکه زبان ها در کاربرد با یکدیگر تفاوت دارند و همین تفاوت ها باعث شکل گیری لهجه ها و گویش ها می شود. منظور از زبان عامیانه واژگان و اصطلاحاتی غیر رسمی است که فقط برای یک گروه خاص قابل درک است. کاربرد زبان عامیانه در دوران معاصر افزایش یافته است و برخی از نویسندگان به نوشتن داستان و نمایشنامه خود به زبان عامیانه تمایل پیدا کرده اند، که این کار خود توانایی های زیادی از مترجم می طلبد؛ چرا که ترجمه ی زبان عامیانه همواره با مشکلاتی روبه روست که مهمترین آن ها، یافتن معادل مناسب برای واژگان و اصطلاحات عامیانه در زبان مقصد است. اینکه چه روش و شگردی برای ترجمه تعابیر عامیانه به کار گیریم یا اینکه زبان عامیانه در چه گونه هایی در متون رسمی تبلور می یابد و مشکلاتی که مترجم در ترجمه گویش با آنها مواجهه است، چیست، اصلی ترین دغدغه ها و مسائل پژوهش حاضر است که سعی می شود بدان پاسخ گفته شود. نتیجه نشان می دهد که گونه های مختلفی چون زمانی اجتماعی، جغرافیایی برای زبان عامیانه می توان در نظر گرفت.

امروزه استفاده از نظریات روانشناسی برای تحلیل ادبیات و آثار ادبی کارایی قابل ملاحظه پیدا کرده است در این میان، نظریه ی روانکاوی ژاک لکان با تکیه بر عناصر سه گانه، مشهور به نظم های سه گانه از قبیل نظم خیالی، نظم نمادین و نظم واقع در دوره ی اخیر به یکی از پرکابردترین نظریات برای نقد و بررسی فرآورده های ادبی تبدیل شده است. این نظریه در تحلیل شخصیّت های روانی و سوژه هایی که مسیر تکاملی خاصی را می پیمایند، مفید و مؤثّر است و برای تحلیل همه جانبه ی چنین شخصیّت هایی به کار می آید. در میان قصائد عربی برخی از آن ها ممتاز و در درجه ی اولی اهمیّت قرار می گیرد، از جمله ی آن ها قصیده ی البحّار و الدرویش خلیل حاوی است که به گونه ای نمادین از رابطه ی میان شرق و غرب با توجّه به به کارگیری دو شخصیّت بحار و درویش سخن می گوید. از این رو پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی – تحلیلی و تکیه بر نظریه ی لکان و عناصر سه گانه در نظریه ی او به تحلیل قصیده ی بحار و درویش از خلیل حاوی بپردازد. نتیجه نشان می دهد که شاعر به عنوان روایتگر شخصیّت های نمادین دریانورد و درویش آن ها را به سرعت از ساحت خیالی بیرون آورده و وارد ساحت غیر ممکنات یا نظم واقع قرار داده است و در طی این مرحله کنش های شخصیّت را برای دسترسی به ناپیداها و امور غیر ممکن که در امر نمادین اتّفاق می افتد به تصویر کشیده است. سرانجام قصیده با مرگ که از عناصر ساحت واقع است پایان می پذیرد و این ساحت پر بسامدترین ساحت در قصیده مورد نظر است.