زهره کریم میان

حکمرانی سیاست STI گستره ی وسیعی از فعالیت های مرتبط با تعاملات پیچیده ی نقش آفرینان مختلف بمنظور ایجاد تفاهم میان منافع متضاد را در بر می گیرد. از آن جایی که مفهوم نوآوری ماهیتی افقی وبینِ بخشی دارد و به عنوان نتیجه تعاملات پیچیده و تکامل نقش آفرینان، نهادها و ارتباطات آن ها شناخته می شود و به علت گسترش محدوده ی آن از علم وفناوری به سایر حوزه های سیاستی مانند آموزش، بهداشت، کشاورزی و صنعت، مطالعه حکمرانی در سیاست گذاری STI ضروری است. در این مقاله، تکامل حکمرانی سیاست گذاری نوآوری در ایران بین سال های 1369 تا 1398 با رویکرد حکمرانی شبکه ای و با استفاده از نگاشت تاریخی داده ها با تکیه بر مصاحبه باخبرگان و مطالعه ی اسناد بررسی شده و چهار دوره ی اصلی شناسایی شده است. دوره اول، توجهات به هماهنگی افقی-سیاسی و توسعه ی کمّی آموزش عالی درراستای اهرم کردن نیروی انسانی برای توسعه علمی؛ دوره دوم، توجه به انسجام سیاستی در علم، فناوری و نوآوری و نهادسازی؛ دوره سوم، برنامه ریزی و پایش یکپارچه و سیاست های افقی نوآوری و دوره چهارم، یادگیری و هوشمندی سیاستی و به کارگیری فناوری در بخش های غالب اقتصادی. در این چهار دوره، روند تکاملی حکمرانی، از حکمرانی دستگاهی متمرکز بر آموزش عالی به حکمرانی چندمرکزی و مبتنی بر نوآوری در بخش های مختلف اقتصاد نمایان است. اگرچه مشکلات مهمی نیز باقی مانده که همپوشانی میان نهادها و سیاست ها و ضعف هوشمندی و یادگیری سیاستی در مقایسه با سایر ابعاد و بهینه نبودن مسیر تکامل حکمرانی، مهم ترین آن ها هستند. بر این اساس می توان باطراحی سازوکارهایی متمرکز بر نقاط ضعف و قوت، حکمرانی در این حوزه را بهبود داد.

هماهنگی و یکپارچگی بین قطعات و زیرسیستم ها در محصولات پیچیده مانند کامپیوترها، شبیه سازهای خاص، هواپیماها و ... اهمیت خاصی دارد؛ از همین رو لازم است در انتخاب تأمین کنندگان قطعات و زیرسیستم های این نوع محصولات توجه خاصی به این موضوع صورت گیرد. به عبارت دیگر در انتخاب تأمین کنندگان قطعات و زیرسیستم های حساس و پیچیده باید معیارهای دیگری مانند میزان تطابق و هماهنگی بین تأمین کنندگان نیز به عنوان یک معیار در نظر گرفته شود. دلیل اصلی گنجاندن این معیارها در مسأله انتخاب تأمین کننده این است که در صورت رویداد اختلال در تأمین قطعات و زیرسیستم های حساس و پیچیده نمی توان به راحتی به سراغ سایر تأمین کنندگان مشابه رفت. در این مقاله میزان هم خوانی و هم تکاملی بین تأمین کنندگان و توانمندی آنها در ایجاد تعامل با یکدیگر به صورت یک معیار در انتخاب تأمین کنندگان با استفاده از برنامه ریزی ریاضی و عملکرد گذشته تأمین کنندگان در حالت اختلال با هدف حفظ بیشترین هم خوانی مدل سازی شده است.

هدف: این مقاله با بهره گیری از روش فراترکیب، به دنبال ارائه دسته بندی جامعی از ویژگی های حکمرانی در مطالعات این حوزه است. روش: روش فراترکیب، انتخاب 468 مقاله و پژوهش مرتبط در سال های 1970 تا 2018 از نمایه استنادی Web of Science است که با به کارگیری این روش در نهایت 55 مقاله نهایی مبنای استخراج یافته ها قرار گرفتند. این پژوهش، کیفی بوده و در پارادایم تفسیرگرایی با هدف اکتشاف ویژگی های حکمرانی از طریق شبکه های خط مشی انجام شده و از دیدگاه هدف، پژوهشی کاربردی است. همچنین جمع آوری داده ها از نظر زمان پژوهشی مقطعی است. یافته ها : ویژگی های این رویکرد جدید به حکمرانی (حکمرانی از طریق شبکه های خط مشی) را می توان در چهار دسته کلی «ارتقای هماهنگی، انسجام و یکپارچگی»، «تقویت ارتباطات، ایجاد اعتماد و افزایش مشارکت»، «افزایش یادگیری خط مشی» و «تسهیل پیاده سازی خط مشی ها» جای داد. همچنین هر یک از این چهار دسته، زیربخش هایی دارند. نتیجه گیری : درباره موضوعات «ارتقای هماهنگی، انسجام و یکپارچگی» و «تقویت ارتباطات، ایجاد اعتماد و افزایش مشارکت»، محققان پژوهش های بیشتر و متنوع تری داشته اند و درباره موضعات «افزایش یادگیری خط مشی» و «تسهیل پیاده سازی خط مشی ها» پژوهش کمتری انجام داده اند و ابعاد مختلف آنها دیده نشده است. بر این اساس و با توجه به اهمیت موضوعات یادگیری خط مشی و پیاده سازی خط مشی ها، پژوهش های آتی می توانند به دو بعد اخیر توجه بیشتری داشته باشند. یافته های این مطالعه می تواند برای به کارگیری رویکردهای جدید در راستای بهبود حکمرانی در حوزه های خط مشی مختلف مفید واقع شود.

سیاست گذاری، کارکرد اساسی دولت و فرآیند مداخله به منظور دستیابی به نتایج و تحقق چشم انداز سیاسی آن است. مطالعه سیاست گذاری عمومی به دنبال توصیف و تبیین سیاست گذاری دولت ها و نحوه اثرگذاری و ایجاد تغییر در آن است. چارچوب ها و رویکردهای متنوعی با هدف تبیین و تجویز در حوزه سیاست عمومی معرفی شده که نقطه مشترک این رویکردها، توجه به پویایی نقش آفرینان، زمینه ها و تأثیرشان بر سیاست گذاری از ابتدای در اولویت قرار گرفتن یک مسئله در فضای سیاستی تا ارزیابی و بازخورد سیاست های پیاده شده درباره آن است. بر این مبنا حوزه علم، فناوری و نوآوری به عنوان یکی از مهم ترین مسائل عمومی که بر جامعه و رقابت پذیری ملی آن اثرگذار است متأثر از مداخلات مستقیم و غیرمستقیم دولت است. همچنین در عرصه سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری، مفهوم حکمرانی به علت پرداختن به نقش ها و تعاملات نقش آفرینان که منجر به سیاست گذاری می شود همواره در کنار فرآیند سیاست گذاری مورد توجه پژوهشگران و سیاست گذاران بوده است. این مقاله ضمن بررسی مبانی و مفاهیم سیاست گذاری عمومی و حکمرانی، دلالت های این دو حوزه نظری در فضای علم، فناوری و نوآوری را مورد توجه قرار داده و با مطالعه موردی بخش فاوا گوشه ای از کاربرد این مباحث را نیز به تصویر کشیده است.  

هدف اصلی پژوهش حاضر شناسایی مؤلفه های چارچوب زیست بوم حکمرانی داده در سطح ملی است. با وجود مطالعات متعددی که در زمینه حکمرانی داده انجام شده است. بااین حال بیشتر مطالعات در سطح سازمان بوده و مطالعات محدودی به بررسی زیست بوم حکمرانی داده در سطح ملی پرداخته اند؛ لذا در پژوهش حاضر به منظور شناسایی مؤلفه های چارچوب زیست بوم حکمرانی داده با روش مرور نظام مند و از طریق جستجو در پایگاه Web of Knowledge، در بازه زمانی 2020-2010،  تعداد 1803 سند استخراج شد که پس از بررسی های لازم 65 مورد از آن ها به عنوان اسناد مرتبط و معتبر انتخاب شدند. در ادامه با استفاده از رویکرد فراترکیب و کدگذاری اسناد منتخب، مؤلفه های چارچوب زیست بوم حکمرانی داده شناسایی شدند. در نتایج پژوهش 13 مؤلفه شناسایی شدند که شامل؛ مؤلفه های پایش و ارزیابی عملکرد، استانداردها، تامین مالی، چرخه عمر داده، زیرساخت و فناوری، فراداده، فرهنگ، نقش ها و مسئولیت ها، کیفیت داده، امنیت و حفظ حریم خصوصی، آموزش و ترویج، سیاست ها و قوانین و اصول داده است. همچنین در طی بررسی اسناد منتخب، مجموعه نقش های اصلی زیست بوم حکمرانی داده شناسایی شدند که از جمله آن ها می توان به نقش هایی مانند تولیدکننده داده، کاربر داده، سیاستگذار، بازیگر مرکزی، مشاور داده اشاره کرد. از طرف دیگر چرخه عمر  داده نیز شامل مراحل مختلفی مانند خلق داده، ذخیره سازی داده، پردازش داده، حذف و امحاء داده است.

تعارضات در وظایف، موازی کاری ها و عدم شفافیت ها در تقسیم کار، و همچنین تفاوت وظایف قانونی با اقدامات اجرایی نهادهای مختلف در فضای سیاستگذاری فناوری و نوآوری در ایران، منجر به جلب توجه فعالان این حوزه به ساختار حکمرانی آن شده است. این امر با روند رو به رشد شکل گیری ادبیات نظری در خصوص مطالعه ی ساختارهای حکمرانی و آسیب شناسی و اصلاح آنها است. حکمرانی نتیجه قواعد رسمی اعلام شده و تعاملات غیررسمی نقش آفرینان در شبکه های سیاستی است. در این مقاله، وضعیت موجود ساختار حکمرانی درچهارسطح وبراساس قوانین، مقررات و مصوبات این حوزه و همچنین نظرات خبرگان در خصوص وضع موجود با تحلیل شبکه اجتماعی بررسی شده است. با استفاده از شاخص های پل زنی نقش آفرینان در شبکه، تأثیرگذاری و شایستگی آن ها، این دو وضعیت بایکدیگر مقایسه شده و مبنای ارائه پیشنهادات سیاستی در هر چهار سطح قرار گرفته است.. با مقایسه یافته ها در خصوص قدرت پل زنی و مقایسه آن با میزان شایستگی و تأثیر ادراک شده سازمان ها، پیشنهادات بصورت افزایش شایستگی و تأثیر نهادهایی که علی رغم قدرت بالا در نظام قانونی و نظر خبرگان، شایستگی و تأثیر کمی دارند؛ تقویت جایگاه قانونی نهادهایی که شایستگی و تأثیر بالا و قدرت بالا از منظر خبرگان دارند؛ و بازنگری در مأموریت ها و نقش نهادهایی که علی رغم شایستگی و تأثیر بالا و جایگاه بالای قانونی، از منظر خبرگان قدرت بالایی نداشتند، ارائه شد.

پژوهشگاه های دولتی به عنوان یکی از نقش آفرینان اصلی نظام نوآوری، نه تنها تحقق برخی از کارکردهای اصلی این نظام نظیر انجام فعالیتهای تحقیق وتوسعه را برعهده دارند، بلکه با همکاری مستقیم و غیرمستقیم با سایر نقش آفرینان، به توسعه موتورهای محرک نوآوری کمک می نمایند. با این حال، شفاف سازی نقش و کارکرد پژوهشگاه های دولتی در گذار به اقتصاد دانش بنیان تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است و سیاست های مرتبط با آن به میزان کافی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است. براین اساس درپژوهش حاضر با بهره گیری از رویکرد پژوهشی کیفی و روش های تشکیل گروه کانونی و تحلیل مضمون، کارکردهای پژوهشگاه های دولتی و سیاست های تسهیل کننده نقش آفرینی آنها در تحقق اقتصاد دانش بنیان مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که ایفای نقش هایی نظیر مرکز نوآوری و شتابدهنده تخصصی؛ پلتفرم مدیریت پژوهش های راهبردی و مسئله محور؛ مرجع استاندارد و پشتیبانی رگولاتوری بخش تخصصی؛ مرکز خدمات تخصصی به شرکت های فعال در بخش تخصصی؛ مرکز همکاری، انتقال، اشاعه و ترویج فناوری در بخش تخصصی؛ و کانون تفکر هوشمندی فناوری و سیاستی بخش تخصصی مهمترین کارکردهای پژوهشگاه های دولتی در راستای گذار به اقتصاد دانش بنیان هستند. بعلاوه، برای ایجاد زمینه مناسب برای نقش آفرینی پژوهشگاه های دولتی در تحقق اقتصاد دانش بنیان، سیاست هایی حول محورهای حکمرانی و تقسیم وظایف؛ تحریک طرف عرضه؛ تحریک طرف تقاضا؛ تقویت پیوند عرضه و تقاضا و توسعه و تامین زیرساخت ها مورد نیاز است که در این پژوهش مورد شناسایی قرار گرفته اند.

هوش مصنوعی، به عنوان یکی از فناوری های تحول آفرین، تأثیرات عمیقی بر جوامع و نظام های حکمرانی دارد و این تاثیر در دو حوزه اصلی «حکمرانی هوش مصنوعی» و «کاربرد هوش مصنوعی در حکمرانی» مورد مطالعه قرار می گیرد. این پژوهش با هدف بررسی پیوند دوسویه میان این دو مفهوم و تبیین شباهت ها، تفاوت ها و هم افزایی های میان آن ها، از تحلیل علم سنجی و ابزار Bibliometrix در محیط R استفاده کرده است. داده ها از پایگاه "وب آو ساینس" گردآوری و تحلیل شده اند تا روندهای موضوعی، خوشه های مفهومی و نقاط تمرکز کلیدی در هر دو محور شناسایی شوند. یافته ها نشان می دهد که اخلاق، حکمرانی داده و تنظیم گری مسئولانه، نقاط مشترک کلیدی میان این دو حوزه هستند. در محور حکمرانی هوش مصنوعی، بر چالش های نظارتی نظیر کاهش سوگیری های الگوریتمی، شفافیت و پاسخگویی تمرکز شده است، در حالی که محور کاربرد هوش مصنوعی در حکمرانی بر بهینه سازی خدمات عمومی، تصمیم گیری داده محور و تقویت شفافیت نظام های دولتی تأکید دارد. این پژوهش نشان می دهد که هوش مصنوعی و حکمرانی پیوندهای عمیقی با یکدیگر دارند و مطالعه ارتباط آن ها می تواند دلالتهای سیاستی و پژوهشی قابل توجهی داشته باشد.

استعاره ها نقش کلیدی در ساده سازی مفاهیم پیچیده و هدایت گفتمان عمومی ایفا می کنند و ابزاری اساسی در حکمرانی و سیاست گذاری محسوب می شوند. حوزه فناوری و نوآوری به دلیل دارا بودن ماهیت فرارشته ای و سرعت بالای تغییرات، می تواند از این ابزار بهره بیشتری ببرد. این پژوهش با هدف بررسی نقش های چندگانه استعاره ها در حکمرانی علم و فناوری و ارائه چارچوبی عملیاتی برای بهره گیری از آن ها انجام شده است. این مطالعه تأثیر استعاره ها در انتقال مفاهیم انتزاعی، تقویت ارتباط میان ذینفعان، و طراحی راهبردهای فناوری و نوآوری را مورد بررسی قرار داده است. برای تحلیل داده ها از روش فراترکیب استفاده شده و ۲۳ مقاله علمی مرتبط که نقش استعاره ها در فناوری و نوآوری را بررسی کرده اند، تحلیل و کدگذاری شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که استعاره ها ابزاری مؤثر برای تفسیر پدیده های فناورانه، ایجاد چارچوب های مفهومی نوآوری و تسهیل درک مسائل پیچیده حکمرانی هستند. چارچوب پیشنهادی می تواند به سیاست گذاران کمک کند تا از استعاره ها برای ارتقای ارتباطات سیاستی و بهبود پیام رسانی در حوزه های نوآوری و فناوری بهره مند شوند.