هادی رضایی راد

جزیره حرارتی شهر یکی از بارزترین مضاهر آب و هوایی شهرنشینی در شهرهای امروزی است. افزایش دمای شهری به شدت باعث افزایش تقاضای برق برای تهویه هوای داخل ساختمان ها، میزان غلظت هوا و افزایش انتشار آلودگی های نیروگاه برق از جمله دی اکسید گوگرد، مونواکسید کربن، اکسید نیتروژن و ذرات معلق می شود. بدین ترتیب تحلیل و درک پویایی حرارت شهری و شناسایی ارتباط آن با تغییرات منشاء انسانی برای مدلسازی، پیش بینی تغییرات محیطی و نهایتا سیاستگذاری شهری الزامی به نظر می رسد. بنابراین هدف پژوهش حاضر برآورد فضایی- زمانی جزیره حرارتی مناطق بیست و دوگانه ی شهر تهران بین سالهای 94-1382 در اثر تحولات توسعه ی کالبدی شهر است. در فرآیند دست یابی به هدف مورد نظر تصاویر ماهواره ای بدون پوشش ابری و صاف کلانشهر تهران توسط ماهواره ی Landsat8 برای مرداد ماه سال 1394 و ماهواره ی Aster برای مرداد ماه سال 1382 تهیه شده است. این تصاویر از طریق الگوریتم های طراحی شده و در محیط Envi به الگوهای فضایی جزیره حرارتی مناطق 22گانه شهر تهران تبدیل شده است. مقایسه و تحلیل الگوهای فضایی جزایر حرارتی در سیر زمانی 1394-1384 با استفاده از آزمون من- کندال نشان از 0.6 همبستگی فضایی داشته است، این بدان معناست که در 40% از سطح شهر تهران طی تقریبا یک دهه ی اخیر به دلایل اثرات توسعه ی کالبدی شهر الگوی فضایی جزیره حرارتی تغییر یافته  است. همچنین سایر نتایج نشان از کاهش کمینه ی حرارت سطح (c̊ 3.67) و کاهش میانگین حرارت سطح ( c̊ 0.47) طی یک دهه ی اخیر شهر تهران دارد. البته شایان ذکر است روند تحولات الگوی فضایی جزیره حرارتی که ناشی از تغییرات سیاست های کالبدی- عملکردی و فعالیت های انسانی است، در حوزه ی غربی شهر بویژه در مناطق 5 ، 22 و قسمت شرقی منطقه ی 21 بیشترین تحولات را به خود اختصاص داده اند.

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی و سنجش میزان تاثیرگذاری ویژگی های محیطی و ویژگی های اقتصادی و اجتماعی محورهای عملکردی بر الگوی سفری شهروندان در منطقه یک شهر همدان اجرا گردید. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصیفی _ تحلیلی است. حجم نمونه برای سه محور عملکردی(شریعتی, میرزاده عشقی, سعیدیه) در منطقه یک شهر همدان با استفاده از فرمول کوکران، به ترتیب برابر با ( 225و 290و 265 )تعیین گردید. روش نمونه گیری تصادفی ساده بوده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده گردید نتایج پژوهش نشان داد که جدا از خصوصیات و ویژگیهای محیطی محورها و کریدورهای عملکردی در ساختار فضایی شهر ، عواملی پنهانی چون ویژگی های اجتماعی - اقتصادی محورهای عملکردی در شکل گیری الگوهای جابجایی نقش تعیین کننده ای دارند. طبق یافته های تحقیق تاثیرگذاری ویژگی های محیطی بر الگوی سفری شهروندان در این محورها بیش از تاثیرگذاری ویژگی های اقتصادی و اجتماعی است. در نتیجه با توجه به این عملکرد و الگوی سفری مرتبط ( حمل و نقل عمومی) و نیز ویژگی های محیطی تاثیرگذار ( مسافت سفر _ طول سفر) می توان به ارائه یک سیستم حمل و نقل عمومی در این محورها و گسترش آن در سایر محورها پرداخت.

حرارت سطح شهری (LST) متغیر کلیدی برای کنترل ارتباط بین شار حرارت تابشی، نهفته و محسوس می باشد. بدین ترتیب تحلیل و درک پویایی LST و شناسایی ارتباط آن با تغییرات منشاء انسانی برای مدلسازی، پیش بینی تغییرات محیطی و نهایتا سیاستگذاری شهری لازم است. از سمتی هم افزایش مقدار پوشش گیاهی یکی از کاراترین استراتژیهای کاهش اثرات خرده اقلیم شهری می باشد. در همین راستا جهت تحلیل روندیابی تغییرات حرارتی سطوح و میزان همبستگی فضایی سبزینگی پوشش گیاهی با این پدیده در اثر تحولات شهرنشینی و شهرسازی شهر تهران بین سالهای 94-1382 مورد پژوهش واقع شده است. تصاویر ماهواره ای بدون پوشش ابری و صاف کلانشهر تهران توسط ماهواره ی Landsat8 برای مرداد ماه سال 1394 و ماهواره ی ASTER برای مرداد ماه سال 1382 به کمک نرم افزار Envi و از طریق الگوریتم های مختلف در سنجش از دور به الگوهای فضایی میزان حرارت سطوح و شاخص پوشش گیاهی نرمال شده (NDVI) کلانشهر تهران تبدیل شده است. خروجی های فضایی این پژوهش نشان می دهند در طی تقریبا یک دهه ی اخیر کمینه ی و میانگین حرارت سطوح کلانشهری تهران به ترتیب c̊ 3.67 و c̊ 0.47 کاهش یافته است. همچنین میانگین شاخص پوشش گیاهی نرمال شده از0.06- به 0.10 افزایش یافته است. در همین بازه زمانی برآورد همبستگی فضایی بین NDVI با LST در مناطق 22گانه شهر هم حاکی از کاهش 2% است. این کاهش همبستگی به معنای افزایش نقش فعالیت های انسانی بر میزان شدت جزیره حرارتی شهر است. بنابراین توجه به برنامه ریزی فعالیت های انسانی در شهر در راستای جلوگیری از تغییرات اقلیم در کلانشهری همچون تهران بیش از پیش جهت دستیابی به توسعه ی پایدار الزامی به نظر می رسد.

بحران انرژی در دهه هفتاد قرن بیستم، با تغییری که در نگرش نسبت به منابع طبیعی، انرژی و آینده محیط زیست به وجود آورد، به سرآغازی برای استفاده بهینه از منابع در دست بشر و پایدارسازی زندگی روی کره زمین تبدیل شده است. بزرگترین چالش جوامع بشری در قرن بیست و یکم میلادی، بحران های زیست محیطی و انرژی است. نگرش توسعه پایدار یکی از عمده ترین نظریه هایی است که در مقابله با این چالش مطرح گردیده است. رشد جنبش های زیست محیطی از یک سو و افزایش آگاهی دولت ها در مورد ماهیت فرامرزی بسیاری از آلودگی های زیست محیطی و اقدام دسته جمعی از طریق همکاری های بین المللی از سوی دیگر، باعث شده تا «توسعه پایدار» طی چند دهه ی اخیر، به چالش جدیدی در برابر دیدگاه های علمی و سیاست های عملی مسلط در دنیا بدل شود. از همین رو هدف اصلی این مقاله سنجش میزان پایداری زیست محیطی بر روی پروژه های بزرگ مقیاس شهری با نمونه موردی شهر همدان است. جامعه آماری این تحقیق برگرفته از نوع برگزیده است به طوری که پرسشنامه حاصل این سنجش توسط کارشناسان مرتبط با این موضوع تکمیل شده و سنجش نهایی توسط نرم افزار spss انجام شده است. این سنجش و ارزیابی بر میزان پایداری زیست محیطی شش پروژه بزرگ مقیاس شهر همدان که با شاخص های پایداری زیست محیطی سرو کار دارند صورت گرفته است و هر پروژه در این شاخص ها رتبه ای را کسب کرده است . نتایج بدست آمده نشان دهنده این است که از میان پروژه های بزرگ مقیاس شهر همدان، پروژه شهربازی رنگین کمان توانسته دراکثر شاخص های پایداری محیط زیستی بیشترین میانگین را به خود اختصاص دهد و در مقابل پروژه برج جهان نما پایین ترین میانگین را داشته است.

کلان شهرها، به واسطه جمعیت کلان شهری، بیش از سایر شهرها در معرض آسیب ناشی از بلایای محیطی قرار دارند و اغلب به طور روزافزون میزان آسیب پذیری آن ها در حال افزایش است. ارزیابی آسیب پذیری، به ویژه در بازه های زمانی مشخص، پایه های جدیدی را برای برنامه ریزی و مدیریت شهری بهتر فراهم آورده است. علاوه بر این، طی سالیان اخیر، مفهوم واژه آسیب پذیری در چارچوب بررسی ارتباط بین سیستم های به هم پیوسته طبیعی انسانی و به تبع آن در اکولوژی انسانی همواره مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگر، جابه جایی های جمعیتی در مناطق مختلف شهرهای بزرگ همواره تابع الگوهای مختلف است. ازین رو، هدف اصلی از پژوهش حاضر شناسایی ارتباط فضایی تحولات جمعیتی مناطق کلان شهر تهران با تغییرات شدت آسیب پذیری محیطی طی یک دهه اخیر بود. روش شناسی پژوهش مشتمل بر ارزیابی آسیب پذیری در سه لایه آسیب های ناشی از مخاطرات طبیعی، آسیب های ناشی از ساختار شهری، و آسیب های محیطی طی دهه اخیر شهر تهران است. همچنین، با استفاده از نتایج سرشماری، تغییرات جمعیتی در 22 منطقه شهر تهران در یک دهه اخیر بررسی شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که نیمه جنوبی شهر در یک دهه اخیر بیشترین افزایش آسیب پذیری را داشته که موجب بیشترین کاهش جمعیت شده است. البته باید به منطقه 18، که در پهنه غربی شهر واقع شده، اشاره کرد که به رغم افزایش آسیب پذیری با افزایش جمعیت روبه رو بوده است. پهنه شرقی نیمه شمالی شهر هم با افزایش آسیب پذیری همراه بوده که طی دهه اخیر دچار افزایش شدید جمعیت شده است. این تحولات می تواند در بحران های احتمالی آینده این بخش از شهر را به شدت دچار چالش کند. همچنین، در پهنه غربی نیمه شمالی کاهش آسیب پذیری همراه افزایش جمعیت شهری حادث شده است که باید به ظرفیت پذیری جمعیت مورد قبول این بخش از شهر (به ویژه منطقه 22) از حیث تغییرات آسیب پذیری توجه ویژه شود.

پرداختن به شاخصه های مسکن به عنوان اصلی ترین ابزار برنامه ریزی را می توان از حساس ترین مراحل برنامه ریزی دانست. عرصه مسکن به منظور تأمین رشد اجتماعی، علاوه بر خود واحد مسکونی، محیط پیرامون آن را نیز در بر می گیرد. در مقاله حاضر سعی بر این است که به ارزیابی کیفیت مسکن در شهر سبزوار بر اساس آمار موجود پرداخته شود. به منظور این ارزیابی، در ابتدا شاخص های کیفی و کمّی مسکن مورد بررسی قرار گرفتند و سپس از بین شاخص های تأثیرگذار بر کیفیت مسکن بر اساس اطلاعات موجود، 16 شاخص تعیین شدند و به روش تحلیل عاملی (FA) و کم کردن تعداد متغیرها به چند عامل و تهیه نقشه به تفکیک هر عامل در محیط GIS، وضعیت هر عامل در نقاط مختلف شهر تعیین گردید. پس از بررسی کیفیت مسکن به تفکیک هر عامل، لایه ها در محیط GIS بر روی هم قرار گرفتند و در نهایت کیفیت مسکن در نقاط مختلف شهر ارزیابی گردید. نتایج تحقیق حاکی از آن است که رابطه معناداری بین کیفیت مسکن و نوع بافت محله ها در شهر سبزوار وجود دارد. کیفیت مسکن در بخش های جنوبی (بافت فرسوده)، بخش های شرقی و جنوب شرقی (بافت غیررسمی) و بخش های شمال شرقی (بافت روستا شهری)، نازل تر از دیگر نقاط شهر است. با استفاده از رگرسیون، مشخص شد که بین کیفیت عرصه مسکن و انواع بافت های موجود شهر به میزان 77 درصد ارتباط معنادار وجود دارد.

پدیده خودروگرایی یا شهرهای وابسته به خودرو، چالشی است که امروزه در جوامع شهری نمود بیشتری پیدا کرده است. بهبود استانداردهای زندگی و تمایل به رفاه فردی، زمینه ساز پدیده خودرو گرایی است. این امر در کنار فقدان زیرساخت های لازم حمل و نقل و گزینه های حمل و نقل عمومی در کشورهای در حال توسعه، بیش از پیش رو به وخامت گذاشته و هزینه های بسیاری را از جمله، اتلاف منابع طبیعی، مخاطرات زیست محیطی و مشکلات سلامت شهروندان را در پی داشته است. در کشورهای در حال توسعه مانند ایران که شهری شدن پیش از صنعتی شدن رخ داده است، پس از ورود اتومبیل، از همان ابتدا مسئله اولویت دادن سواره ها وجود داشته است. تجربیات پیاده راه سازی به ویژه در بافت های مرکزی شهرها نه تنها سیمای کالبدی مراکز شهری را عوض کرده، بلکه تغییرات نوینی را در ارتقای کیفیت زندگی شهری و رفتار اجتماعی مردم به وجود آورده است. در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی، از طریق مطالعه و تحلیل تجربیات داخلی و خارجی و همچنین با استناد به مطالعات و بررسی های میدانی، با هدف سنجش قابلیت جهت تبدیل به پیاده راه، به عنوان بستر کالبدی حیات مدنی، تعاملات اجتماعی و ساماندهی بافت مرکزی شهر همدان به رشته تحریر درآمده است. بر این اساس با استفاده از منابع اسنادی و تجربیات عملی، معیارها و شاخص های ارزیابی جهت تحلیل استخراج شده و پس از معرفی و شناخت محدوده و تحلیل آن با استفاده از روش فرآیند تحلیل شبکه ای به سنجش وضع موجود محورهای مورد مطالعه پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آنست که محور بوعلی و اکباتان واجد بالاترین اولویت جهت تبدیل به پیاده راه می باشند .در نهایت در همین راستا اهداف ، راهبرد ها و سیاست ها استخراج و ارائه شده است.

بستر طبیعی سکونتگاه ها اعم از شهرها و روستاها از ویژگی های متنوعی برخوردارند، که با ایجاد امکانات و یا محدودیت هایی برای توسعه مشخص می شوند. از این رو، سنجش توان اکولوژیک جهت رشد و توسعه ی کالبدی شهر به معنای عینیت بخشیدن به قابلیت بالقوه سرزمین ضرورت پیدا می کند. هر چند محیط طبیعی و انسان ساخت محدودیت هایی را در رشد و توسعه جامعه انسانی بوجود آورده است، اما با توجه به نتیجه برهم کنش امکانات و محدودیت های توسعه ی موجود است که جهات توسعه کالبدی، جمعیتی و حوزه نفوذ سکونتگاه ها تعیین می گردد. تحلیل کمی و همدید ویژگی های محیطی می تواند یکی از روشهای تشخیص جهت توسعه ی کالبدی شهر و شناسایی پهنه های خطر و تهدید باشد، که بر ابعاد گوناگون حیات آتی شهر تاثیر بسزایی دارد. هدف از پژوهش حاضر سنجش توان اکولوژیک جهت رشد و توسعه ی کالبدی و محدوده پیرامونی شهر سبزوار است، که با استفاده از منطق تحلیل سلسله مراتبی معکوس در غالب دو مدل به شناسایی آسیب پذیری محیطی و قابلیت سنجی اراضی پرداخته شده است. در انتها با توجه به خروجی های دو مدل و مقایسه ی آنها که با استفاده از GIS بصورت فضایی نشان داده شده، موانع و فرصت های توسعه ی کالبدی پایدار در منطقه ی شهری سبزوار مشخص گردیده است. نتایج پژوهش حاکی از اینست که شرق محدوده ی شهر با توجه به سنجش آسیب پذیری و قابلیت سنجی اراضی بهینه ترین فرصت جهت توسعه ی کالبدی را شکل می دهد. همچنین در منطقه ی جنوب شهر هر چند به لحاظ آسیب پذیری محیطی وضعیت بهینه ای دارد اما، قابلیت زراعی آن باعث شده به عنوان فرصت توسعه مطرح نگردد.

عرصه ی عمومی باید شرایطی را برای گروه های مختلف اجتماعی فراهم کند تا علاوه بر رابطه های با واسطه، به طور بی واسطه نیز با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. . محورهای دید شهرها نمونه ای از یک عرصه عمومی هستند که ارتباط بصری بین چشم اندازهای مطلوب شهری یا عناصر شاخص شهری را از طریق یک محور حرکتی یا کانال بصری برقرار می سازند. کیفیت ارزش های بصری محورهای حرکتی بین نقاط شاخص شهری می تواند نقش مهمی در میزان کیفیت اینگونه فضاهای شهری و همچنین خوانایی محیط داشته باشد. بنابراین در راستای ارتقای کیفیات بصری محیط های شهری می بایستی معیارها و شاخص های مورد اهمیت را شناسایی کرده و در ادامه در راستای تقویت آنها نقاط ضعف را از طریق سنجش کمی کیفیت به صورت تحلیل های فضایی- مکانی در محدوده مورد مطالعه نشان داد. پژوهش های صورت گرفته نشان می دهد عوامل اصلی کیفیت ارزش های بصری در کریدورهای دید شهری عوامل خوانایی، زیبایی محیطی و جداره ها، تداوم و توالی حرکت، پیوستگی جداره ها، فضای سبز طبیعی، عناصر کیفی نظام بصری و عناصر منظر شهری محسوب می شوند. روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی است. از شیوه های مرور متون، منابع و اسناد تصویری در بستر مطالعات کتابخانه ای و همچنین از روش تحقیق موردی و شیوه تحقیق مشاهده در بستر مطالعات میدانی وپرسشنامه از نظر شهروندان در میدان انقلاب زنجان و 4 محور و کریدور دید منتهی به آن بهره گرفته است. در پژوهش حاضر براساس یافته های صورت گرفته، جهت سنجش کمی کیفیت ارزش های بصری در کریدورهای دید شهری در قالب 7 عامل و 27 شاخص کیفی و 41 سنجه کمی طبقه بندی و از طریق روش ANP مورد ارزشگذاری و در نهایت به کمک Spatial Analysis در محیط ARCMAP مورد تحلیل و مدلسازی فضایی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آنست که کیفیت ارزشهای بصری در محورهای اتصالی به میدان انقلاب زنجان به ترتیب کریدور شهری C (خیابان سعدی) با وزن میانگین (0.2843)، کریدور A ( خیابان فدائیان اسلام) با وزن میانگین (0.2747)، کریدور D (خیابان انقلاب) با وزن میانگین (0.2740) و در رتبه آخر کریدورB (خیابان امام خمینی) با وزن میانگین (0.2125) برآورد شده است.

سازمان فضایی شهر مفهومی بسیار جامع تر و گسترده تر نسبت به ساختار فضایی شهر به عنوان استخوان بندی شهر دارد. در واقع، ساختار فضایی فقط به جنبه کالبدی ساختار شهر می پردازد. اما سازمان فضایی، علاوه بر جنبه کالبدی، بررسی و شناخت عملکرد های مختلف، مانند عملکردهای اقتصادی و اجتماعی و شبکه حمل ونقل و ...، را نیز شامل می شود. در کنار این موضوع، بلندمرتبه سازی به منزله پدیده ای که در یک دهه اخیر در شهر همدان رونق یافته و در حال رشد و گسترش است، همواره هم از عوامل مختلف تأثیر گرفته هم بر ابعاد مختلف، از جمله ابعاد کالبدی فضایی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، و ترافیک تأثیر گذارده است. در واقع، علاوه بر تأثیراتی که این مقوله بر ساختار کالبدی شهر داشته سازمان فضایی و عملکردی شهر را نیز دستخوش تغییر و تحولات زیادی کرده است؛ به گونه ای که تغییر در الگوی سفر های روزانه شهروندان به مراکز خرید، اداری، و ... کاملاً مشهود است. از سوی دیگر پژوهش های مختلف کمتر به مقوله اثر بلندمرتبه سازی بر سازمان فضایی و سازمان عملکردی شهر در پهنه های عمده تجارت و فعالیت پرداخته اند. بنابراین، هدف از پژوهش حاضر تحلیل و ارزیابی اثر پدیده بلندمرتبه سازی در قالب مراکز عمده فعالیتی نوین بر سازمان فضایی عملکردی شهر همدان بود. این پژوهش از حیث هدف کاربردی و از نظر شیوه و روش اجرا توصیفی تحلیلی است. همچنین، جهت گردآوری اطلاعات مورد نیاز از اسناد طرح های توسعه شهری، مشاهدات میدانی، مصاحبه، و پرسشنامه بهره گرفته شد و برای تحلیل و پردازش اطلاعات از مدل های تحلیل فضایی مکانی در محیط GIS استفاده شد. مدل مفهومی این پژوهش هشت شاخص را برای تحلیل اثر CBDهای نوین بلندمرتبه بر سازمان فضایی عملکردی شهر ارائه کرد که در نهایت هر یک از آن ها به صورت فضایی تحلیل شدند. نتایج تحلیل ها حاکی از آن است که در ساختار تک هسته ای سازمان فضایی شهر همدان تمرکز بالایی بر بخش مرکزی شهر همدان وجود دارد. ولی این تمرکز در حال پیشروی است و هسته های جدید شهری در اثر عوامل مختلف در حال ظهورند، که یکی از عوامل اصلی آن ظهور بلندمرتبه های تجاری اداری است. همچنین از دیگر نتایج باید به این نکته اشاره کرد که هسته های نوظهور شهری در محور ارتباطی بوعلی جهان نما (جهاد) در حال پیشروی است. بنابراین، با توجه به تغییر ساختار فضایی عملکردی شهر توجه بیشتر به زیرساخت ها و برنامه ریزی منعطف شهری باید از اولویت های اصلی مدیریت شهری باشد.

مدیریت بحران و نگرشهای جاری در این زمینه تنها متوجه آسیب پذیری های کالبدی در این حوزه بوده، که این چالش آسیب پذیری سکونتگاههای شهری و ساکنین آن را در مقابل وقوع بحران به ویژه زلزله به شدت بالا می برد. از طرف دیگر اقدامات تبعی جهت کاهش آسیب پذیری نیز مقاوم سازی کالبدی و ارتقاء آمادگی ناچیز سازمانی در حین وقوع بحران را شامل می شود و توانمندی ها و ظرفیت های ساکنین را جهت کاهش آسیب پذیری ها و به تبع آن کاهش تلفات و خسارات نادیده می انگارند. حال آنکه نگرشهای اخیر که در حوزه مدیریت بحران وارد شده اند، اهمیت آسیب شناسی در مواجهه با بحران را نسبت به آسیب پذیری های کالبدی مطرح می کنند. این نگرش ها بر این واقعیت تکیه دارند که آسیب پذیری ها رابطه معکوس و نسبتاَ کاملی با توانمندی ساکنین در مواجهه با بحران دارند. از اینرو بر پایه نگرش مدیریت اجتماع محور خطر بحران، ضرورت بازشناسی شاخصهای آسیب پذیری و توانمندی ساکنین ضروری به نظر می رسهدف از پژوهش حاضر از سنجش رابطه میان توانمندی ساکنین و آسیب پذیری های اجتماعی است. از آنجایی که جنس شاخصها، متغیرها و گویه ها صرفاَ سنجش از طریق پرسشنامه نبوده و طیف گسترده ای از گویه های کالبدی، آماری و پرسشنامه ای را در بر گرفته است. در این پژوهش نرم افزارهای آماری و تحلیل زمین محور SPSS و GIS مورد استفاده قرار گرفته است. در این مقاله بازشناسی سنجه های توانمندی ساکنین و آسیب پذیری های آنان در مقابل بحران در محله ی یوسف آباد تهران مورد پژوهش واقع شد. نتایج حاکی از آنست که صرف توجه به مسائل کالبدی نمی تواند آسیب پذیری ها در حوزه بحران را به حداقل رساند. بنابراین باید نگرشهای نوین مدیریت بحران با لایه های اجتماعی خرد مورد توجه قرار گرفته و بر توان افزایی و ظرفیت سازی ساکنین تاکید شود. در نهایت با توجه به میزان تاثیر هریک از شاخصها، راهکارهای کلی جهت کاهش آسیب پذیری زلزله ارائه شده است.

اشکال سکونتگاه های انسانی در ادوار مختلف تاریخی تحت تأثیر عوامل مختلف، همواره در حال تغییر بوده اند. یکی از مهم ترین این تغییرات، که در دهه های گذشته در کشور ایران به صورت ملموس قابل مشاهده بوده، تبدیل سکونتگاه های روستایی به شهر است. در این تغییر شکل سکونتگاهی، همواره عوامل مختلفی دخیل بوده اند. بسترهای متفاوت جغرافیایی و بویژه اقلیم، این عوامل را تحت تأثیر قرار داده و درجه اهمیت آن ها تابعی از شرایط متفاوت محیطی و جغرافیایی بوده است. هدف از این پژوهش شناسایی و ارزیابی عوامل اثرگذار مختلف در تبدیل روستاها به شهر در اقلیم های متفاوتِ استان خوزستان است. در همین راستا سعی بر آن بوده تا عوامل مؤثر بر روستاهایی که در سه پهنه بندی دشت، کوهپایه و ساحلی استان خوزستان واقع شده اند و به مرور زمان به شهر تبدیل گشته اند مورد شناسایی قرارگرفته و میزان نقش هر یک از این عوامل در هر یک از این سه پهنه مورد سنجش کمی قرار گیرد. جهت دستیابی به هدف پژوهش از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و برای جمع آوری داده های مورد نیاز از روش پیمایشی استفاده شده است. تحلیل داده ها با نرم افزار SPSS و روش تحلیل عاملی (Factor Analysis) و ترسیم نقشه ها نیز با نرم افزار ArcGIS Desktop 10.3 انجام گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که بجز عامل زیرساختی- نهادی که در هر چهار پهنه اقلیمی به بعنوان عاملی که بیشترین تأثیر را در تبدیل روستا به شهر داشته و نیز به عنوان مهم ترین عامل در تبدیل در روستا شناسایی شده است، چهار عامل دیگر (اقتصادی، خدمات آموزشی- فرهنگی، خدمات خصوصی، خدمات اجتماعی) در پهنه های اقلیمی متفاوت، تأثیرات متفاوتی داشته و میزان اثرگذاری آن ها نیز با توجه به بار عاملی شاخص ها متفاوت بوده است. نتایج به دست آمده می تواند در آمایش آتی استان و سکونتگاه های آن مورداستفاده قرار گیرد.

انرژی حرارتی سطوح شهری (LST) متغیر کلیدی برای کنترل ارتباط بین شار حرارت تابشی، نهفته و محسوس است. بدین ترتیب تحلیل و درک پویایی LST و شناسایی ارتباط آن با تغییرات منشاء انسانی برای مدل سازی، پیش بینی تغییرات محیطی و، سرانجام، سیاست گذاری شهری لازم است. از سوی دیگر، هم افزایش مقدار پوشش گیاهی یکی از کاراترین استراتژی های کاهش اثرات خرده اقلیم شهری است. بنابراین، تحلیل روند تغییرات حرارتی سطوح و میزان همبستگی فضایی سبزینگی گیاهی با این پدیده در اثر تحولات شهرنشینی و شهرسازی شهر تهران، بین سال های 1395-1382 شمسی مورد پژوهش واقع شده است. تصاویر ماهواره ای بدون پوشش ابری و صاف کلانشهر تهران توسط ماهواره Landsat8 برای مرداد ماه سال 1395 و ماهواره Aster برای مرداد ماه سال 1382 به کمک نرم افزار Envi و، از طریق الگوریتم های مختلف در سنجش از دور به الگوهای فضایی میزان حرارت سطوح و شاخص پوشش گیاهی نرمال شده (NDVI) کلانشهر تهران تبدیل شده است. خروجی های فضایی نشان می دهد در طی تقریباً یک دهه اخیر کمینه انرژی حرارتی سطوح c̊ 3.67 و میانگین انرژی حرارتی سطوح به میزان c̊ 0.47 با کاهش همراه بوده و این در صورتی است که میانگین مقدار شاخص پوشش گیاهی نرمال شده هم از 0.06- به 0.10 افزایش یافته است. همچنین برآورد همبستگی فضایی شاخص NDVI با LST در یک دهه اخیر در مناطق 22گانه شهر تهران هم حاکی از کاهش 0.02 است. این کاهش همبستگی نشان از افزایش نقش فعالیت های انسانی بر میزان دما و انرژی حرارتی سطوح شهری دارد. بنابراین، با توجه به نتایج به دست آمده جهت کاهش مصرف انرژی شهری که در راستای به تعادل رساندن انرژی سطوح شهری است، نقش الگوهای مختلف توسعه کالبدی شهر بیش از پیش نمایان می گردد.

احساس امنیت، یکی از نیازهای روحی انسان و از مهم ترین شاخص های کیفیت فضای شهری است. فضاهای نامناسب شهری، فضاهای بی دفاع، محلات ناامن از عوامل تهدیدکننده امنیت شهری و اجتماعی است. زنان نیز در مقام نیمی از اجتماعات انسانی، به واسطه خصوصیات بیولوژیک، مسئولیت و نگاه متفاوت در مقایسه با مردان، ارتباط متمایزی با فضا پیدا می کنند. آنان نیازمند تسهیلات خاصی از فضا هستند تا موجب افزایش اطمینان خاطر آنان از حضور امن در فضاهای شهری به ویژه فضاهای عمومی شود. اولین گام برای ارتقا و بهبود ساختار اجتماعی و عناصر کالبدی یک ناحیه، شناسایی پهنه هایی است که در مقایسه با سایر بخش های آن ناحیه از آسیب پذیری بیشتری برخوردار هستند، با شناسایی این پهنه ها و علت آسیب پذیری آن ها می توان به رفع مشکل آن با توجه به نوع معضل پرداخت به همین صورت در محدوده موردپژوهش به شناسایی این پهنه ها و بررسی نوع معضل پرداخته شده که بتوان ناامنی را با توجه به شناسایی علت معضل و رفع آن، کاهش داده شود. روش پژوهش حاضر توصیفی-تحلیلی است و تحلیل بر اساس بررسی هریک از محله ها مورد پژوهش نسبت به معیارهای امنیت بوده است. جامعه آماری محدوده پژوهش 95000 نفر و شامل 3 محله (دربند، امامزاده قاسم، گلاب دره) است. نوع نمونه گیری (هدفمند) از نوع نمونه گیری، برگزیده است، پاسخگویان اصلی بانوان بوده اند و نقاط آسیب دار محله با توجه به پاسخ ساکنان، به صورت فضایی در نقشه GIS نشان داده شد و با امتیازاتی که ساکنان به هریک از معضل ها داده اند، معضل هر محله رتبه بندی شد. ناحیه 3 به دلیل بافتی غیراصولی، رعایت نشدن شاخص های امنیت، مهاجرت، ازنظر جرم خیزی در منطقه 1 بیشترین معضل را دارد و از نظر رتبه بندی جرم خیزی محله های، محله گلاب دره رتبه 1 و محله امامزاده قاسم و سپس محله دربند در رتبه های بعدی است، در انتها پژوهش راهکارهایی با توجه به میزان جرم برای ارتقا امنیت محدوده موردپژوهش ارائه داده شد.

امروزه بواسطه عدم توانایی تمام گروه های اجتماعی در استفاده از ساعات روشنایی روز برای رفع نیازها و برای برطرف نمودن پیامدهای اجتماعی، اقتصادی ناشی از خالی بودن  شهر در ساعات خاصی از روز، تأمین فضاهای شهری شبانه و 24 ساعته که در آن بتوان میزان سرعت و ضرباهنگ شهری را کاهش داد و مکانی جهت مکث و آرامش ساکنین شهر و برقراری تعاملات اجتماعی مهیا نمود، ضرورت یافته است. در چنین فضایی جهت استفاده از زمان های مرده شهری که بتواند بعنوان راهکاری جهت بهبود عملکرد فضای شهری در پاسخ به نیاز سرزندگی محیط شهری و رونق بخش اقتصادی و گردشگری عمل کند، بایستی اصول و معیارهایی را رعایت کرد. در این پژوهش سعی شده است این اصول از دیدگاه طراحی فضاهای شهری و با تأکید بر فضاهای 24 ساعته مورد شناسایی قرار گیرد تا مهم ترین شاخص های اثرگذار بر شکل گیری و یا تقویت فضاهای شبانه آن هم در بستر فرهنگی شهرهای ایرانی- اسلامی احصاء گردند. به همین منظور خیابان ستارخان تهران با توجه به پتانسیل های موجودش بعنوان نمونه مطالعاتی انتخاب شده است. روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی بوده که با کمک تکنیک های کمّی و کیفی گوناگون ازجمله تکنیک های دلفی، تحلیل خوشه ای و همچنین تئوری جنکس صورت گرفته است. تحلیل ها نشان می دهند که 13 اصل مهم مورد شناسایی در طراحی کالبد شهری می توانند در میزان موفقیت فضاهای شبانه شهری از چهار بُعد اقتصادی، اجتماعی، گردشگری و فرهنگی اثرگذار باشند که از میان آن ها، اصل حضور پذیری بالاترین امتیاز (35/83) اثرگذاری را بدست آورده است. بنابراین جهت عملیاتی نمودن این اهداف، اقداماتی همچون فعالیت های متنوع فرهنگی در کنار خرده فروشی ها، ایجاد فضایی مختص پیاده در هنگام شب، افزایش ساعت کاری فعالیت ها و ایجاد مراکز خرید شبانه پیشنهاد می گردد.

اهداف: با شروع افزایش فعالیت های انسانی در شهر، پوشش گیاهی و طبیعی همواره کاهش یافته و در نتیجه جای خود را به پدیده جزیزه حرارتی می دهد. پدیده جزایر گرمایی (UHI) معمولا توسط میزان دمای سطح زمین (LST) ارزیابی می شود. تأثیرات منفی دمای سطح زمین بر اقلیم شهری می تواند به وسیله افزایش ناگهانی بارندگی و تاثیرات غیر منتظره آب و هوایی نمایان شود. بنابراین پایداری مراکز جمعیتی با خطر و تهدید جدی روبرو خواهد بود. علاوه بر عوامل اقلیمی، تغییرات و تحولات جمعیتی ناشی از سکونت نیز می تواند بر میزان دما و حرارت شهر تاثیرگذار باشد. هدف این پژوهش، شناسایی مولفه های اثرگذار بر میزان حرارت سطوح شهری و بررسی رابطه میان تغییرات و تحولات جمعیتی و تغییرات حرارتی در مناطق 22 گانه کلانشهر تهران می باشد. روش ها: در راستای دست یابی به هدف پژوهش، تغییرات دمای سطح شهر بین سال های 1382 تا 1395 از طریق تصاویر ماهواره ای Landsat 8 مورد تخمین قرار گرفته و در نهایت با توجه به تحولات و جابجایی های جمعیتی در مناطق 22 گانه شهر تهران قیاس تطبیقی بصورت فضایی- مکانی بین این دو متغیر مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است. یافته ها: نتایج حاکی از آنست که در12 منطقه شهرداری، میان تغییرات و تحولات جمعیتی و تغییرات حرارتی، رابطه مستقیم وجود دارد. در 8 منطقه، این رابطه معکوس و در 2 منطقه از مناطق 22 گانه، میان تغییرات جمعیتی و حرارتی، رابطه معنادار مشاهده نشده است. نتیجه گیری: به طور کلی می توان دریافت که میان تحولات جمعیتی و تغییرات دمایی در کلانشهر تهران رابطه معنادار وجود دارد. افزایش حرارت سطح زمین که به معنای قرار گرفتن بیشتر انسان در معرض گرما است، کیفیت زندگی را دستخوش تغییراتی خواهد کرد.

شهر به مثابه سیستمی زنده و ساختاری پویا در تمامی طول تاریخ از بدو تولد تا به امروز رفتاری منعطف در برابر چالش های پیش روی خویش نشان داده است و پیوسته بر آن بوده تا با گذر از مشکلات و بازتولید ارکان خود بتواند چالش ها را به فرصت هایی کارآمد و قابل استفاده در آینده تبدیل کند، در مواجهه با چالش پاندمی کرونا نیز شهر به همین شیوه عمل کرده و رفتار متقابلی را از خود نشان داده است و سعی داشته تا این بحران را نیز به شکل کارآمدی از پیش رو بردارد. از همین رو نیاز است تا برنامه ریزان و مدیران شهری نیز با رویکرد و دیدگاه متفاوتی به شهر و عناصر آن بپردازند. پاندمی کرونا فارغ از اثرات مخربی که بر جسم و روح انسان ها گذاشته، کیفیت زندگی در شهرها و محیط آن ها را نیز مورد تغییر و تحول زیادی قرار داده است به طوری که الگو های زیست جدیدی تشکیل و برخی از ساختار های گذشته کنار گذاشته شده اند . هدف از این پژوهش، شناسایی و سنجش جنبه های مثبت پاندمی کرونا ویروس در زندگی شهروندان و محیط پیرامون آن ها است. برای این منظور پس از مطالعه ادبیات نظری و بررسی اقدامات صورت گرفته در تجارب جهانی ابعاد، عوامل و شاخص های اثرپذیر از پاندمی کرونا شناسایی شده است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و از طریق پرسش نامه و با استفاده از روش های کمی و کیفی و ابزار تحلیل عاملی تأییدی، به تبیین یافته های مورد نظر پرداخته شده است. نتایج تحلیل ها حاکی از آن است که 14 شاخص، تغییر سبک زندگی و رعایت پروتکل های بهداشتی، افزایش معاشرت های مجازی، کاهش نابرابری بین گروه های دارای دسترسی به کامپیوتر های هوشمند و اینترنت در مقایسه با افراد محروم تر، ترویج و گسترش گردشگری دیجیتال (سفر های مجازی)، توسعه استارت آپ ها و کسب و کار نو پا، افزایش بازارهای تجاری خرد مقیاس، ارتقا تجهیزات پزشکی، افزایش تعامل کشور ها در حوزه سلامت و بهداشت، اهمیت کاشت درختان، استفاده از حمل و نقل عمومی، افزایش ظرفیت حمل و نقل عمومی، تعبیه بیشتر فضاهای باز و سبز در سطح شهر، توجه بیشتر به مناطق محروم و زاغه ها و طراحی مجدد فضاهای عمومی بر اساس شرایط حاکم شهر تهران موجب فراهم سازی اثرات مثبت در دوران پاندمی شهر تهران می باشند. همچنین از دیگر نتایج پژوهش آن که کلانشهر تهران در بعد کالبدی- فضایی (59/4) بیشترین و در بعد اجتماعی (03/3) کمترین میزان اثرپذیری مثبت را در پاندمی کووید را داشته است. از همین رو به منظور بهبود و ارتقاء کیفیت زندگی در محیط های کلانشهری بویژه در دوران پاندمی ها پیشنهادهایی ارائه گردیده شده است.

شهرها مانند موجودات زنده، حیات دارند و اگر در بستر زمان، عوامل برهم زننده تعادل زیستی آنها کنترل نشود، زمینه های زوالشان پدید می آید. یکی از این عوامل برهم زننده ، فرسودگی کالبدی بافت ها است. همچنین گسترش روز افزون شهرها و تنوع داده ها ، کنترل کلانشهرها را با معضلات اساسی روبرو نموده است. دراین میان سیستم اطلاعات مکان با دو ویژگی مدیریت و تحلیل داده ها می تواند در این زمینه راهگشا باشد. هدف از این پژوهش به طور کلی تشخیص بافت های فرسوده کالبدی و تعیین اولویت های مداخله و به طور جزیی کاربست مدل تحلیل عاملی و دلفی با استفاده از GIS می باشد. تحلیل عاملی با توانمندی خود در خلاصه سازی تعداد زیاد شاخص ها، و دلفی هم با اولویت بندی شاخص ها براساس نظر کارشناسان برنامه ریزان را دررسیدن به هدف هدایت می کنند. محله ی خاک سفید تهران به سان مصداقی بارز و خصیصه نما، واجد پهنه های فرسوده می باشد. بر این اساس خروجی ها نشان از آن دارد که هر دو مدل به میزان بالایی شبیه یکدیگر است و ضریب همبستگی آنها 0.895 است.

یکی از اجزاء اصلی شکل دهنده ساختار شهری محورهای شهری (معابر شهری) هستند که نقش زیادی را در سازمان فضایی شهرها ایفا می نمایند. در واقع شبکههای ارتباطی بستر ایجاد ارتباط مناسب بین انسان، فضا و فعالیت می باشند. به طور کلی در غالب محیط های شهری هر مسافر شهری تحت یک انتخاب عقلانی، تصمیم به سفر با گزینه های مختلف گرفته و با هدف انجام یک فعالیت مشخص از یک مبدا معلوم , مقصدی را انتخاب و با تعیین مسیر بهینه ( از دیدگاه خود) به سمت آن حرکت می نماید. این پزوهش درصدد بررسی و تحلیل اثراتی است که محورهای عملکردی با توجه به اهداف و انگیزه های سفری بر الگوی سفری شهروندان در منطقه یک شهر همدان ایجاد می نمایند تا گامی مثبت در جهت طراحی سیستم حمل و نقل یکپارچه برداشته شود. نوع پژوهش کاربردی و روش آن توصیفی - تحلیلی است. حجم نمونه برای سه محور عملکردی انتخابی در منطقه یک شهر همدان با استفاده از فرمول (تعیین حجم نمونه زمانی که حجم جامعه نامعلوم است) به ترتیب برابر با (محور شریعتی 225و محور میرزاده عشقی290و محور سعیدیه 265 ) است. همچنین جهت ارزیابی و تحلیل روش های تحلیل رگرسیونی به کمک نرم افزار SPSS مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آنست که بیشترین تاثیرگذاری بین محورهای عملکردی منتخب بر الگوی سفری شهروندان طبق آزمون (HMR) صورت گرفته با میزان (.971 = Beta) عملکرد دسترسی است. همچنین هر یک از عملکردها با نوعی از اهداف و انگیزه های سفری در ارتباط هستند. در واقع این عملکرد است که علاوه بر الگوی سفری بر اهداف و انگیزه های سفری نیز تاثیرگذار است . در نتیجه با توجه به نتایج بدست آمده اقدام به یکپارچه سازی سیستم حمل و نقل عمومی و کاربری زمین در سه محور به هم متصل در چارچوب سیستم ABC پیشنهاد شده است.