سارا اسدپور

هدف: پژوهش کیفی حاضر، پدیدارشناسی پرسش های دینی دانش آموزان  و بررسی نسبت نوع پرسشها و دغدغه های دینی دانش آموزان دوره دوم متوسطه با محتوای کتب درسی دین و زندگی آنها به این پرسش هاست. روش پژوهش :بدین منظور از روش کیفی پدیدارشناسی برای پاسخگویی به سئوال بازیابی و تدوین نوع پرسشها و دغدغه های دینی دانش آموزان دوره دوم متوسط شهر کرمان استفاده گردیده است و از روش تحلیل محتوای مضمونی برای پاسخگویی به سئوال بررسی نسبت نوع پرسشها و دغدغه های دینی دانش آموزان با محتوای کتب درسی(کتب دین و زندگی) آنها استفاده شده است. در قسمت پدیدارشناسی، برای نمونه آماری پژوهش 44 نفر از دانش آموزان دختر دوره دوم متوسطه شهر کرمان به صورت هدفمند انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها مصاحبه نیمه ساختاریافته و گزارشهای خودنوشت دانش آموزان بود. یافته ها : نتایج پژوهش در این قسمت نشان دهنده 87 کد پایه( مقوله فرعی ) و11کدسازماندهنده ( مقوله اصلی ) است. مقوله های اصلی پرسشها و دغدغه مندی دانش آموزان شامل مواردی چون: پرسش درباره خدا، جهان آخرت، ماهیت مرگ، فلسفه عبادات، امام زمان(عج)، سایر ادیان آسمانی، روابط دختر و پسر است. در بررسی و تحلیل کتب دین و زندگی دوره دوم متوسطه با توجه به نوع پرسش ها و دغدغه های دانش آموزان، نتایج پژوهش حکایت از حضور بسیار کم رنگ پاسخ و بحث درباره دغدغه ها و پرسشهای نسل جدید دانش آموزان دارد. نتیجه گیری : از این رو، ضروت دارد در بازنگری و بازتألیف این کتب، اهتمام جدی تری به این امر مهم داده شود.

پژوهش حاضر به بررسی مفهوم مرگ در کتاب های ترجمه شده ادبیات کودک در ایران می پردازد. داستان های مورد بررسی در این پژوهش شامل شش کتاب داستانی- تصویری مناسب برای گروه سنی ب و ج (دوره دبستان) است که با مشورت تعدادی از متخصصان ادبیات کودک انتخاب شده است. روش مورد استفاده در این پژوهش، تحلیل محتوای کیفی است که به تحلیل متن داستان می پردازد و سپس با بهره گیری از تحلیل تأملی، تصاویر و درونمایه داستان ها مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرند. براساس یافته های پژوهش، می توان گفت مفهوم مرگ در این داستان های منتخب را می توان در سه مقوله بعد زیست شناختی مرگ، بعدعاطفی مرگ و بعد متافیزیکی مرگ، بازشناسی کرد. این مقوله های اصلی، از تقلیل و ترکیب 13 مقوله فرعی یافت شده از متن داستان ها و تصاویر آنها به دست آمده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد بیشتر داستان ها، به ابعاد زیست شناختی و عاطفی ناظر به مرگ پرداخته اند و کمتر به مقوله متافیزیکی ناظر به مفهوم مرگ توجه داشته اند.

هدف از پژوهش حاضر واکاوی رویکرد مواجهه با رنج در کتاب های فارسی مقطع متوسطه اول (تألیف 1400-1399) بود که با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی به این موضوع پرداخته شد. بدین منظور در ابتدا مفهوم رنج در این کتاب ها تحلیل شد که یافته ها نشان داد می توان مفهوم درد و رنج در این کتاب ها را در پنج مقوله بررسی شد، که این مقوله ها عبارت اند از ماهیت (گذرابودن، هدف داربودن و درآمیخته بودن رنج و شادی)، هدف (رشد و سازندگی)، انواع رنج (گریزپذیر و گریزناپذیر)، عوامل رنج (فردی و اجتماعی) و راه های رهایی از رنج. که با واکاوی هر یک از این مقوله یا شاخصه ها مشخص شد که ماهیتی از رنج که در این کتاب ها به تصویر کشیده شده است، ماهیتی واقع بینانه و مثبت است بدان صورت که فرد باید در مواجهه با بعضی از رنج ها مانند بی عدالتی های اجتماعی و دفاع از وطن به مبارزه بپردازد و تلاش کند که رنج حاصل از چنین مواردی را از بین ببرد ولی همواره باید این را در نظر داشته باشد که از بخشی از رنج ها نمی تواند فرار کند یا در برابر آن ها بایستد؛ بلکه ذات رنج برای رشد و اعتلای انسان است و در چنین شرایطی با صبرکردن، خودآگاهی و تسلیم شدن در برابر رضای خدا، سعه وجودی خود را گسترش دهد که چنین رویکرد مواجهه با رنج؛ رویکرد تکاملی است.

در طول تاریخ بشریّت و در فرهنگ های گوناگون، انسان ها همیشه در جست وجوی شیوه های متفاوت ابراز شادی بوده اند. آیین ها، جشن ها، موسیقی، هنرهای گوناگون همه و همه راهکارهای ایجاد شادی به شمار می آیند؛ ازاین رو می توان گفت شادی یکی از نیازهای موجود، واقعی و عاطفی هر انسانی است و این مسئله جهانی و عمومی در نهاد بشر نهفته است. شادی اصولاً سازنده و محرّک است و آثار تربیتی فراوانی دارد؛ ازنظر اجتماعی موجبات رشد فکری و فرهنگی و اعتدال روحی مردم را فراهم می کند؛ از همین روی در ادبیات فارسی کمتر شاعر و نویسنده ای را می بینیم که مخاطب خود را به شادی و روی آوردن به موضوعات زندگی ساز ترغیب نکرده باشد. یکی از این آثار ادبی، قابوس نامه است. قابوس نامه یکی از آثار گران سنگ زبان فارسی است که امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس زیاری، آن را در چهل و چهار فصل برای آموزش و تربیت فرزند خود، گیلانشاه در قرن پنجم هجری تألیف کرد. عاطفه شادی در این اثر برجسته است و مؤلّف در کاربرد و ترویج آن نیّتی آگاهانه داشته است. با توجه به اهمیت موضوع شادی، هدف از پژوهش حاضر، بررسی ماهیّت شادی در قابوسنامه و نقش آن در تربیت اجتماعی است. روش های استفاده شده در این پژوهش تحلیل مضمون و روش استنتاجی است؛ به گونه ای که در ابتدا با استفاده از روش تحلیل مضمون، کتاب قابوسنامه تحلیل و مضامین شادی استخراج و سپس با روش استنتاجی، اصول تربیتی مبتی بر هریک از این مضامین استنتاج شد. یافته های پژوهش نشان داد که مضامین شادی در قابوس نامه شامل سپاسگزاری، عدالت، هم نشینی با دوست خوب، نظم، موسیقی، کار، هدفمندی و مسافرت است که برپایه این مضامین، هشت اصل تربیت اجتماعی استنتاج شد. نتایج بر این امر تأکید دارند که شادی علاوه بر اینکه یکی از نیازهای روانی انسان است، یک ضرورت اجتماعی است و سهم بسیاری در تعامل و انسجام و اتّحاد افراد، جامعه و فرهنگ ها دارد؛ نیز مقدمه رشد فکری و فرهنگی و اعتدال روحی مردم را فراهم می کند که همه اینها ابعاد تربیت اجتماعی هستند.      

هدف این پژوهش تحلیل محتوای کتاب های درسی تاریخ رشته علوم انسانی دوره دوم متوسطه براساس دیدگاه اسلامی عمل در آموزش تاریخ با روش تحلیل محتوای قیاسی- مضمونی- کمی، می باشد. بدین منظور، ابتدا دو سازه مفهومی براساس این دیدگاه تدوین شده است و  پس از اعتباریابی آنها، چهار کتاب تاریخ (1) ایران و جهانِ باستان، تاریخ (2) از بعثت پیامبر (ص) تا پایان صفویه، تاریخ ایران معاصر و تاریخ شناسی، براساس آنها تحلیل شده اند. نتایج  پژوهش نشان می دهد که اغلب مقوله ها و شاخصه های ناظر به آموزش تاریخ براساس دیدگاه اسلامی عمل، در این کتب، بطور هدفمند و جامع مورد توجه مؤلفان محترم قرار نگرفته اند. چنان که فراوانی برخی شاخص ها، «صفر» درصد می باشد. «شخصیت ستایی»، نگاه سیاه/ سفید به شخصیت ها، عدم نگاه جامع به تاریخ و فروکاهش آن به تاریخ سلسله حکومت ها، عدم ارتباط مسائل کنونی دانش آموزان با مباحث تاریخی، فقدان تبیین های مختلف درباره  رخدادها و مسائل تاریخی مناقشه برانگیز، و ...، از مهمترین آسیب های این کتب براساس دیدگاه اسلامی عمل در آموزش تاریخ می باشند.

کارل ریموند پوپر(1902- 1994)، فیلسوف اتریشی، دیدگاه خود را با عنوان عقلانیت انتقادی مطرح کرد و به سرعت این نظریه در ابعاد متفاوت زندگی بشر سایه افکند. این دیدگاه با منسوخ ساختن دیدگاههای فلسفه سنتی یا عقلانیت فراگیر، تحوّلی مهم در زمینه معرفت شناسی بود. عقلانیت انتقادی، با نفی انحصار حقیقت به فرد یا گروه خاصّی، دستیابی به حقیقت مطلق را رد می کند. لزوم تعقّل درباره مسائل مختلف و تلاش برای بهبود خطای خود در پرتو توجّه به استدلال انتقادی دیگران، نزدیکی به حقیقت را امکانپذیر می سازد. این پژوهش به شیوه ای تحلیلی- توصیفی با مطالعه همه جنبه های نظریه وی، آن را در پنج محور عمده طبقه بندی کرده است. پس از آن با مطالعه دیوان غزلیات حافظ، شاعر نامدار ایران در قرن هشتم ه.ش. و تأکید بر ماهیت انتقادی آن، شباهتهای اساسی این دو متفکّر منتقد شرح و طبقه بندی شده است. شباهتهای ساختاری اندیشه حافظ، با تأکید بر ماهیت شهودی معرفت وی و عینی گرایی و جامعه محوری همزمان آن، در پنج مقوله ویژگی معرفت و صاحبان آن، منابع معرفت و شیوه های کسب آن و نمودهای اخلاقی و مذهبی معرفت ارائه شده است. شباهتهای اساسی این مقایسه، دیدگاه فرازمانی حافظ و اندیشه انتقادی جامع وی را در برخود با ناملایمات روزگارش اثبات نموده است.

یکی از رسالت های اساسی مراکز تربیت معلم و دانشگاه فرهنگیان، آماده کردن و تربیت معلمان و مربیان مصلح اجتماع و فرهنگ می باشد. معلمان و مربیانی که دامنه تأثیرگذاری عمل تدریس، اندیشه و منش معلمی آنها، مرزهای کلاس درس شان را درنوردد و اجتماع محلی و ملی زیست بوم تربیتی شان را در طول تاریخ، متأثرسازد. تاریخ نهاد تعلیم و تربیت در هر کشوری، از ردپای قلم و قدم چنین معلمان مصلحی سرشار است. به نظر می رسد دانشگاه نوپای فرهنگیان در ایران، برای تربیت چنین معلمان و مربیان مصلح اجتماع، با چالش های زیرساختی و روساختی جدی مواجه است. هدف این پژوهش کیفی پدیدارشناسانه، ارزیابی نقش و عملکرد دانشگاه فرهنگیان در تحقق این رسالت مهم و چالش های پیش پای آن از منظر دانشجومعلمان می باشد. بدین منظور تجارب زیسته 70 دانشجومعلم دانشگاه فرهنگیان کرمان، با روش پدیدارشناسی، مورد بررسی قرارگرفته است. نتایج تحلیل و روایت تجریه زیسته دانشجومعلمان در این موردحکایت از وجود ۹ چالش اصلی و ۳۷ چالش فرعی پیش پای دانشگاه دارد. از این رو، براساس پدیدارشناسی تجربه زیسته دانشجومعلمان طی دوران دانشجویی شان در دانشگاه فرهنگیان کرمان می توان گفت که دانشگاه نتوانسته است در راستای این رسالت اساسی خود تأثیرماندگاری بر دانشجویان بگذارد. سهل انگاری اهمیت آموزش دانش تخصصی در رشته های مختلف معلمی و دبیری، عدم الگوپردازی معلمان مصلح ایران در تربیت رسمی و غیر رسمی دوران دانشجویی، انگیزه زدایی از دانشجویان، حضور کم رنگ فضای نقدسازنده، پراهمیت بودن «حاشیه» نسبت به «متن» در دوران دانشجویی، و ... برخی از مهمترین چالش های فراروی دانشگاه فرهنگیان در تربیت معلمان و مربیان مصلح اجتماع از نگاه دانشجومعلمان می باشند.

از جمله مفاهیمی که امروزه در حوزه روانشناسی، تعلیم و تربیت و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است، مفهوم هوش اخلاقی است. هدف از این تحقیق ساخت یک پرسشنامه معتبر هوش اخلاقی با توجه به دیدگاه اسلامی-ایرانی امام محمد غزالی بود. بدین منظور ابتدا از روش تحلیل مضمون کتاب احیاء علوم الدین امام محمد غزالی، استفاده، و مولفه های هوش اخلاقی با توجه به تعاریف و نظریه های مختلف و با دیدگاه اسلامی- ایرانی اقتباس شد. سپس براساس این مولفه ها گویه های مرتبط با این پرسشنامه ساخته شد. جهت بررسی ویژگی های روانسنجی این پرسشنامه، جامعه مورد پژوهش کلیه دانشجویان دانشگاه های شهر کرمان بودند که تعداد380 نفر براساس جدول مورگان با استفاده از روش نمونه گیری سهیمه ای انتخاب شدند و پرسشنامه برروی آن ها اجرا شد. پارامترهایی چون روایی محتوایی، روایی سازه و پایایی با روش های مختلف بررسی شد. بررسی روایی محتوایی و روایی سازه همگرا و پایایی به روش آلفای کرونباخ نشان دهنده معتبر بودن این پرسشنامه است. همچنین نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که 7 عامل براساس تحلیل گویه ها بدست آمده است که عبارتند از توکل، صبر و کنترل خشم، نوع دوستی، اخلاص و وارستگی، سخاوت، دوراندیشی و تواضع که ارزش ویژه این 7 عامل از مقدار یک بالاتر و در مجموع 77/56 از واریانس گویه ها راتبیین می کند. با توجه به اعتبار و پایایی مقیاس ساخته شده می توان از آن جهت اندازه گیری هوش اخلاقی در پژوهش ها و همچنین درنظام تعلیم و تربیت استفاده کرد.

سخن گفتن از مفاهیمی چون عقل و عقلانیت مانند بسیاری از مفاهیم دیگر ما را به وادی اختلاف نظرهای اساسی که گاهی به تشتت منجر می شوند می کشاند. چنان که مفهوم عقلانیت در اثر گذشت زمان، به عنوان مفهومی تاریخی تلقی گردیده و تعابیر گوناگونی در مورد آن مطرح شده است و در بسیاری از سطوح به کارگیری مفهوم عقلانیت توأم با گمراهی و ابهام در فهم معنی و مصداق آن بوده است. از سویی نکته قابل توجه این است که تعلیم و تربیت در رایج ترین کاربرد خود بر عقلانیت یعنی پرورش اندیشه دلالت دارد و بر این امر تأکید می شود که اساساً نباید بعد عقلانی را در عرض سایر ابعاد وجودی انسان تلقی کرد؛ بلکه باید آن را تنها وجه جدایی انسان از سایر موجودات و محور فعالیت هایی دانست که انسانیت انسان را به ظهور می رساند. سؤالی که مطرح می شود این است که این تعقل و عقلانیتی که در برنامه درسی بر آن تأکید می شود چه نوع عقلانیتی است و چه ماهیتی دارد؟ چرا که در هر نظام تربیتی، برنامه درسی است که محتوا و جریان رسمی و غیررسمی که ازطریق آن یادگیرندگان تحت نظارت مدرسه، معلومات و شیو ه ی درک و فهم را به دست می آورند یا مهارت ها را فرا می گیرند و یا نگرش و ارزش گذاری یا نظام ارزشی خود را تغییر می دهند، مشخص می کند. بنابراین بسته به این که این برنامه درسی چه معنایی از عقلانیت را پذیرفته، شکل نظام تربیتی هم متفاوت خواهد بود. از این رو در این پژوهش تلاش گردید که انواع عقلانیت در یک سیر تاریخی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد و سپس کارکردهای هریک از این انواع عقلانیت در برنامه درسی مشخص گردد. چنان که در بررسی صورت گرفته می توان انواع عقلانیت را در سه سطح طبقه بندی کردکه عبارتند از: سطح نظری عقلانیت، سطح کنشی عقلانیت (عقلانیت ارتباطی و عقلانیت انتقادی) و سطح ساختاری عقلانیت یا عقلانیت رسمی. کارکردهای هر یک از این سه سطح در برنامه درسی متفاوت است.