محمدجواد سعیدی زاده

هنر در نزد سنت گرایان اهمیت ویژه ای دارد؛ آنها هنر را به سه قسم قدسی، سنتی و مذهبی تقسیم می کنند و بر این باورند که هنر قدسی از خاستگاه الهی برخوردار است. از نگاه نصر، سماع و رقص هنرهایی قدسی به شمار می آیند. ولی پرسش اینجاست که کدام آیه یا روایت بر جواز سماع و رقص دلالت دارد؟ به دیگر سخن، آیا می توان از ظاهر آیات و روایات به خاستگاه الهی آنها پی برد؟ ازآنجاکه هنر قدسی پیوندی عمیق با طریقت های معنوی دارد، سعی شد تا با مراجعه به کتب صوفیه و با روشی توصیفی تحلیلی به این مسئله پاسخ داده شود. یافته های این مقاله گویای آن است که اگرچه صوفیه کوشیده اند تا برای جواز سماع و رقص به آیات و روایاتی استناد ورزند و حتی از ایرادات مخالفان نیز پاسخ دهند، اما دلیل نقلی آنها  خدشه پذیر است، زیرا ظاهر آیات بر جواز سماع و رقص دلالتی ندارد و محتوای روایات نیز با ایرادهای جدی مواجه است

گرچه نهضت شمایل شکنی در بستر مسیحی خود، به طور خاص به دوره ای از تاریخ هنر بیزانس مربوط می شود که به دستور امپراتوری لئوی سوم و کنستانتین پنجم شکل گرفت، اما این جریان، خود حاکی از یک نزاع اندیشه ای نیز بود. ازاین رو، سؤال این است که چه دلایلی توسط متفکران و اندیشمندان مسیحی در دفاع یا رد شمایل اقامه شده است؟ هدف این پژوهش، دستیابی به پشتوانة اندیشه ای و کلامی شمایل گرایی یا شمایل شکنی در سنت مسیحیت است. این پژوهش نشان می دهد که اندیشمندان و متکلمان مسیحی در طولِ تاریخ، به دلایل متعدد و متفاوتی در پذیرش یا رد شمایل دست یازیده اند. خطر پیدایش بت پرستی، نارسایی تصویر نسبت به اصل، عدم امکان بازنمایی مسیح و نیز تحریم های کتاب مقدس، از جمله دلایلی هستند که موجب گردید تا برخی به مخالفت با شمایل ها برخیزند. در مقابل، طرف داران شمایل با تمسک به اموری چون تمایزگذاری میان دو ساحت تصویر و پیش نمون، توجه به هدف و فایدة شمایل، استناد به فعل خدا و ملاحظة بازنمایی فردیت عیسی، به دفاع از شمایل ها برخاستند.

سنت گرایان یکی از جریان های فکری تأثیرگذار در عرصه هنراسلامی به شمار می آیند. تیتوس بورکهارت، از جمله چهره های شاخصی است که با رویکردی حکمی و عرفانی به تفسیر نگاره های ایرانی دست زده است. دامنه و گستره بحث وی به لحاظ زمانی، از دوره ایلخانی آغاز شده و تا نیمه دوم قرن شانزدهم ادامه می یابد. حال، پرسش نوشتار آن است که آیا با تفسیر وی می توان به درک درستی از نگاره ها رسید؟ هدف از پژوهش حاضر در وهله نخست، فهم دیدگاه بورکهارت و در نهایت، درک نگاره های ایرانی است. بنا به نتایج مقاله، نظرگاه وی در سه عرصه عدم واقع نمایی، ترسیم عالم خیال و اعیان ثابته با چالش هایی همراه است که نگارنده به طرح و بررسی آن خواهد پرداخت. روش تحقیق این نوشتار توصیفی، تحلیلی و انتقادی است و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است. رویکرد مقاله تحلیلی منطقی و تاریخی است و نسبت به رویکرد عرفانی به نحو همدلانه است.

بی تردید سنت گرایی یکی از رویکردهای مهم در مواجهه با هنر اسلامی است. بورکهارت، نصر، لینگز و میشون از جمله سنت گرایانی هستند که بخشی از نوشته های خود را به هنر اسلامی اختصاص داده اند. اما در این میان نقش دو شخصیت نخست بیشتر است. بورکهارت و نصر، در مبانی فکری مختلفی چون انسان شناسی، هستی شناسی، معرفت شناسی، نقد مدرنیته، دفاع از سنت، و نیز نظریه وحدت متعالی ادیان با یکدیگر هم رأی اند. حال، پرسش آن است که در مبانی هنر اسلامی چه نسبتی بین آنها برقرار است؟ بنابراین، هدف از نوشتار حاضر مقایسه دیدگاه بورکهارت و نصر در عرصه مبانی هنر اسلامی است تا از این طریق بتوان به شناخت عمیق تری از آن دو رسید. نتایج مقاله نشان می دهد که با تکیه بر نظریه ترامتنیت ژنت می توان آثار نصر را از جنبه های مختلف متأثر از آثار بورکهارت دانست. روش تحقیق این نوشتار توصیفی تحلیلی، و ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است.

نصر از معروف ترین چهره های سنت گرای معاصر به شمار می آید. نقش سنت برای وی تا حدی است که عمده آثار وی در دفاع از آن و نقد مدرنیته نگاشته شده است. به نظر وی، گستره سنت به گونه ای است که در تمدن های سنتی هیچ چیزی خارج از قلمروی آن قرار نمی گیرد. معنای این سخن آن است که هنر نیز از جمله مصادیقی که در زیر چتر سنت قرار می گیرد. نصر برای هنر سنتی ویژگی های متعددی برمی شمرد که معنویت یکی از آنهاست. اساساً وی کتاب هنر و معنویت اسلامی را به همین منظور  نوشته تا رابطه این دو را در هنرهای مختلف پیگیری کند. او، چه در این اثر و چه در برخی دیگر آثارش، نگارگری ایرانی را در پیوند با معنویت قلمداد می کند و در نتیجه، آن را پژواکی از عالم خیال می داند. حال، سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که دیدگاه نصر درباره پیوند هنر و معنویت اسلامی، در خصوص نگارگری ایرانی تا چه حد قابل پیگیری است؟ ازآنجاکه گستره این ادعا و نظریه وسیع است، نویسندگان مقاله خود را به لحاظ زمانی صرفاً به عصر صفوی نخست مقید نموده و می کوشند تا با رویکردی تحلیلی تاریخی این رابطه را دنبال کنند؛ بنابراین، هدف تعیین ارتباط نگارگری با معنویت در عصر صفوی متقدم است. نتایج تحقیق نشان می دهد که اسناد تاریخی در این باره نتایج یکدستی عرضه نمی کنند زیرا اگرچه ممکن است از شرح حال برخی نگارگران بتوان معنویت شخصی آنها را  اثبات کرد ولی در مقابل، سفرنامه ها دراین خصوص ساکت اند. از تحلیل محتوایی دیباچه مرقعات، قانون الصور و برخی منابع مهم تاریخ صفویه نتایج متفاوتی به دست آمد. روش این پژوهش  به صورت تحلیلی توصیفی است و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.

واژه هنر اسلامی از جمله واژه هایی است که ابتدا پژوهشگران غربی آن را برای مطالعات و پژوهش های شرق شناسانه خود جعل کرده اند اما طولی نکشید که چیستی مفهوم آن مورد پرسش واقع شد. با گذر زمان رویکردهای مختلف کوشیدند  تا به این پرسش پاسخ دهند و البته برخی آن را انکار نمودند؛ در این میان، و در قرن بیستم، جریانی با عنوان سنت گرایی سربرآورد که برخی از شخصیت های آن به بحث از هنر اسلامی پرداختند. سیدحسین نصر از جمله شخصیت های سنت گرای ایرانی معاصر به شمار می آید که برخی نوشته های خود را به هنر اسلامی اختصاص داده است. پرسش آن است که نصر چه نسبتی بین اسلام و هنر اسلامی در نظر می گیرد؟ به عبارت دیگر، اگر اندیشه نصر را به صورت یک کل منسجم در نظر بگیریم چگونه می توان رابطه هنر اسلامی و اسلام را در آن تبیین کرد؟ هدف از این نوشتار آن است که بدین پرسش پاسخ دهد. نتیجه تحقیق نشان می دهد که در اندیشه نصر بین هنر اسلامی و سنت اسلام رابطه مستقیمی وجود دارد بدین معنا که هنر اسلامی نه صرفا هنر مسلمانان بلکه هنری تحت تأثیر سنت اسلام است که برای فهم آثار مربوط به آن نیز باید به همین سنت مراجعه کرد اما از آنجا که سنت اسلام لایه های متعددی دارد، لایه مابعدالطبیعه و عرفان نقشی اساسی در این باره ایفا می کند.

سید حسین نصر از جمله شخصیت های سنت گرای معاصر به شمار می آید. وی در آثارش به موضوعات مختلفی از قبیل اسلام، تصوف، معنویت، طبیعت، علم مقدس و هنر پرداخته است؛ از جمله موضوعاتی که می توان در نوشته های نصر پیگیری کرد، زیبایی شناسی است. حال، نوشتهٔ پیشرو به دنبال بازسازیِ صرف زیبایی شناسی سنت گرای ایرانی نیست؛ بلکه پرسش آن است که باتکیه بر دیدگاه لوران ژنی، زیبایی شناسی نصر تا چه حد بر اساس روابط بینامتنی شکل گرفته است؟ به دیگر سخن، مقاله حاضر می کوشد تا روابط بینامتنی زیبایی شناسی نصر را با دیگر متون، هویدا کند و البته برای رسیدن به این هدف، از نظریه بینامتنی ژنی کمک می گیرد. نتیجه پژوهش نشان می دهد که نگرش افلاطونی افلوطینی سنت گرایان از یک سو، تعلق خاطر نصر به عارفان مسلمانی چون ابن عربی از دیگر سوی و نیز تأثیرگذاری سنت گرایان متقدمی چون شوان بر نصر، زیبایی شناسی وی را در روابطی بینامتنی قرار داده است.