علی اصغر پیله ور

منطقه ثامن مشهد به واسطه کشاکش میان نیروهای توسعه​ طلب از یک​سو و ضعف پاسخگویی به نیازهای روزانه به کانون تعارضات در منافع تبدیل شده است. با توجه به طرح تفصیلی حریم رضوی، علی​رغم گذشت بیش از30 سال از مداخلات گسترده در این منطقه، میزان تحقق ​پذیری کاربری اراضی از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده و با نارضایتی ​های زیادی همراه شده است. با توجه به اینکه همواره موفقیت برنامه​ ها در گرو شناخت و تحلیل کنشگران است، از این ​رو پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تجزیه و تحلیل کنشگران مؤثر در تحقق​ پذیری کاربری اراضی منطقه ثامن  از طریق ماتریس مندلو به نگاشت مناسبات قدرت- منفعت کنشگران انجام شده است. این تحقیق با روش کمی-کیفی و پیمایشی از طریق مصاحبه و پرسشنامه انجام شده است و 54 نفر از خبرگان در حوزه اجرایی طرح ​های تفصیلی منطقه ثامن در آن همکاری داشته ​اند. تحلیل داده ​ها از طریق مقایسه میانگین​ ها و آزمون فریدمن در نرم افزارSpss26 صورت گرفته است. کنشگران در طرح تفصیلی منطقه ثامن، سهامداران شرکت عمران و مسکن​ سازان ثامن (شهرداری،آستان قدس و شرکت بازآفرینی شهری) هستند که به عنوان سازمان مجری طرح شناخته می ​شوند.کنشگرانی که در ربع دوم ماتریس (شکل 9) و در محدوده راضی نگه داشتن قرار گرفته ​اند، اغلب نهادهای حاکمیتی در سطح ملّی هستند. کنشگرانی که در ربع سوم و محدوده مطلع نگه داشتن قرار گرفته ​اند با اینکه منفعت بالایی در تحقق ​پذیری کاربری اراضی منطقه ثامن دارند اما قدرت چندانی ندارند، مانند همسایگان و زائرین. کنشگرانی که در ربع چهارم قرار دارند، قدرت و منافع کمی دارند و به عنوان گروه حداقل تلاش شناخته می ​شوند. مانند پژوهشکده ​ها، سازمان​ های مردم ​نهاد. شناسایی قدرت و منافع کنشگران برای اعمال آن​ ها در سیاست​گذاری​ ها و کاهش زمینه ​های بروز تعارضات و ایجاد خیرجمعی در جهت تحقق ​پذیری کاربری اراضی منطقه ثامن بسیار مؤثر خواهد بود. 

توسعه حمل ونقل عمومی (TOD)، به عنوان یکی از بارز ترین اشکال رشد هوشمند و از مصادیق حمل ونقل پایدار محسوب می شود. روند رشد شهری با کاهش کیفیت خدماتی در نظام حمل ونقل که به حجم ترافیک و نارسایی در خدمات به ویژه در کلان شهرها افزوده است، چالش برانگیز و ناکارآمد به نظر می رسد. هدف مقاله حاضر تحلیل رابطه کاربری زمین و حمل ونقل در قالب سطح بندی سه ایستگاه مترو منطقه 8 کلان شهر مشهد بنام کوهسنگی، شریعتی و بسیج از طریق سنجش شاخصه های انتخابی شامل ویژگی های بلوک، اختلاط کاربری ها، معابر سواره، مسیرهای دوچرخه و تسهیلات حمل ونقل در چهارچوب توسعه حمل ونقل عمومی محور (TOD) است. روش تحقیق این مقاله توصیفی- تحلیلی و نوع آن کمی و کیفی است. جمع آوری داده ها از طریق اسنادی- کتابخانه ای و تکمیل پرسشنامه انجام شده است. برای تحلیل داده ها از روش های تحلیل فضایی، تحلیل سلسله مراتبی (AHP) برای سطح بندی ازلحاظ رعایت شاخصه های TOD از تحلیل سوات استفاده و برای تعیین اولویت ها از ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی (QSPM) بهره گیری شده است. نتایج این تحقیق نشان داد ایستگاه کوهسنگی با امتیاز نهایی 448/0 بهترین گزینه ازنظر رعایت شاخصه های TOD در منطقه 8 شهرداری مشهد است در اولویت بعدی ایستگاه شریعتی با امتیاز نهایی 312/0 و ایستگاه بسیج با امتیاز 240/0 قرار دارد. بعد از سنجش شاخصه ها و انتخاب ایستگاه نهایی و جداول تحلیل راهبرد تهاجمی SO انتخاب و در راستای این راهبرد پیشنهاداتی ارائه شده است.

استان های مرزی ایران همواره در فرآیند توسعه با نابرابری، عدم تعادل های فضایی و محرومیت مواجه بوده اند. این مقاله با هدف تعادل بخشی به روند رشد و توسعه شهرستان های استانِ کرمانشاه بر مبنای مدل حکمروایی شایسته ارائه شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و از نوع کاربردی–توسعه ای است؛ جامعه پژوهش، کل استان کرمانشاه و نیز نمونه پژوهش در بخش تحلیل وضعیت تحقق حکمروایی، 101 مورد از کارکنان میانی و پایه ادارات کل سازمان های اجرایی مرتبط با آمایش استان می باشد. پژوهش در 2 مرحله انجام و تحلیل شده است. در مرحله اول، 11 شاخص موثردر روند رشد و توسعه شهرستان های استان مرزی کرمانشاه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی، شناسایی، انتخاب و در قالب مدل تاپسیس تحلیل شده اند. در مرحله د وم، اصول 6 گانه حکمروایی شایسته ازطریق آزمون فریدمن و آزمونT  بررسی و تحلیل شدند. نتایج پژوهش نشان داد سطح توسعه یافتگی دارای شکاف عمیق بوده و ازیک طرف  امکان رقابت پذیری اقتصادی در سطح محلی، منطقه ای، ملی و حتی با استان هم جوار در کشور عراق در حداقل قرارگرفته است. نتایج این پژوهش نشان داد سه اصلِ مشارکت با مقدار 0.0001، کارایی با مقدار 0.019و اثربخشی با مقدار0.0016 از اصول حکمروایی شایسته، در استانِ مرزی کرمانشاه از شرایط عادی و مناسبی برخوردار نیستند. به همین منظور می توان از مهم ترین راهبردهای مؤثر جهت بهبود شرایط نتیجه گرایی، اثربخشی و مشارکت در استان کرمانشاه، به: تقسیم کار مناسب و تأکید بر شایسته سالاری، گزارش دوره ای از کیفیت ارائه خدمات در شهرستان ها به متولیان امور، تحقق الگوی متوازن توسعه چندمرکزی در استان، تهیه برنامه برای استفاده از ظرفیت هم جواری استان کرمانشاه با کشور عراق با توجه به اشتراکات دو کشور، اشاره نمود.

از مهم ترین مسائل درکشورهای درحال توسعه، سکونتگاه های غیررسمی می باشد؛ علل عمده ای همچون توزیع نابرابر امکانات، رشد فزاینده جمعیت کشور، عدم توجه ویژه به اقشارکم درآمد در برنامه ریزی مسکن، موجب پیدایش و توسعه این نوع از سکونتگاه ها می شوند . با وجود انتقادات ویژه به رویکردهای گذشته در مداخلات سکونتگاه های غیررسمی، رویکرد توانمندسازی با ویژگی ایجاد کارایی اقتصادی و کارآمدی اجتماعات در توسعه بخش مسکن، توانمندسازی سیاسی و اجتماع محلی مطرح گردیده؛ دستیابی به این رویکرد در ساماندهیِ سکونتگاه ها، با مشارکت ساکنین و مطابق با نیاز آنان، میسر خواهد بود؛ هدف پژوهش حاضر، بررسی امکان سنجی به منظور توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی محله زورآباد در خیابان شهید میرزایی، بر پایه ادراک ذهنی شهروندانِ شهر لوشان می باشد. پژوهش از نوع کاربردی، روش انجام پژوهش، توصیفی-تحلیلی و داده ها از طریق مطالعات اسنادی و میدانی گردآوری شدند. بدین منظور 5 مؤلفه اجتماعی، کالبدی، اقتصادی، محیط زیستی و دسترسی، که در شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی دخیل بودند شناسایی شدند و در قالب 26 پرسش تخصصی و به صورت طیف لیکرت در اختیار نمونه آماری پژوهش (373 نفر) قرار گرفت. به منظور تجزیه وتحلیل اطلاعات از نرم افزار spss-v20بهره گرفته شد. در مرحله اول با استفاده از آزمون فریدمن، مشخص شد، از دیدگاه شهروندان میان مؤلفه های تشکیل دهنده ی سکونتگاه غیررسمی محله زورآباد تفاوت وجود دارد؛ در مرحله دوم، با استفاده از تحلیل عاملی، مشخص گردید که مؤلفه اقتصادی با ضریب 321/0، به عنوان بالاترین اولویتِ توانمندسازی و به ترتیب مؤلفه محیط زیستی با ضریب 309/0، اجتماعی با ضریب 297/0، کالبدی با ضریب 266/0 و دسترسی با ضریب 231/0؛ بایستی در اولویت رسیدگی توسط مسئولان ذی ربط قرار گیرند.

سیل یکی از پدیده های مخرب طبیعی است که فعالیت های انسانی و سکونتگاه های بشری را به شدت تحت تأثیر قرارداده است. پژوهش حاضر با هدفِ شناسایی سکونتگاه های مستعد خطرپذیری سیلاب-های اتفاقی حوضه آبریزِ خشکِ تهلاب در استان سیستان و بلوچستان انجام گرفته است. روش تحقیق توصیفی-تحلیل و از نظر هدف، کاربردی است. داده ها با استفاده از 12 شاخص ظرفیت سنجی میزان خطرپذیری سکونتگاه ها شامل: جاده، آبادی، خاک، شیب، ارتفاع، بارش، پوشش گیاهی، زمین شناسی، کاربری اراضی، آبراهه اصلی، آبراهه فرعی و تراکم زهکشی حوضه جمع آوری گردیدند. در ادامه با استفاده از نظر کارشناسان خبره اصلاح و در 3 مرحله مورد تحلیل قرار گرفتند. ابتدا میزان اهمیت داده ها با استفاده از روش ANP، در محیط نرم افزار  Super Decision v2از عدد 1 تا 9 ارزش گذاری شد. در گام دوم در محیط Arc GIS 10.7 و بر اساس میزان اهمیت، هر لایه به 4 طبقه پرخطر، کم خطر، خطر متوسط و بدون خطر طبقه بندی شد. درگام سوم، با استفاده از ابزار همپوشانی وزنی، نقشه پهنه بندی خطر سیلاب حوضه آبریز تهلاب تهیه گردید. نتایج نشان داد که از میان 12 لایه فوق، آبراهه اصلی، شیب، کاربری اراضی و بارش بیشترین نقش را در تعیین پتانسیل خطر سیل خیزی محدوده تحقیق دارند. بر اساس یافته های پژوهش در مناطق خطرپذیر، 24 سکونتگاه از مجموع 68 سکونتگاه، در محدوده پتانسیل خطر زیاد تا خطر بسیار زیاد سیلاب واقع گردیده اند؛ به کارگیری روش های سازه ای (برنامه تأمین زمان ماند آب) و غیرسازه ای (سیستم اعلام هشدار برمبنای مدل های پیش بینی سیلاب) به منظور کاهش خطر سیلاب در این سکونتگاه ها امری ضروری است.

در این پژوهش تلاش شده است با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و استفاده از داده های اسنادی و پیمایشی ابعاد مختلف مسکن ایرانی اسلامی بررسی و اصول ومعیارهای مطلوب بیان گردد. برای تعمیم و گسترش الگوی مسکن ایرانی- اسلامی نیاز به معرفی یک شهر یا منطقه شهری به عنوان الگو می باشد تا سایر مناطق به الگو برداری از آن منطقه ترغیب شوند. در این تحقیق برای تعمیم الگوی مطلوب، یک منطقه از مناطق 13 گانه شهر مشهد که بیشترین نزدیکی به مولفه های تعیین شده دارد به عنوان منطقه الگو تعیین و سایر مناطق را با الگوی تعیین شده تطبیق داده شده است. با استخراج مولفه های مسکن ایرانی- اسلامی 11 شاخص هویت،اعتدال،دوری-ازبیهودگی،دوری ازکبر،رعایت سلسله مراتب،حیاط مرکزی داشتن،درونگرایی،امنیت،حیا،تراکم و مساحت تعیین و از طیف لیکرت استفاده وبا کمک نرم افزار Expert choice وزن دهی و ارزشگذاری انجام شد.بعد لایه هابصورت رقومی وارد سیستم اطلاعات جغرافیایی شده و تحلیل ها ارایه شده است. نتایج نشان می دهد مؤلفه های مسکن ایرانی- اسلامی در مناطق مختلف شهر مشهد که از آن به عنوان پایتخت معنوی ایران یاد می شود، رعایت نشده و از مشخصه های مسکن ایرانی-اسلامی فاصله دارد.بطوریکه معیار تراکم با وزن158سازگارترین معیار و مساحت با وزن 49/.دورترین فاصله را با معیار مطلوب در مسکن ایرانی – اسلامی تعلق گرفته است.دیگر یافته ها بیانگر این است که تنها منطقه 8 شهرداری مشهد با داشتن نیمی از شاخصهای مورد تحقیق بیشترین مطابقت را دارد و با داشتن بالاترین ارزش به مقدار44/2دربین سایر مناطق از نظر مشخصه مسکن ایرانی – اسلامی قابل قبول بوده است.

این مقاله با هدف تبیین نابرابری و عدم تعادل در سطوح توسعه 6 شهرستان انتخابی درخراسان شمالی انجام شده است. مقاله در جستجوی پاسخ به این دو سوال است که ایا شاخصهای مکانی و غیر مکانی در نابرابری ناحیه ای چه تاثیری داشته وآیا در تاثیرگذاری برابری دارند؟ و آیا می توان بر مبنای ارزیابی شاخصها به مدلی کاربردی دست یافت؟ برای تحقق هدف و وپاسخ به سوال شاخص هایی بر مبنای میزان اهمیت وتاثیرات عوامل در دو بعد طبیعی و انسانی انتخاب و بررسی شده است.روش این تحقیق از نظر ماهیت توصیفی- تحلیلی و از لحاظ دستیابی به حقایق از نوع توصیفی- پیمایشی و از نظر هدف کاربردی است. تجزیه و تحلیل اطلاعات با نرم افزار SPSS وتحلیل چند معیاری و سلولی و به کمک فرمول ضریب تغییرات انجام شده است. بنابراین بادادن ضریب(ازیک تاده) به هرشاخص، عناصر تاثیرگذار وشهرستان های مستعد نابرابری تعیین شدند. نتایج با تهیه ماتریس داده ها و ارایه نقشه ها (به کمک GIS ) نشان می دهدشهرستان بجنورد با ضریب90 کانون مستعددر خراسان شمالی برای تغییرات ساختاری بوده وبیشترین ضریب تغییر به شاخصهای درصد جمعیت شهری وراه مواصلاتی مربوط می شود. نتایج دیگر پژوهش نشانگر آن است که بر اساس مدل ضریب تغییرات و تعیین z شهرستان های استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد در 6 شاخص از 10 شاخص انتخابی، رتبه اوّل را داراست و مقدار z آن 8/57 است و فاصله آشکاری با شیروان به عنوان شهرستان دوّم استان با مقدار 3/54- = z دارد. یافته نهایی این تحقیق مدلسازی در تحولات و تغییرات ساختاری- کارکردی خراسان شمالی بوده که در پایان مقاله پیشنهاد شده است.

هدف: هدف از مقاله حاضر، شناسایی و بررسی ظرفیت های استان خراسان شمالی، جهت مکان یابی استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری در استان خراسان شمالی است. هم چنین، معرفی عوامل مؤثر در مکان یابی بهینه اسکان عشایر و معرفی پهنه های دارای اولویت جهت اسکان بهینه عشایر (استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری)، با استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیاره (AHP) در محیط GIS است. روش: روش تحقیق در این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی- تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات از طریق روش های کتاب خانه ای و میدانی می باشد. برای این منظور، ۲۲۷ پرسش نامه در میان عشایر استان توزیع و تکمیل و فعالیت ها و تمایل به اسکان یا عدم تمایل به اسکان آن ها سنجش شده است. یافته ها: نتایج حاصل از بررسی ها بیان گر این مطلب است که در مجموع، ۶۰.۷۹ درصد از عشایر استان تمایل به اسکان دایم، ۲۹.۵۱ تمایل به کوچ و ۹.۶۹ درصد تمایل به هر دو نوع زندگی را دارند. در ادامه به منظور مکان یابی استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری شاخص های تأثیرگذار در اسکان عشایر و تعیین اولویت آن ها بررسی شد. برای این منظور، پس از تهیه ماتریس های دودویی، ۱۰ نفر از مسؤولان شهرستانی و مدیران در امور اجرایی عشایری مورد پرسش قرار گرفتند و پس از تهیه ماتریس های زوجی، ضریب ارجحیت معیارهای مؤثر و زیرمعیارهای مربوط به هر شاخص، مشخص شد و پس از محاسبه اوزان در نرم افزار Expert choice و مقایسه اوزان در روش AHP، اوزان نهایی جهت هم پوشانی لایه ها وارد نرم افزار GIS گشته و نقشه های خروجی حاصل از روش سلسله مراتبی با نقشه های سایت های پیشنهادی معرفی شده در سازمان امور عشایری خراسان شمالی مقایسه و نتایج در قالب نقشه های خروجی و نیز در قالب جدول مقایسه ای بیان شده است. راه بردها: ارائه الگوی بهینه و مؤثر پهنه های دارای اولویت جهت استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری با استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیاره در محیط GIS. راه کارهای عملی: برای تهیه لایه های مورد نیاز (معیارها) به منظور مکان یابی استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری در استان خراسان شمالی ابتدا شاخص های مؤثر شناسایی شده و در چهار طبقه تعریف و ماتریس مقایسه دودویی برای هر عامل تهیه می شود. در همین مرحله نیز شاخص های مؤثر در مکان یابی براساس اطلاعات توصیفی و گرافیکی از وضع موجود منطقه به وسیله نرم افزار GIS تهیه می شود. در پایان، طبق اثرپذیری لایه ها نسبت به مکان یابی محل اسکان بهینه روستایی با منشأ عشایری ۴ طبقه بندی مشخص شده اند: ۱- نامناسب ۲- نسبتاً نامناسب ۳- مناسب ۴- کاملاً مناسب. اصالت و ارزش: نتایج به دست آمده نشان می دهد، معیارهای فاصله از گسل، دوری از نقاط سیل خیز، فاصله کم تر از راه های اصلی و نوع کاربری اراضی مورد نظر جهت اسکان، به ترتیب، دارای بیش ترین اولویت و اهمیت در مکان یابی استقرارگاه های روستایی با منشأ عشایری خراسان شمالی می باشند.

با رشد جهانی شدن و تغییرات سریع در فضای جهانی، موضوع رقابت پذیری منطقه ای از اهمیت فزاینده ای برای شتاب بخشیدن به توسعة منطقه ای برخوردار شده است. پژوهش حاضر با درک این موقعیت، در جست و جوی پاسخ به بعضی سؤالات اساسی است تا از طریق آن ها مؤلفه های مؤثر بر رقابت پذیری منطقه ای استان خراسان شمالی سنجیده شود. در این تحقیق عوامل مؤثر بر رقابت پذیری منطقه ای استان خراسان شمالی در پنج بُعد اجتماعی، نهادی- سیاسی، اقتصادی، گردشگری و کالبدی- زیست محیطی بررسی شده است. روش تحقیق در این پژوهش بر اساس ماهیت، توصیفی و تحلیلی و از لحاظِ دستیابی به حقایق، از نوع تحقیقات توصیفی- پیمایشی و از لحاظِ هدف کاربردی است. نمونة آماری، کلیة متخصصان حوزة توسعه و رقابت پذیری استان خراسان شمالی می باشد که این 30 نفر تمام شماری شده اند. تجزیه و تحلیل اطلاعات با استفاده از نرم افزار spss و آزمون تحلیل عاملی اکتشافی انجام شد. نتایج یافته ها نشان می دهد که در سطح عامل ها، «عامل اقتصادی» و «عامل نهادی –سیاسی» مهمترین عوامل مؤثر در ارتقای رقابت پذیری استان هستند. در سطح بعدی عواملی چون «گردشگری» و «اجتماعی» قرار دارند و در نهایت عامل «زیست محیطی- کالبدی» کمترین تأثیر را در ارتقای رقابت پذیری منطقه ای استان خراسان شمالی دارند. با توجه به اینکه درگز در استان خراسان رضوی تنها بازارچة مرزی همجوار با استان و تنها پایگاه نزدیک تجارت خارجی استان خراسان شمالی است؛ این رویه باعث پایین آمدن شاخص های رقابت پذیری استان شده است؛ بنابراین، پیشنهاد می شود که در سیاست گذاری های توسعة استان، ایجاد بازارچة مرزی، استفاده از انرژی های نو و جذب سرمایه گذاری خارجی مورد توجه قرار گیرید.

یکی از وظایف اساسی و مهم برنامه ریزان شهری، تخصیص زمین به کاربری های گوناگون شهری با توجه به نقش و کارکرد شهر، اقتصاد شهر و همچنین تأثیر عوامل متقابل کاربری ها بر یکدیگر است. برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را می توان، مهم ترین ابزار و نیروی کاربردی دولت ها و سازمان های مدیریت شهری برای اداره صحیح و منطقی شهرها دانست. امروزه درپی تحولات کالبدی فضایی سریع در شهرها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه دو اصل ارزش های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، درپی دستیابی به اهدافی همچون توزیع متعادل کاربری ها، جلوگیری از تداخل کاربری های ناسازگار و تدوین معیارها و استانداردهای مناسب کاربری است. به همین منظور ارزشیابی کیفی و سازگاری کاربری های مختلف شهری، برای اطمینان خاطر از استقرار منطقی آن ها و رعایت تناسبات لازم در شهرها ضروری است. از این رو با توجه به اهمیت موضوع، در تحقیق حاضر سازگاری کاربری های شهر بیرجند، با به کارگیری دانش های نوین سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل های محاسباتی نظیر تحلیل سلسله مراتبی ارزیابی شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و شیوه های گردآوری اطلاعات شامل روش های اسنادی و میدانی است. درنهایت نقشه ای به دست آمده که در آن میزان سازگاری و ناسازگاری کاربری های شهر بیرجند در حد قطعات نمایش داده شده است. با توجه به این نقشه، بیشتر کاربری های شهر بیرجند نسبت به هم سازگار و کاملاً سازگار هستند و قطعات محدودی به سبب قرارگیری کارگاه های صنعتی و تأسیسات شهری در کنار کاربری مسکونی و پذیرایی –جهانگردی ناسازگار و کاملاً ناسازگار هستند.

در چند دهه اخیر دولت ها به منظور تسهیل در امر برنامه ریزی توسعه و امکان کنترل بیشتر بر فضای محلی- ناحیه ای، سعی بر کوچک سازی فضاها داشته اند و در راستای چنین هدفی تقسیمات سیاسی-اداری در فضای ناحیه ای و منطقه ای صورت گرفته است. قدرت داخلی دولت ها، مهمترین عامل در تصمیم گیری های سیاسی و امور سیاسی آنها به شمار می رود و در دراز مدت، باعث تغییراتی در سیستمهای شهری و نظام سلسله مراتب شهری می شود. همواره درایران بین مرکزیت اداری - سیاسی و تمرکز قدرت و سرمایه رابطه مستقیم وجود داشته است. زیرا دولت به عنوان عنصرشهری قدرتمند در رشد وتوسعه شهری یابه تعبیر بهتر توسعه شهرنشینی و شهرگرایی نقش اساسی داشته و دارد. هدف اصلی این مقاله، ارائه تحلیل رویکرد سیاسی دولت و برخی نتایج آن در شناخت عدم تعادل شهری- ناحیه ای استان خراسان شمالی بعد از گذشت ده سال از زمان تقسیم خراسان است. در این پژوهش سعی شده است به منظور شناخت نابرابری شهری- ناحیه ای از مدلهای کمی و نرم افزارهای آماری استفاده و معیارهای انتخابی (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، کالبدی) مورد آزمون قرار گیرد. روش پژوهش از نوع «توصیفی- تحلیلی» است. نتایج حاصله نشانگر آن است که براساس مدل ضریب تغییرات(cv) و تعیین z شهرستان های منطقه، شهرستان بجنورد در6 معیار از11 معیار انتخابی رتبه اول را داراست و مقدار z آن (57/8 )، فاصله آشکاری با شیروان به عنوان شهرستان دوم استان، (54/3–) داراست. از این رو نتیجه ارزیابی ناحیه ای، بیانگر ارتقایابی شهر بجنورد و تأثیر بیشتر تحولات سیاسی بر پدیده نخست شهری بوده است. تحلیل حاضر با استفاده از مدل رتبه- اندازه به انجام رسیده و به وضوح گویای آن است که بجنورد با کارکرد سیاسی- اداری، مرکزیت خود را تحکیم نموده و تحولاتی ساختاری را در پی داشته است.

بعد از جنگ جهانی دوم و به دنبال افزایش سریع جمعیت و گسترش مشکلات شهری، ایجاد شهرهای جدید به عنوان یکی از مهمترین سیاست های شهری برای کاهش این مشکلات در شهرهای بزرگ مطرح گردید. اما این سیاست ها در کشورهای در حال توسعه به دلیل فقدان برنامه های دقیق و عدم توجه به کیفیت زندگی شهرنشینان با شکست مواجه شدند. بنابراین زمانی شهرهای جدید می توانند از مشکلات روزافزون مادر شهرها بکاهند که بتوانند کیفیت بالایی از زندگی را به ساکنان آن ارائه دهند. امروزه کیفیت زندگی و راهکارهای ارتقای آن، هدف اصلی تمام برنامه ریزی هایی است که توسط برنامه ریزان و اندیشمندان تهیه می شوند و هم هدف و هم وسیله برای توسعه پایدار است. بنابراین اهمیت کیفیت زندگی از یک سو و اهمیت و ضرورت شهرهای جدید در کاهش مشکلات شهری از دیگر سو، باعث شده تا در این پژوهش میزان کیفیت زندگی در شهر جدید بینالود بررسی شود تا ضمن شناخت عوامل مؤثر بر آن، ضعف ها و چالش ها، راهکارهایی برای افزایش کیفیت زندگی ارائه گردد. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی بوده، جمع آوری اطلاعات با استفاده از پرسشنامه انجام شده است و داده های حاصل از پرسشنامه با استفاده از نرم افزار SPSS و با آزمون های Pearson،t-test, crosstabs, chi square و Spearman، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج تحقیق نشان داد که میزان کیفیت زندگی در سطح بسیار پایینی است. طبق نتایج، رابطه معنادار میان متغیرهای: سن، مدت اقامت، جنس، تأهل، اشتغال با متغیر کیفیت زندگی وجود دارد ولی رابطه معنادار میان میزان تحصیلات و کیفیت زندگی وجود ندارد.

آگاهی از وضعیت بهداشتی و سلامت در هر جامعه ای از مهم ترین اطلاعاتی است که در برنامه های توسعه ی اجتماعی و برنامه ریزی برای تأمین، حفظ و ارتقای سلامت جامعه مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از دستاوردهای مهمّ توسعه ی اقتصادی و اجتماعی دو قرن اخیر، توسعه ی بهداشت و در نتیجه کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر بوده است. استان خراسان شمالی یکی از مناطق محروم و کمتر توسعه یافته ی کشور است که کمتر تحقیقاتی در خصوص بررسی وضعیت مؤلفه های جمعیتی، به ویژه مرگ و میر، در آن صورت گرفته است. این مقاله به دنبال تحلیل و بررسی توزیع جغرافیایی و علل شناسی مرگ و میر در استان خراسان شمالی است، تا از این طریق رهنمودهایی جهت برنامه ریزی در حوزه ی بهداشت، سلامت و امنیت در اختیار مسؤولان قرار دهد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی گذشته نگر و تحلیل وضع موجود است که به بررسی علل مرگ و میر در دوره ی 5 ساله (1383 تا 1388) در بین کلیه ی متوفیات ثبت شده در استان خراسان شمالی می پردازد. برای گروه بندی علل مرگ و میر از طبقه بندی بین المللی (ICD) سازمان بهداشت جهانی استفاده شده، که در 17 گروه طبقه بندی انجام گردید. برای تحلیل موضوع از داده ها، جداول، نمودارها و نقشه به کمک تکنیک GIS بهره برداری شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهند، که مرگ به علت بیماری های دستگاه گردش خون، سوانح و حوادث، سرطان ها و تومورها در استان در تمام سال های مورد بررسی به ترتیب در رتبه های اول تا سوم قرار داشته است، البته شهرستان فاروج از این امر مستثنی می باشد. در این شهرستان شایع ترین علت مرگ و میر را بیماری های دستگاه تنفسی تشکیل می دهد. نتایج تحقیق حاکی از تفاوت معنی‫دار علل مرگ و میر برحسب سن و جنس در استان می‫باشد. به عبارت دیگر، علل مرگ ومیر در بین مردان و زنان از الگوهای خاصی تبعیّت می‫کند. بیش ترین تفاوت در الگوهای علل مرگ ومیر در بین مردان و زنان، مربوط به مرگ ومیرهای ناشی از حوادث و سوانح غیرعمدی است، که در مردان بیشتر از زنان می‫باشد. بررسی علل مرگ و میر در بین جمعیت جوان استان حاکی از آن است، که شایع ترین علت مرگ و میر جوانان را سوانح، مسمومیت و خودکشی (4/54 درصد) تشکیل می دهد.

گوناگونی در دیدگاه های ارائه شده در زمینه ی رشد و توسعه ی ساختاری کارکردی شهرها، بیانگر گستردگی و پیچیدگی شهر و مسائل مرتبط باآن است که همین مسئله بیان کننده ی ویژگی پویایی شهر است. یکی از اهداف مهمِّ این نظریّه ها رسیدن به تعادل فضایی است. هدف این مقاله، بررسی ساختار فضایی شهر بجنورد و نقش عوامل کالبدی عملکردی در شکل دهی به این ساختار است. این بررسی با مطالعه ی هم کنش های فضایی کاربری ها و میزان هم پیوندی شبکه ی شهری برای دستیابی به ساختار فضایی مناسب، انجام شده است. یکی از مباحث این مقاله، چگونگی ایجاد تعادل فضایی در شهر بجنورد، در چهارچوب تولیدوجذب سفرهای درون شهری به کمک مدل چیدمان فضاست. در این مقاله با فرض اینکه همبستگی بین میان کنش فضایی و موقعیّت مکانی مناطق شهری از عوامل مؤثّر کالبدی بر تحقّق تعادل فضایی هستند، فرضیه ی بیان شده را بر روی شهر بجنورد برای تعیین وضعیّت دو عامل مهمِّ میان کنش فضایی و موقعیّت مکانی هر یک از سی ویک منطقه ی شهری بجنورد را برای بررسی تعادل فضایی به آزمون گذاشته است. روش تحقیق تحلیلی اسنادی بوده که به صورت ابتکاری و ترکیب مدل ها و با استفاده از روش نظریه جاذبه ی میزان میان کنش فضایی بین مناطق شهری، انجام شده است. سپس با استفاده از مدل چیدمان فضا، میزان یکپارچگی مناطق برآورد شده و آن گاه با استفاده از رگرسیون خطّی رابطه ی علّی بین این عوامل معادله سازی شده است. در شهر مورد مطالعه، میان کنش فضایی مناطق و یکپارچگی آنها و ارتباط این دو عامل با یکدیگر بیانگر این موضوع بوده است که تعادل فضایی، شاخص مهم و اساسی بوده که درنتیجه ی بررسی در این پژوهش، در شهر بجنورد کمتر نمایان است. نتیجه ی پژوهش نشان می دهد همبستگی بین موقعیّت مکانی مناطق و میان کنش فضایی یا وجود ندارد یا در کمترین مقدار قرار دارد. بنابراین ساختار کالبدی فضایی شهر نامتعادل بوده و میزان یکپارچگی مناطق بسیار کم است.

انجام طرح های تقسیمات سیاسی در کشور و اجرای برنامه های رشد و توسعه ی محلی (برنامه-ریزی شهری) و ناحیه ای موجب تحولات ساختاری بویژه در شهرها شده است. طرح تقسیم استان خراسان درسال1383 به سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی موجب تحول و تغییراتی درفضای شهری و ناحیه ای شده است که انعکاس بخشی از آن را می توان در تغییرات قیمت زمین و مسکن در شهرها بویژه مرکز استان یا مرکز ناحیه ای یافت.این مقاله با روش تحقیق تحلیلی و میدانی با استفاده از فرمول ارزش اضافی، تغییرات قیمت زمین و مسکن را درشهربجنورد به عنوان مرکزاستان خراسان شمالی در نتیجه ی ارتقایابی از مرکزیت شهری به ناحیه ای و تغییرات ساختاری ناشی از رویکرد سیاسی دولت، شناخته است. همچنین دراین تحقیق میدانی جهت تعیین قیمت زمین و مسکن در سال های معین قبل (1379) و بعد از تقسیم خراسان (1386) داده ها از بنگاه های املاک و مسکن شهربجنورد به طورتصادفی با توجه به بافت،کالبد، حاشیه نشینی، مهاجر بودن و...در مناطق هفت گانه ی فرضی به دست آمده است. نتایج تحقیق که به کمک جداول، نمودار و نقشه با استفاده از GIS ارایه شده است، نشان می دهد تغییرات قیمت زمین و مسکن در مناطق شهری بجنورد چشمگیر است. در بررسی تطبیقی قبل از مرکز استان شدن و بعد از ارتقایابی در ارزش زمین 61 برابر و در خرید مسکن 5 برابر افزایش بوده است. نیز این روند به تحولات ساختاری رشد عمودی شهر و تغییر الگوی رشد منجرشده است.

عمران و توسعه روستائی در چند دهه اخیر همواره یکی از دغدغه‎های اصلی توسعه در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه بوده است. در بسیاری از کشورها، توسعه روستائی به مثابه راهبردی با اهّمیّت برای تأمین نیازهای اساسی و توزیع بهینه منافع ناشی از توسعه ملّی تلقی شده و بدین منظور نیز با شیوه‎های متعّدد، الگوهای متنّوعی برای توسعه روستائی تجربه شده که عمدتاً دستاوردهای مطلوبی نداشته و هنوز نیز سهم جوامع روستائی جهان سوّم از توسعه و پیشرفت بسیار اندک است و اکثر فقرای این کشورها یا در روستاها بسر می‎برند و یا شهرنشینانی عمدتاً حاشیه‎نشین با منشاء روستائی بوده‎اند. بانک جهانی که در این زمینه، الگوهای غالباً ورشکسته‎ای را تجربه کرده، در جمع‎بندی از ناکامی‎های حاصله، سرانجام به این باور دست یافته که توسعه روستائی، راهبردی برای بهبود زندگی اجتماعی و اقتصادی روستائیان فقیر و تلاشی همه جانبه برای کاهش فقر است که به ویژه با افزایش تولید و ارتقاء بهره‎وری در محیط روستائی میسّر می‎گردد. توسعه روستائی با نوین‎سازی جامعه روستائی می‎باید این جامعه را از انزوای سنّتی بدرآورد و با اقتصاد ملّی عجین سازد. به همین جهت توسعه روستائی تلاشی فراگیر است و به محدّوده یک بخش خلاصه نمی‎شود و کلیّه بخش‎ها و زمینه‎های اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و ... توسعه را در بر می‎گیرد (مشاورین دی. اچ. وی، 1979، ص 62). در ایران گرچه از ابتدای قرن شمسی اخیر تلاش‎های پراکنده‎ای برای توسعه روستائی آغاز گردیده و در تدوین برنامه‎های عمرانی اوّلیّه کشور نیز تا حدّودی مورد توجّه قرار گرفته، ولی عمدتاً در سال‎های دهه چهل بود که دگرگونی‎های قابل ملاحظه‎ای پدید آمد و جامعه روستائی دستخوش تغییر و تحوّل گردید. تغییر و تحوّل در جامعه روستائی ایران با انقلاب اسلامی ابعاد گسترده و عمیقی یافت؛ هرچند به تناسب دگرگونی‎ها بر مسائل و چالش‎های توسعه روستائی نیز افزوده شد، به طوری که امروزه ضمن آن که بسیاری از مسائل دیرینه کماکان بجای مانده، چالش‎های نوینی نیز سر برآورده‎اند. در این نوشتار، تلاش بر آن است که به اجمال، ضمن مروری بر وضعیّت کنونی جامعه روستائی، روند تحوّلات گذشته و چشم‎انداز آتی عمران و توسعه روستائی بررسی شده و چالش‎های اساسی آن مشخّص و تدقیق گردد.