زیبایی شناسی دین (1) و (2)

همشهرى، ش 3889و3890، 11و12/10/84
موضوع مورد بحث، گزارشى است از همایش جهانى (زیبایى‏شناسى دین)، که به صورت سخنرانى و مقاله ارائه گردیده استت.
آقاى دنیایى مى‏گوید: یکى زیبایى را خیال دولت مى‏داند و زیبایى‏شناسى دین را در دو رویکرد مى‏بیند. اول این‏که ما دین را زیبا مى‏بینم و دیگر آن‏که از دید (نگاه) دینى همه چیز زیبا دیده مى‏شود. در این نگاه وابسته به خیال هستیم و خیال همیشه مرز بوده و شناخت مرز، مهم است. مى‏گوید همه چیز عالم با هم تناسب دارند و مرز مناسبت‏ها خیال است، که عارف آن‏را (لاهو) مى‏شمارد، در واقع خیال همزه وصل است. بین رویاى عالم روح و عقل با عالم جسم و ماده. عده‏اى دیگر زیبایى را نورى مى‏دانند که، به موجودات مى‏تابد و خداوند را نور مطلق مى‏دانند. این سخنى است که آقاى رولانه‏پیچ بیان مى‏کند. اما آقاى حبیب شهبازى در مقاله خود، زیبایى را جست‏وجوى بهشت گمشده مى‏داند و مى‏گوید: زیبایى خداست و همه چیز به او تعلق دارد و به واسطه مفهوم قدسى یک اثر زیبا مى‏شود و این خصیصه‏اى است که هنرمند ایرانى همیشه به دنبال اوست. این تفکر اساسا با ساختار ناتورالیسم و رئالیسم غرب و نگارگرى شرقى مغایرت دارد. وى با بیان این موضوع، که اگر روح وابسته به ماده شود، سمبلیک و اگر توازن و هم‏خوانى بین روح و ماده ایجاد شود، کلاسیک و تسلط روح بر ماده گردد، رمانتیک خواهد شد. دو بند اول را مربوط به غربى‏ها و بند آخرى را از ویژگى‏هاى هنر ایرانى و اسلامى مى‏داند.
ازاین‏رو هنرمند ایرانى، هرگز خود را خالق اثر نمى‏داند و آن‏را از ویژگى‏هاى خداوند متعال مى‏داند و در پایان هدف هنر اسلامى را ایجاد فضایى که بشر را در مسیر شأن ازلى خویش یارى کند مى‏داند. در بخش دیگر این گزارش (همایش) قرآن و زیبایى مورد بحث قرار گرفت و آقاى رسام الحظارى، با تشریح تفسیر بنایى، به برخى داستان‏هاى قرآن که زیباشناسى خاصى داشتند پرداخت. اما سیدمحمد مهدى جعفرى، زیبایى دینى در نهج البلاغه را، با عنوان تناسب لفظ و معنا دنبال کرد و قدرت صنایع بدیع و تصنعى بودن خلق الفاظ و جملات را، نور زیبایى حضرت على علیه‏السلام مى‏داند، که الهام گرفته از روح متعالى اوست. سپس به مواردى از تمثیل آن حضرت اشاره مى‏کند که از مصادیق تمثیل حقیقى‏اند و برعکس تخلف و غرور و... سبب منکوب شدن چنین زیبایى مى‏شوند.
به دنبال این بحث محمد والدین روحانى مسلمان اتریشى به ذکر اوصاف پدیده زیبایى مى‏پردازد و با بیان افعال اخلاقى آنان، مصداق زیبایى و فعل بدون کمال را جداى از زیبایى برمى‏شمرد. (افعال خوب را زیبایى و افعال زشت را گناه و غیرزیبا ترسیم مى‏کند.
آقاى دکتر فهیمى‏فر تحت عنوان معرفت شهودى، به بازگویى زیبایى‏هاى دین مى‏پردازد و مى‏گوید: روح زیبا شناخت هنرمند بیانگر نهایت بیان و تفسیر ذهن اوست.
وى مى‏گوید: محققا مى‏توان مدعى شد در تئورى باز نمود و تقلید که موضع هنرمند، بیشتر موضعى منفعلانه مى‏باشد خلق اثر نتیجه و مرهون مهارت فنى هنرمند در تقلید است و از طرفى بر زمینه عرفانى و شهودى و الاهى قابل تحلیل و بررسى است و از طرفى بر زمینه نفسانى و شیطانى. مى‏گوید: هنرمند اسلامى از طبیعت پلى به هستى مى‏زند. آقاى غلامرضا جلالى از زیبایى دین به یوسف احدیت تعبیر مى‏کند و عقل را منشاء پیدایش حس مى‏داند که سبب پیدایش حُسن و نگاه او به خودش سبب پیدایش عشق مى‏شود. ایشان حُسن و عشق را جوهره هنر و هنرمند مى‏داند و مراقبه زیبایى، از وظایف سالک این راه است. وى با نگاه فلسفى رویکرد هنرمند به زبان و توجه به موجودات و در رویکرد سوم، توجه به خود را زادن عشق مى‏شمرد و خلاصه آن‏که هنرمند سالک از راه پیوند خیال متصل نهاد خود، به جهان پهناور خیال منفعل آثار هنرى خود را به ادبى مى‏رساند.
در بخش دیگر این همایش، آقاى همایون همتى، هنر را تجلى امر قدسى مى‏شمارد و مى‏گوید در پدیدارشناسى دین تمامى مناسک، باورها و سمبل‏ها... امرى وجودى هستند و در اشکال مختلف از قبیل معمارى، خوشنویسى، موسیقى و نقاشى نمود پیدا مى‏کند.
در بخش آخر آقاى دکتر حرى با بررسى سوره والعادیات، تصویر و تصویرپردازى و انسجام ساختارى متن در پرتو قرائتِ تنگاتنگ، عموما و روابط ساختارى میان آیات و انسجام متن سوره، خصوصا قابل توجیه و زیبایى مى‏باشد و نتیجه مى‏گیرد که اینها با هم (11 آیه)، یک حرف را دنبال مى‏کنند.
منازعه روشن‏فکران عرفى و روشن‏فکران دینى
عماد بهاور
شرق، ش 663، 8 دى 84