نگاهی به تفسیر اسلامی تاریخ

آیینه پژوهش، ش 93، مرداد و شهریور 84
تفسیر اسلامی تاریخ از دیدگاه‏های گوناگون:
1. از دیدگاه امام علی علیه‏السلام عناصر برپا دارنده دولت‏ها عبارتند از: الف) همبستگی اجتماعی؛ ب) همبستگی و قدرت نظامی؛ ج) قابل اعتماد بودن کارگزاران؛ د) امنیت تجاری و اقتصادی؛ ه ) برقراری عدالت و توجه به طبقات فرو دست.
عوامل توسعه: الف) تنظیم قوانین مالیاتی؛ ب) مصرف آن در عمران و توسعه؛ ج) رفع محرومیت؛ د) اجرای عدالت؛ ه .) اطاعت از رهبر و حاکم
علل انحطاط دولت‏ها: الف) تزلزل عقاید و فساد اجتماعی؛ ب) عدم اطاعت از حاکم؛ ج) دنیاگرایی کارگزاران.
2. مکتب اقوان الصفا و تفسیر تاریخ: الف) محوریت دادن به علم نجوم و تأثیر آن در تمام امور؛ ب) وجود حکومت‏های سلسله‏ای و انقضای دوره‏های تاریخی هر یک، آغاز تا اوج صعود و سقوط، که علل فراز و فرود از افلاک سرچشمه می‏گیرد، آنها این تحولات را به هر یک از سیارات و ستاره‏ها منتسب می‏دانستند.
3. مکتب ابن خلدون در تفسیر تاریخ اسلامی: وی محوریت را بر عصبیت داده که با حفظ عصبیت دوره قدرت حاصل می‏گردد، در دوره قدرت از عصبیت بی‏نیاز بوده دین حاکم می‏گردد، قانون و عصبیت ملازم حکومت هستند، نیروی عصابه، بستر گستردگی قدرت و عظمت دولت است و هر دولتی از عمری محدود، برخوردار است، که دارای سه نسل و هر نسلی مدت چهل سال حکومت می‏کند، که با رویکرد از ساده‏زیستی به خوش‏گذرانی دولت به دوره انحطاط نزدیک می‏شود، بنابراین ابن خلدون برای دولت‏ها پنج مرحله قائل است: الف) پیروزی؛ ب) استیلای قدرت؛ ج) استبداد؛ د) قدرت محوری؛ ه .) آسودگی و تن آسایی. او برای هر تمدنی سه دوره ترسیم کرده، الف) پیدایش: بذاوت و عصبیت زاینده قدرت، قدرت بوجود آورنده اسباب و آسایش است که منجر به (تمدن) می‏شود؛ ب) تمدن که با نابودی عصبیت حاصل می‏شود و نابودی عصبیت پایان و انقراض تمدن است که دوره آخر را تشکیل می‏دهد.
4. مالک بن نبی دیگر دانشمندی است که به ارائه تفسیر تاریخ اشاره کرده است.
وی عناصر تمدن را چنین تبیین می‏کند (انسان + خاک + زمان) + ترکیب کننده تمدنی = محصول تمدنی که به صورت اندیشه دینی نمایان می‏شود، او نیز مثل ابن خلدون برای تمدن سه دوره قائل است. فرآیند آمیختن سه عنصر پیدایش تمدن بزرگ است، که شبکه روابط اجتماعی در متراکم‏ترین وضعیت خود، دوره طلایی را، با فعالیت کارساز اجتماعی محقق می‏نماید، تمدن در این مرحله از حالت دینامیکی برخوردار بوده، که هر سستی و کاستی را می‏کوبد، او با ترسیم نمودار، مرحله دوم را، با یک خط افقی نشان می‏دهد، که در عین رشد از کاستی و عدم رشد ناشی از تنش‏های داخلی برخوردار است. در این مرحله، سرمایه ایمان، مهم‏ترین عنصری است که، می‏تواند بهترین بازدارنده از فروپاشی کارآیی داشته باشد. مرحله سوم در تفسیر او، دوره انحطاط، ناشی از فروپاشی همبستگی اجتماعی و سستی باورهای دینی می‏باشد که سبب ایستایی تمدن اسلام از رشد می‏گردد.
5 . عمادالدین خلیل دیگر متفکر اسلامی است که، از فلسفه تاریخ اسلام تحلیلی منسجم ارائه داد.
وی با تمرکز به قرآن و گزینه‏های قرآنی، قرآن را مشتمل بر داستان‏های انبیاء و آفرینش و توجه کننده به نقش انسان، در فرآیند تمدن‏سازی می‏داند. وی بر اساس قرآن، تاریخ را، دارای سنن و قوانین دانسته، که در سرنوشت انسان‏ها، با عملکرد آنها تأثیر دارد، لذا در تفسیر او، انسان و رابطه او با خداوند و آزادی و تلاش و واکنش و آرزوهای کمال‏جویانه و تأثیر و تسخیر او در طبیعت، از جمله عوامل تأثیرگذار در فرآیند تمدن‏سازی است. وی نوع نگرش اسلام به فرد و نقش اجتماعی او و اندیشه استخلاف در زمین و عنصر ایمان را، در معادله تمدن‏سازی مؤثر می‏داند. او از نزاع و تقابل، به عنوان دو نیروی متحرک برای تاریخ و در عین حال فرسایشگر برای تمدن یاد می‏کند و سرانجام ظلم و فساد و سلطه فاسقان و رفاه‏زدگی را، از عوامل سقوط تمدن‏ها می‏داند، و عقیده دارد که تمایز تفسیر اسلامی تاریخ، با مکاتب دیگر آرمانی و دست نایاب و تخیلی نیست، چنان‏که هگل و مارکس به تفسیر تاریخ پرداخته‏اند.
6. شهید صدر نیز، با ارائه تفسیر از تاریخ، بر اساس قرآن کریم اشاره و آن‏را، ضابطه منکر و هدف‏دار می‏داند و برای امت‏ها پایان و حرکت و تکامل قائل می‏شود و ابتلا به بلاها را، نتیجه انحرافات اجتماعی دانسته و با استناد به آیات قرآن انسان را اجتماعی و تأثیرگذار در تمدن‏سازی می‏داند، و برای سنت‏های تاریخی سه ویژگی برمی‏شمارد: الف) پیوستگی؛ علمی بودن قوانین حاکم بر تاریخ و عدم تخلف. ب) ربانیت؛ حاکمیت سنن الاهی و وابستگی قدرت انسان به آن‏که مبطل تفسیر لاهوتی، از تاریخ است (نظر به آگوستین) و دخیل بودن انسان و وابسته بودن امدادهای غیبی تأثیرگذار در تاریخ به سنت‏های الاهی، متأثر از فعل و اراده انسان. ج) هماهنگی رویدادهای تاریخی با اراده و آزادی عمل انسان، که در تحولات اجتماعی مؤثر است و تأثیرگذار بودن اراده جمعی انسان و اندیشه‏های ذهنی او در حرکت و تحولات تاریخی و هدفمند و غایتمندی آنها و ارتباط افکار درونی و اندیشه‏های انسانی، با ساختارهای رومبنایی تاریخی و بوجود آمدن پدیده‏ها.
توین‏بی و آینده نامطلوب تمدن
رحمت اللّه‏ خالقی
معرفت، ش 95، آبان 84