تفاهم در میان ادیان

یک جامعه مذهبى براى رسیدن به دنیایى بهتر باید به دنبال همکارى با سایرین باشد. اوضاع امروزین، زندگى در کنج انزوا را براى جوامع مذهبى عملاً ناممکن ساخته است. در گذشته دو جامعه مذهبى عموماً مى‏کوشیدند تا یکدیگر را با سلاح عقاید و فرهنگ مغلوب سازند یا آنکه یکدیگر را کاملاً نادیده بگیرند تا آسیبى به تعصبات دینى - فرهنگى‏شان وارد نیاید. اما آنچه امروزه دنیا به آنها پیشنهاد مى‏کند، این است که گروه‏هاى هم‏سطح و مساوى زندگى کردن با یکدیگر را در جامعه‏اى با مقیاس جهانى بیاموزند. البته طرح «تشکیل جامعه‏اى جهانى و صلح‏آمیز» بدون تمایل صادقانه به همکارى و احترام دوجانبه و این عقیده که به عنوان موجود بشرى جملگى در مقابل خداوند برابریم، شکست مى‏خورد.
از آنجا که تفکرات و اعتقادات ما انگیزه‏هاى ما براى حرکتند، آغاز هرگونه اقدامى براى تفاهم گسترده بین ادیان باید الزاماً هم‏سطح با شعور بشرى باشد و از این رو، نخستین گام به سوى تفاهم بین ادیان شناخت و بررسى دین سایر ملل است.
حقیقت کثرت تجارب دینى بشریت هنگامى واقعاً آشکار مى‏شود که به مطالعه و بررسى سایر ادیان بپردازیم و این امر تنها زمانى امکان دارد که سنت دینى دیگران را درست از این منظر بشناسیم که یک فرد قادر است موجودیت خود را قبول و تجربه دینى سنتى غیر از خود را صادقانه تحسین کند.
مرحله نخست براى مطالعه سایر جوامع دینى، تمایل صادقانه به درک و شناخت دیدگاه سایر ملل است. در این مرحله، روش پدیدارشناسى براى مطالعه سایر ادیان توصیه مى‏شود. مراکز مطالعاتى که در آنها ادیان بزرگ جهانى از منظر پدیدارشناسى مورد مطالعه قرار گیرند، مبانى مستحکمى براى تحقیقات در زمینه نیل به تفاهم میان ادیان ایجاد خواهند کرد.
مرحله دوم، دعوت به آرامش در خلوت خود و احتراز از پرداختن به پروژه‏هایى است که ممکن است مزاحم زندگى صلح‏آمیز ما شود. هم اینک تفاهم بین ادیان به این نقطه رسیده است که از سویى، هرکس در درون قلب خود تنها خود را بر صراط مستقیم مى‏داند و از سوى دیگر، براى حفظ نوعى هم‏زیستى مسالمت‏آمیز، چنین ادعا مى‏کند که آنچه مورد اعتقاد دیگران است، اهمیت ماهوى چندانى ندارد. چنین امرى کاملاً منافقانه است.
اگر قرار است اقدامى جهت گشودن باب گفت‏وگو انجام شود، بر ماست تا براى سنت‏هاى دینى سایرین، همانند آیین خود، احترام قائل شویم. این رفتار که خود را تنها اهل طریق صواب و ممتاز از دیگران بپنداریم، مى‏تواند موضوع یک بازنگرى در زمینه معارف دینى باشد. در نتیجه، نوشته‏هاى کتب آسمانى هر یک از ادیان جهان به بینش‏هاى جهان‏شمول باز مى‏گردند. در کتاب‏هاى مقدس آیین هندو، مسیحیت، بودایى، اسلام و سایر ادیان جاى پاى تفکرى را مى‏توان یافت که سعى در گنجاندن تمامى بشریت در امتى واحد دارد. چنین نگرشى جهان‏شمول با تمایل ما مبنى بر تقسیم نوع بشر به گروه‏هاى مختلف مبانیت دارد، ولى از آنجا که این ادیان باید به صورت حرکت‏هایى تک‏رو به حیات خود ادامه داده و توسعه مى‏یافتند، عملاً به طور اجتناب‏ناپذیر سهمى از فرقه‏گرایى در خود داشتند. اگر بنا بود به تجربه دینى اولیه شکلى داده شود و به نسل‏هاى بعد انتقال یابد، تهیه و گردآورى آداب، رسوم و عقاید دینى ضرورى بود. با این حال، باید قبول کرد که این جنبه از تاریخ ادیان بسیار تأسف‏آمیز است؛ جنبه‏اى که با گذشت زمان امکان داده تا شکل خارجى ادیان مهم‏تر از روح اولیه‏شان مطرح شود. از آن هنگام که هدف هر یک از ادیان یافتن اصول عقیدتى، آداب و رسوم ویژه شد، دیگر توجهى به عنصر جهان‏شمولى نداشتند.
در ارتباط با ادیان بزرگ، گفت‏وگو به مفهوم گوش فرادادن به یکدیگر در زمینه تجربه‏هاى دینى خود است. بدین ترتیب، از یک طرف شناختى مستقیم از نحوه‏اى که ادیان ظاهراً مختلف تجربه شده‏اند، براى ما عاید مى‏شود و از طرف دیگر، تجربه‏اى ژرف از وحدت عاملى که «ویژگى دینى انسان» نامیده مى‏شود، به دست مى‏آید. بنابراین تشویق سازمان‏دهى و مشارکت در انواع گفت‏وگوى بین ادیان، سومین راه‏کار براى نیل به هم‏زیستى مسالمت‏آمیز بین ادیان خواهد بود.
علاوه بر جنبه‏هاى نظرى بحث، لازم است به جنبه عملى نیز بپردازیم. قرآن دو واژه «معروف» و «منکر» را در مقابل یکدیگر به کار مى‏گیرد. «معروف» آن چیزى است که در همه جا مورد قبول است، مانند حقیقت‏گویى و «منکر» چیزى است که هیچ‏جا مورد قبول نیست، مانند دروغ‏بافى. انسان همواره یک انسان است، چه هندو باشد چه بودایى، مسیحى، مسلمان یا مارکسیست. آیا در بعد عملى و در رفتار، بین اصحاب «معروف» از مسیحیان، هندوها، بودایى‏ها یا مسلمانان، نمى‏تواند گفت‏وگویى باشد؟ یقیناً این گفت‏وگو امر ممکنى است و باید تجربه گردد. وقتى «معروف» براى همه یکسان و مشابه است، پس چه چیز مانع اتحاد ما و کار دسته‏جمعى براى یک نظم جهانى درست‏تر، که از هرگونه بى‏عدالتى اجتماعى، اقتصادى و سیاسى مبرا باشد، مى‏شود؟ چنین گفت‏وگویى در نیل به تفاهم میان ادیان مؤثرتر از مباحثات کاملاً نظرى است و موجب مى‏شود دینى که تا کنون عموماً در موضع دفاعى بوده، سرشار از امنیت و پویایى شود.
اشاره‏
1. تأکید نویسنده محترم بر لزوم تلاش جوامع دینى براى کسب شناختى جامع و واقع‏نما از سایر ادیان و جوامع دینى تأکیدى شایسته و قابل قبول است، هرچند کفایت مطالعات پدیدارشناسانه - که نویسنده آن را مطمئن‏ترین روش مى‏داند - براى نیل به این هدف مى‏تواند مورد تردید باشند. نویسنده براى نظریه‏پردازى در باره طرح تفاهم میان ادیان بحث خویش را بر پاره‏اى مبانى دین‏شناسانه استوار ساخته است که خود شدیداً محل بحث و نزاع‏اند. اعتقاد به کثرت‏گرایى دینى، فرو کاستن حقیقت ادیان به انحاى تجربه دینى، خارج کردن آداب و رسوم و حتى اعتقادات دینى از روح اولیه ادیان، عدم تفکیک میان ادیان ابراهیمى (مانند اسلام) و سایر آیین‏هاى دینى (مانند آیین بودا و هندو) و... بخشى از این مبانى را تشکیل مى‏دهند. این اصول در منابع گوناگونى مورد بررسى قرار گرفته‏اند که مطالعه آنها مى‏تواند ارزیابى دقیق‏ترى درباره مبانى مطالعه حاضر فراهم سازد.
2. نویسنده محترم نیل به اهدافى همچون «تفاهم میان ادیان»، «تشکیل جامعه‏اى جهانى و صلح‏آمیز» و «هم‏زیستى مصالحت‏آمیز ادیان» را تلویحاً به پذیرش نوعى کثرت‏گرایى دینى منوط ساخته است. بى‏تردید اهداف یادشده اهدافى معقول و پسندیده‏اند، که البته دست‏یابى به آنها چندان هم ساده نیست؛ اما نکته این جاست که پذیرش این اهداف لزوماً منوط به قبول کثرت‏گرایى دینى نیست؛ مى‏توان در حوزه مباحث نظرى در باب دین‏شناسى، با کثرت‏گرایى مخالفت ورزید و در همان حال، بر پایه پاره‏اى اصول اعتقادى، اخلاقى و حقوقى، حقوق سایر جوامع مذهبى را به رسمیت شناخت و در صحنه روابط عملى، در جهت هم‏زیستى مسالمت‏آمیز و... کوشید. به تعبیر دیگر، به نظر مى‏رسد که نویسنده محترم شرط لازم براى دست‏یابى به اهداف موردبحث را قبول کثرت‏گرایى دینى و تعدد صراطهاى مستقیم دانسته که محل تأمل است.
3. در خلال مطالب مقاله، نکات فراوانى وجود دارند که قابل بحث است. براى مثال، نویسنده مدعى است: «نوشته‏هاى کتب آسمانى هر یک از ادیان جهان به بینش‏هایى جهان‏شمول بر مى‏گردند»، ولى هیچ نمونه‏اى براى این ادعا نمى‏آورد.
در خصوص این ادعا اجمالاً باید گفت: اولاً ادعاى مزبور به وضوح شامل برخى از ادیان (در وضعیت کنونى آن) - مانند یهودیت - نمى‏شود.(1) ثانیاً، مرور کوتاهى بر آیات قرآنى کافى است تا معلوم گردد که هرچند در قرآن کریم از امت اسلامى سخن رفته، ولى در آیات متعددى نیز بر تکثر امت‏ها و این مطلب که هر پیامبرى را امتى است، تأکید شده است(2) و از این رو، برخلاف رأى نویسنده، «تصمیم نوع بشر به گروه‏ها و زیرگروه‏ها» با نگرش کتب آسمانى مباینت ندارد.
4. نویسنده محترم، با این فرض که اصل در ادیان همانا وحدت نگرش جهان‏شمول است، پیدایش آداب و رسوم و اعتقادات دینى را ناشى از فرقه‏گرایى اولیه ادیان مى‏داند که مقارن با ظهور ادیان پدیدار گشته است و سپس تصریح مى‏کند که این جنبه از تاریخ ادیان بسیار تأسف‏آمیز است. مبناى این تحلیل چندان روشن نیست، ولى آنچه مسلم است، لااقل در پاره‏اى از ادیان وحیانى و برخوردار از متون مقدس، مانند اسلام، آداب و رسوم دینى (شریعت) و باورهاى مذهبى (عقاید) نقشى مهم و اساسى ایفا مى‏کند، به گونه‏اى که نمى‏توان ضرورت آنها را صرفاً در پاره‏اى الزامات تاریخى - که دوران آن به سر آمده است، خلاصه کرد. واقعیت غیرقابل انکار آن است که بسیارى از اصول اعتقادى و نیز پاره‏اى از احکام و آموزه‏هاى شریعتى اسلام، با صراحت تمام، در قرآن کریم آمده است.
پی نوشت:
1) شاید از همین‏روست که نویسنده در عبارت زیر سخنى از یهودیت نیاورده و به راحتى از ذکر آن صرف‏نظر کرده است: «در کتاب‏هاى مقدس آیین هندو، مسیحیت، بودایى و اسلام و سایر ادیان جاى پاى تفکرى را مى‏توان یافت که سعى در گنجاندن تمامى بشریت در امتى واحد دارد.»
2) براى نمونه ن‏ک.: مائده: 48 و نحل: 38.
همبستگى، 17/2/1380