پیامبر و منشور بزرگ حقوقی، تربیتی بایدها و نبایدها در نگاه نبوی(صلی الله علیه و آله)قسمت چهارم

مقدس­ترین جایگاه در نظام هستی، خانه­ی خداست. خداوند قدّوس و منّزه و سبّوح و سبحان و دارای تمام صفات جمال و جلال و از هرگونه نقص، عجز، ضعف، فقر، ظلم، بیماری و نیاز، پاک و منزّه است.
او نیازی به خانه و معبد و عبادت عابد ندارد. خانه­های منسوب به او، کانون نور و هدایت و پایگاه برکت و آرامش برای جهان هستی و جوامع بشری است. خدا به عبادت انفرادی و اجتماعی ما، نیازی ندارد. ما به نیایش فردی و گروهی نیازمندیم. مساجد جایگاه یاد و تسبیح و ستایش و گرامی­داشت و بزرگداشت و تکبیر و تهلیل الهی است. شایسته­ترین و صادقانه­ترین و سازنده­ترین اقدام بشری معرفت و محبت و ایمان و یاد و تسبیح و تحمید و تکبیر آفریننده و اداره کننده انسان و جهان است. و چه زیباست که همیشه و هر روز از فراز گلدسته­ها و مناره­ها و مأذنه­ها، آوای تکبیر و توحید و یاد و نام خدا در آفاق زندگی پخش شود و زمین را با آسمان پیوند دهد، و انسان را به معراج ­برد. در حدیث شریف مناهی النبی(صلی الله علیه و آله) که منشور تربیتی، حقوقی رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) است، در زمینه­ی مساجد، مباحث ارزشمندی آمده است:
1. پاسداری از حرمت مساجد و نظافت آن.
2. توجه به آرامش مساجد.
3. استفاده عبادی و معنوی از فضای مساجد.
4. توجّه به امنیّت آن.
در جملات آغازین این منشور پر ارج آمده است:
و نهی عن تقلیم الأظفار بالأسنان و عن السّواک فی الحمّام والتنخع فی المساجد و نهی عن أکل سؤر الفاره و قال: "لاتجعلوا المساجد طرقاً حتّی تصلّوا فیها رکعتین"([1])
این بخش از رهنمودهای آن بزرگوار حاوی چند نکته است:
نهی از کوتاه کردن ناخن­ها با دندان، نهی از مسواک زدن در حمام، نهی از انداختن اخلاط سر و سینه در مساجد، نهی از خوردن نیم خورده­ی موش، نهی از این­که مساجد، راه عبور و مرور قرار گیرد، بدون آن­که دو رکعت نماز در آن­جا گزارده شود.
از نکاتی که درباره­ی نظافت و حرمت مساجد است برای تبیین جایگاه این مکان مقدس در نگاه پیامبر اعظم و اهل­بیت آن بزرگوار استفاده می­کنیم.
در حدیث شریف مناهی النبی(صلی الله علیه و آله) چند دستور دیگر نیز پیرامون مساجد، صادر شده است از جمله:
ونهی عن ینشد الشِعر أو ینشد الضّالة فی المسجد و نهی أن یُسَلَّ السیف فی المسجد؛ و نهی فرمود از این­که در مساجد شعر خوانی یا شعر سرایی شود، مسجد محل اعلام و معرفی گمشده­ها شود و در مساجد شمشیر آشکار و برهنه گردد.([2])
مساجد در فرهنگ اسلامی و عموم معابد در فرهنگ پیامبران جایگاهی خاص دارد و از احترام ویژه­ای برخوردار است؛ آرامش، نظافت و پاسداری از احترام آن ضرورت زندگی اجتماعی است. واژه مسجد در قرآن کریم 28 بار به کار رفته است، 16 بار با قید اضافی الحرام آمده است و منظور اولین خانه­ی بنا شده در زمین جهت عبادت است. همچنان که تعبیر الحرام حرمت، قداست و جایگاه بلند این خانه را نیز نشان می­دهد.
در فرهنگ نبوی(صلی الله علیه و آله) مسجد پایگاه عبادت، وحدت وکانون فرماندهی و هدایت امت اسلامی است. سیره و سخن رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) و عترت آن بزرگوار در زمینه مسجد، پرده از نقش حساس آن در زندگی بشر بر می­دارد.
پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) فرزند حرم، پاسدار کعبه و وارث حافظان و پایه­گذاران و پرده داران خانه­ی خداست، هنوز زادگاه نبوی در کنار مسجد الحرام به صورت کتابخانه­ی مکّه مکرّمه و مرقد مطهر رسول اعظم در سایه­ی مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) مسجدی که خود پایه­گذار آن بود، از پیوند پیامبر(صلی الله علیه و آله) و مسجد قصّه­ها در بر دارد.
قرآن کریم به عنوان زبان گویای فرهنگ محمّدی درباره­ی مسجد الحرام، مسجدالاقصی، و مساجد الله سخن­ها دارد. دو نقطه شروع و پایان سفر معراج را در کره­ی زمین مسجد الحرام و مسجد الاقصی معرفی می­کند. جریان، معراج گرچه سیری شبانه در زمین و آسمان­هاست و پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)، به میهمانی اختصاصی دوست رفته است ولی از مسجد الحرام آغاز شد و تا مسجد الاقصی تداوم یافت و از آن­جا به تماشای ملکوت الهی رفت.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در دنیا دل در گرو عشق مسجد دارد، و هر کجا که می­نشیند بیشتر رو به قبله است. خاطرات حج و عمره نبوی(صلی الله علیه و آله) و تأسیس و تعمیر و تطهیر و اعتکاف و نیایش­ها و خطبه­ها و تلاوت­های پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) در مسجد الحرام، مسجد نبوی(صلی الله علیه و آله) و مسجد قبا در تاریخ آن بزرگوار ثبت است. تأسیس مساجدی در روستای قبا و شهر مدینه در آستانه­ی ورود به آن شهر مقدس جهت­گیری هرگونه عمران و آبادی در اندیشه­ی نبوی را نشان می­دهد، برخلاف ما که به ساختمان و توسعه ورزشگاه­ها و ادارات و سالن­های گوناگون بیش از مساجد ارج می­نهیم، تأسیس مساجد، اوّلین و مهم­ترین اندیشه­ و اقدام عمرانی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) است. و ای کاش در سال رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) قبل از اندیشیدن به سرانه فضای ورزشی، برای سرانه فضای عبادی امت اسلامی فکری می­شد و نظام ما خود را در برابر این نیاز جامعه هم مسؤول می­دانست.
مسجد و مدیران نظام
مسلمانان و به ویژه مدیران نظام اسلامی نسبت به مساجد، رسالتی سنگین و الهی بر عهده دارند، که به گوشه­ای از آن اشاره می­شود:
1. تأسیس مساجد به میزان نیاز امت.
2. تجهیز و توسعه مساجد موجود.
3. برنامه­ریزی برای بهره­برداری بهتر از مساجد دنیای اسلام.
4. حفظ و نگه­داری و مرمّت و بازسازی مساجد.
5 . پرورش و آموزش ائمه جماعات و مدیران فرهنگی مساجد.
6 . پرورش و تربیت مؤذّنان، سرایداران، و نگه­بانان و کادر فنی مساجد.
7. تأسیس مرکز ارتباط و هماهنگی مساجد کشور.
8 . آب رسانی، برق رسانی، نظافت و پاکیزگی، و تأمین امکانات گرمایشی و سرمایشی مساجد دنیای اسلام.
9. تأمین نیازهای جنبی نمازگزاران مثل پارکینگ و سرویس­های بهداشتی.
10. حمایت و هدایت حقوقی و فنی و فرهنگی خیّران مسجد ساز.
کارگزاران دولت اسلامی، در اقتدا به رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) بدون انتظار این­که مساجد دولتی شود، باید به این اساسی­ترین زیربنای مدنیّت توحیدی بیشتر توجه کنند و هیچ اقدام خیری را مهم­تر از تأسیس و ساماندهی و برنامه­ریزی و فعّال سازی مساجد کشور تلقی نکنند.
مسجد در سخنان معصومین(علیهم السلام)
بایدها و نبایدها در زمینه­ی مساجد فراوان است، که در این مقاله به برخی از گفتار رسول گرامی(صلی الله علیه و آله) و پیشوایان معصوم(علیهم السلام) اشاره می­شود:
محمدبن ابی عمیر از بعض اصحاب خویش نقل کرده که وی گفت: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: دوست ندارم در مساجد آنان [اهل سنت] نماز بخوانم، حضرت فرمود: چنین مباش، هیچ مسجدی پایه­گذاری نشده است؛ مگر بر فراز مرقد پیامبری یا جانشین پیامبری که شهید شده است و از خون او قطره­ای بر آن سرزمین پاشیده است و خداوند متعال خواسته که در آن نقطه او را یاد کنند. بنابراین نماز واجب و مستحب را در آن مساجد برگزار کن و نمازهای قضا شده­ات را نیز در آن­جا بخوان.([3])
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
مکتوب فی التوراة: إنّ بیوتی فی الأرض المساجد، فطوبی لمن تطهّرَ فی بیته، ثم زارنی فی بیتی و حق علی المزورأن یکرم الزائر؛ در تورات نوشته شده است: مساجد، خانه­های من در زمین است، خوشا به حال کسی که در خانه­ی خویش وضو بگیرد، سپس به دیدار من در خانه­ام بیاید و شایسته است که زیارت شونده، دیدار کننده را تکریم و احترام کند.([4])
حضور در مساجد از چنان ارزشی برخوردار است که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) آن را در مقایسه با حضور در بهشت برتر می­داند: قال امیرالمؤمنین(علیه السلام) الجِلْسة فی الجامع خیر لی من الجلسة فی الجنّة، فإن الجنّه فیها رِضی نفسی والجامع فیها رضی ربّی؛ امیر مؤمنان(علیه السلام) فرمود: نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است، زیرا خشنودی و خواست خودم به حضور بهشت است، ولی رضای خداوند با حضور در مساجد جامع فراهم می­شود.([5])
مساجد در برخی روایات به عنوان موجودی زنده و دارای شعور و احساس و درک معرفی شده است که حضور و غیاب مؤمنان را احساس می­کند و نسبت به آن عکس العمل نشان می­دهد، شیخ طوسی(قدس سرّه) از امام صادق(علیه السلام) چنین نقل کرده است:
شکت المساجد الی الله الذین لایشهدونها من جیرانها، فاوحی الله عزّوجل إلیها و عزّتی و جلالی، لاقبلت لهم صلاةً واحدة ولاأظهرت لهم فی النّاس عدالة ولا نالتهم رحمتی، ولاجاورونی فی جنّتی؛ مساجد از همسایگانی که در آن حضور نمی­یابند به خداوند شکایت کردند، و خداوند به آنان چنین وحی کرد: سوگند به عزت و جلالم، یک نماز آنان را نمی­پذیرم. عادل بودن آنان را در جامعه اثبات نمی­کنم و آنان را مشمول رحمت خویش قرار نمی­دهم و در بهشت خود به همسایگی، آنان را نمی­پذیرم.([6])
آثار حضور
حضور منظم و با انگیزه­ی الهی برای برگزاری نماز جماعت و عبادت و تلاوت قرآن در مساجد، آثار و برکات فراوان دارد. از جمله می­توان به سه نقش مهم آن اشاره نمود:
1. پیوند با خدا و تقرب به کانون تمام فضیلت­ها.
2. پیوند با رهبری جامعه­ی اسلامی و تقویت ارتباط ولایی.
3. پیوند با امت اسلامی و جماعت و اخوت دینی.
در حدیث شریف "مناهی النبی(صلی الله علیه و آله)" ارزش حضور در مساجد مورد توجه قرار دارد: مَنْ مَشی الی مسجد یطلب فیه الجماعة، کان له بکل خطوة سبعون الف حسنه و یرفع له من الدرجات مثل ذلک. فإن مات و هو علی ذلک وکلّ الله عزّوجلّ به سبعین ألف ملک. یعودونه فی قبره و یبشّرونه و یؤنسونه فی وحدته و یستغفرون له حتّی یبعث؛ هرکس برای برگزاری نماز جماعت به سوی مسجدی برود، در برابر هرگامش هفتاد هزار حسنه و نیکی به وی می­دهند، و هفتاد هزار مقام و درجه ارتقای جایگاه پیدا می­کند و در چنین حالی اگر از دنیا برود، خداوند هفتاد هزار فرشته را مأمور کند که در قبر به دیدار او بروند و در تنهایی وی به او بشارت دهند و مایه انس او باشند و تا روز قیامت برای او آمرزش بخواهند.([7])
حرمت مساجد را چگونه پاس بداریم؟
فضای مسجد باید برای یاد و نام خدا و نیایش و دعا و نماز آماده باشد. هر اقدامی که مزاحم اهداف عالی و اصیل مسجد باشد، با حرمت و قداست مسجد ناسازگار است.
از جمله رهنمودهای پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) در زمینه پاسداری از قداست و حرمت مساجد موارد ذیل است:
1. دور کردن دیوانگان از مساجد، 2. دور داشتن کودکان غیر ممیّز و مزاحم از مساجد با ایجاد مهد کودک و پارک بازی مناسب برای آنان، 3. خودداری از هرگونه سر و صدا به جز یاد خدای متعال، 4. دوری از هرگونه خرید و فروش در مساجد، 5 . خودداری از همراه بردن و آشکار کردن اسلحه در مساجد، 6 . عطرافشانی و معطر سازی آن، 7. ساخت دستشویی و وضوخانه در بیرون مساجد.
امام کاظم(علیه السلام) از پدران خویش از رسول اعظم(صلی الله علیه و آله) نقل کرد که فرمود:
جنبّوا مساجدکم مجانینکم و صبیانکم و رفع أصواتکم إلاّ بذکرالله تعالی و بیعکم و شراءکم و سلاحکم و جمّروها فی کل سبعة أیام و ضَعُوا المطاهر علی أبوابها؛ مساجدتان را از دیوانگان، کودکان، داد زدن مگر به یاد خدای متعال و خرید و فروش و اسلحه دور نگه دارید و آن را هر هفته یک بار خوشبو سازید و توالت و دستشویی را در بیرون مساجد قرار دهید.([8])
پی­نوشت:
[1]. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 3 ، ح 4968.
[2]. همان، ص 8 .
[3]. سفینة البحار، ج 4، ص 77.
[4]. علل الشرایع، ص 318.
[5] . بحارالانوار، ج 83 ، ص 362، ح 16.
[6] . شیخ صدوق(قدس سرّه)، امالی، ج 1، ص 696 .
[7]. من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 17، ح 16.
[8] . بحارالانوار، ج 83 ، ص 349، ح 2.