حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى (مقاله پژوهشی حوزه)

مقدمه‏
با بیان خاطره‏اى تلخ از استاد درس «تئورى‏هاى انقلاب»، بحث را آغاز مى‏کنم که وقتى مباحث تئورى‏ها را مطرح و تشریح مى‏کرد، پرسیدم انقلاب اسلامى ایران در کجاى این مباحث و بر اساس کدام تئورى تشریح مى‏گردد؟ او با تحکم پاسخ داد اصلاً انقلاب اسلامى، انقلاب محسوب مى‏شود؟!!! در حالى که در همان زمان بزرگترین نظریه‏پردازان انقلاب از جمله تدا اسکاچ پل بر این باور بودند که انقلاب اسلامى ایران تمام ضوابط یک انقلاب بزرگ را داراست و تبیین آن نیز به مانند انقلاب‏هاى بزرگ گذشته تاریخ جهان یکى از کانون‏هاى توجه اندیشمندان و نویسندگان مختلف علوم انسانى بود.
به هر حال، با توجه به تخصصى شدن و گرایشى شدن علوم در دنیاى امروز و با عنایت به این‏که تأسیس علم براساس نیاز شکل مى‏گیرد، و نیز با نظر به این‏که بزرگترین انقلاب قرن در جغرافیاى ایران شکل گرفته و با توجه به اهمیت مسایل انقلاب اسلامى و نقش آن در حیات فردى و جمعى جوامع، آیا ما به‏طور ویژه تربیت متخصصانى در این گرایش در سطوح مختلف را احساس کرده‏ایم و گام‏هایى برداشته‏ایم یا نه؟ آیا اصلاً چنین گرایش خاصى ضرورت دارد؟ تبیین این مسأله نیازمند اطلاعاتى است که در ادامه آن را پى مى‏گیریم.
وضعیت آموزش و تربیت نیروى انسانى در دانشگاه‏ها و حوزه‏هاى علمیه در گرایش انقلاب اسلامى‏
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در ایران، که به برکت بزرگترین انقلاب قرن بیستم، دو دهه از عمرش را سپرى مى‏کند، از لحاظ منابع نیروى انسانى وضعیت مطلوبى ندارد. با نگاه تخصصى‏تر مى‏توان گفت که اصلاً وضعیت مستقلى براى آن تعریف نشده است. اگرچه در دانشگاه‏ها و مراکز علمى قدم‏هایى درباب ارائه درس انقلاب اسلامى توسط مؤسساتى همچون معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى برداشته شده است، اما این درس را غالباً اساتید و دانش‏آموختگان رشته علوم سیاسى، که خروجى دانشگاه‏هاى ایران هستند نه معاونت امور اساتید، در دانشگاه‏هاى ایران تحت عنوان مدرسان دروس عمومى پى‏گیرى و تدریس مى‏کنند. علاوه بر معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى، مؤسسه دیگرى که هم به تدریس درس انقلاب اسلامى و هم به تربیت نیروى انسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداخته، پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى است. این پژوهشکده با تأسیس گروه‏هاى جامعه‏شناسى انقلاب اسلامى و تاریخ انقلاب اسلامى گامى در این حوزه مطالعاتى برداشته است. با این وجود حوزه مطالعات انقلاب اسلامى به دلیل عدم استقلال و جزیره‏اى دیدن، در حاشیه افتاده است و از فقر منابع نیروى انسانى متخصص و متعهدى که در این دانش خاص تربیت شده باشند رنج مى‏برد. توضیح مطلب این‏که حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در ایران معمولاً یکى از موضوعات اصلى دانش جامعه‏شناسى محسوب مى‏گردد؛ بنابراین در دانشگاه‏ها جایگاه اندکى را بعد از انقلاب اسلامى، در رشته تخصصى علوم سیاسى و دیگر رشته‏ها پیدا کرده است. اما متأسفانه در حوزه‏هاى علمیه در حد همین فعالیت اندکى که دانشگاه‏ها درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى دارند، پرداخته نشده و حوزه‏هاى علمیه به چنین مطالعاتى بهایى نداده‏اند. حتى به جرأت مى‏توان گفت ضرورتى جهت تربیت نیروى انسانى در چنین گرایشى در بین مسؤولان حوزه احساس نشده است؛ در حالى که معمولاً نظام‏هاى سیاسى براى مشروعیت‏بخشى قدرت، دانش‏هاى متعددى را جهت جامعه‏پذیرى و مشروعیت‏بخشى خود، در مراکز علمى ارائه مى‏کنند.
1. وضعیت حوزه مطالعات انقلاب اسلامى در دانشگاه‏ها
الف) جایگاه و وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى‏
براى روشن‏تر شدن وضعیت گرایش انقلاب اسلامى در رشته علوم سیاسى در دانشگاه‏هاى ایران در سه سطح از آن بحث مى‏کنیم.
1. سطح کارشناسى علوم سیاسى‏3
از مجموع 20 واحد دروس عمومى فقط 2 واحد با عنوان «انقلاب اسلامى و ریشه‏هاى آن» به حوزه مطالعاتى انقلاب اختصاص پیدا مى‏کند و از مجموع دروس اصلى 8 واحد تحت عناوین زیر به حوزه دانشى انقلاب اسلامى مربوط مى‏گردد: 1- انقلاب اسلامى ایران؛ 2- حقوق اساسى در جمهورى اسلامى ایران؛ 3- تاریخ و روابط خارجى ایران؛ 4- سیاست خارجى در جمهورى اسلامى ایران. البته این دروس با هدف آشنا کردن دانشجویان با مفاهیم، مبانى اجتماعى، ماهیت و فرآیند انقلاب اسلامى و پیامدهاى آن و همچنین آشنایى با ساختار و کارویژه‏هاى سیستم سیاسى در ایران مى‏باشد.
2. در سطح کارشناسى ارشد علوم سیاسى‏4
دروس کارشناسى ارشد علوم سیاسى به‏صورت دروس اختصاصى، اجبارى 20 واحد و اختیارى 8 واحد، است که از دروس اختصاصى اجبارى، تنها 4 واحد به نوعى در ارتباط با گرایش انقلاب اسلامى است که عبارتند از: 1- سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛ 2- سمینار جنبش‏هاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
اما از دروس اختصاصى اختیارى که مجموعاً 44 واحد مى‏باشد (البته از 44 واحد فقط 8 واحد به‏صورت اختیارى گذرانده مى‏شود) 10 واحد مربوط به گرایش افکار و اندیشه‏هایى است که مواد درسى آن ارتباط مستقیمى با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى ندارد و 10 واحد درسى مربوط به گرایش ایران است که 8 واحد درسى مرتبط با انقلاب اسلامى تحت این عناوین مى‏باشد: 1- سمینار تحولات سیاسى اجتماعى ایران از 1224 تا 1357؛ 2- روابط خارجى ایران با قدرت‏هاى بزرگ 1357 - 1320؛ 3- روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل و بعد از انقلاب اسلامى؛ 4- ایران و نهضت‏هاى رهایى‏بخش پس از جنگ جهانى دوم، که دانشجو را با روابط ایران با نهضت‏هاى آزادى بخش قبل و بعد از انقلاب اسلامى آشنا مى‏کند. 8 واحد مربوط به گرایش مسایل سیاسى و اقتصادى جهان سوم و 16 واحد مربوط به گرایش روابط بین‏المللى و سیاست خارجى است که از مجموع 24 واحد درسى دو گرایش اخیر، درسى که مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى باشد تدارک دیده نشده است.
جدول شماره 1
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع کارشناسى ارشد علوم سیاسى‏
تعداد واحد و
نوع درس     دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى
اجبارى
 20 واحد    از مجموع 20 واحد درسى اجبارى صرفاً 4 واحد درسى زیر ارائه مى‏شود:
1. سمینار انقلاب اسلامى ایران و بازتاب آن بر مسایل استراتژى منطقه و جهان؛
2. سمینار جنبش‏هاى اسلامى در قرن بیستم و تأثیر انقلاب اسلامى بر آنها.
 اختیارى 8 واحد از 44 واحد درسى ارائه شده در چهار گرایش     گرایش ایران     گرایش افکار و  اندیشه‏هاى‏سیاسى     گرایش مسایل سیاسى اقتصادى  جهان سوم     گرایش روابط بین‏المللى و سیاست‏خارجى
    از 10 واحد درسى 8 واحد
 با عناوین زیر مى‏باشد:
1. سمینار تحولات سیاسى
 از  و اجتماعى ایران از 1224
تا 1357؛
2. روابط خارجى ایران با  قدرت‏هاى‏بزرگ‏1357-1320؛
3. روابط خارجى ایران با کشورهاى جهان سوم قبل‏ و بعد از انقلاب اسلامى؛
4. ایران و نهضت‏هاى‏ رهایى‏بخش از جنگ جهانى دوّم‏
    

10 واحد


هیچى






    

از 8 واحد


هیچى






    

از 16 واحد


هیچى‏






 
 
3. در سطح دکتراى علوم سیاسى‏5
در مقطع دکتراى علوم سیاسى، دروس به دو صورت: 1 - دروس مشترک اجبارى که در کل 15 واحد درسى را شامل مى‏شود که 5 واحد آن مربوط به ایران و جمهورى اسلامى ایران مى‏باشد؛ تحت عناوین: الف) جامعه‏شناسى سیاسى ایران و ب) مسایل توسعه سیاسى در ایران؛ 2 - دروس گرایشى که از میان گرایش‏هاى چهارگانه (اندیشه‏هاى سیاسى 12 واحد - جامعه‏شناسى سیاسى 12 واحد، مسایل ایران 12 واحد و سیاست‏گذارى عمومى 12 واحد) فقط در گرایش مسایل ایران، دو درس با عناوین زیر به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مربوط مى‏شود:
1 - انقلاب اسلامى ایران در ابعاد تاریخى، فرهنگى و اجتماعى و سیاسى و 2 - بررسى سیاست خارجى ایران در قرن 19 و 20 تا انقلاب اسلامى.
جدول شماره 3
جدول مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در مقطع دکتراى علوم سیاسى‏
تعداد واحد و     دروس مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى نوع درس
مشترک اجبارى
 15 واحد     5 واحد از 15 واحد
 1. جامعه‏شناسى سیاسى ایران؛
2. مسایل توسعه سیاسى در ایران.
اختصاصى یا گرایشى
12 واحد     گرایش‏اندیشه‏هاى     گرایش‏جامعه‏شناسى     گرایش‏جامعه‏شناسى     گرایش‏سیاست
    ‏ سیاسى     سیاسى     ایران     گذارى‏عمومى
    -     -     1- انقلاب‏اسلامى ایران ابعاد
 تاریخى، فرهنگى،اجتماعى‏
و سیاسى؛
2. بررسى سیاست خارجى‏
ایران در قرن 19 و 20 تا
انقلاب اسلامى.    -
 
ب) جایگاه و وضعیت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشته‏هاى غیر علوم سیاسى‏
حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در رشته‏هاى غیر علوم سیاسى، وضعیت بسیار رنج‏آورترى در دانشگاه‏هاى ایران دارد. مسؤولان مملکتى، چه در رده‏هاى پایین و چه میانه و بالا، باید با مسایل کشورشان اعم از مسایل علمى و عملى آشنایى کامل داشته باشند که از آن جمله، دانش انقلاب اسلامى است. کسب این اطلاعات و آشنایى باید از فیلتر دانشگاه باشد، اما دانشگاه‏ها به این نوع مسائل کمتر توجه دارند یا حداقل توجهشان به چند واحد دروس عمومى بوده است. با این‏که با قاطعیت مى‏توان گفت بیشترین تعداد مسؤولان مملکتى در جمهورى اسلامى دانش‏آموخته رشته‏هاى غیر علوم سیاسى هستند، حتى مسؤولانى که در ردیف مسؤولیت‏هاى سیاسى اعم از دولتى و غیردولتى (از دبیر کلى حزب گرفته تا ...) قرار دارند. در حالى که همین افراد تنها دو واحد درس مرتبط با حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى تحت عنوان انقلاب اسلامى و ریشه‏هاى آن در مقطع کارشناسى - در کنار دیگر واحدهاى دروس عمومى - گذراندند البته همین درس دو واحدى را هم با اساتیدى که از طریق معاونت امور اساتید دروس معارف اسلامى قم، گزینش شده‏اند، مى‏گذرانند.
 

براساس مشى و سیره پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، دانش‏آموختگان دانشگاه‏ها با این مواد درسى تشریح شده کافى نبوده و تأمین‏کننده مباحث و مسائل انقلاب اسلامى نیستند، زیرا این پژوهشکده که در سال 1375 با هدف پژوهش در جوانب مختلف حیات و اندیشه امام و معرفى دیدگاه‏هاى ایشان و انقلاب اسلامى ایران در مجامع علمى داخل و خارج کشور تأسیس شد پنج گروه آموزشى و پژوهشى را فعال کرد که دو گروه آن تحت عنوان گروه جامعه‏شناسى انقلاب اسلامى و گروه تاریخ انقلاب اسلامى است که اختصاصاً به کارهاى آموزشى و پژوهشى انقلاب اسلامى مى‏پردازند. این پژوهشکده که یکى از اهدافش، بررسى و شناخت ابعاد مختلف انقلاب اسلامى بود، به دلیل این که یکى از برنامه‏هاى آن تربیت نیروهاى متخصص و متعهد براى تأمین این هدف بوده است، در مقطع کارشناسى ارشدِ رشته جامعه‏شناسى انقلاب اسلامى براساس مجوز وزارت علوم در اسفند 1377 اقدام به پذیرش دانشجو کرد. بدین صورت براى اولین‏بار یک رشته مستقل در نظام دانشگاهى کشور با عنوان رشته جامعه‏شناسى انقلاب اسلامى تأسیس گردید که برنامه‏هاى درسى آن براساس مصوبه شوراى عالى برنامه‏ریزى شامل دروس اختصاصى و پایه - دروس عمومى - و دروس پیش‏نیازى است. تعداد واحدهاى پیش‏نیاز 24 واحد و واحدهاى دروس عمومى 5 واحد و کلیه واحدهاى دروس پایه و اختصاصى 27 واحد بوده که از مجموع 56 واحد درسى در این رشته 16 واحد مربوط به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى مى‏باشد که عبارتند از: 1- زندگى علمى، سیاسى امام خمینى؛ 2- جامعه‏شناسى سیاسى ایران معاصر؛ 3- نظریه‏هاى انقلاب با تأکید بر رویکردهاى جامعه‏شناختى؛ 4- اندیشه سیاسى اجتماعى امام خمینى؛ 5- بررسى مقایسه‏اى انقلاب اسلامى با دیگر انقلاب‏ها؛ 6- نقد و بررسى و تبیین انقلاب اسلامى؛ 7- بررسى جنبش‏هاى اسلامى معاصر.6

2. وضعیت پژوهش در حوزه‏هاى علمیه و دانشگاه‏ها در گرایش انقلاب اسلامى‏
شاخص‏هایى که براساس آن مى‏توان وضعیت پژوهشى این حوزه مطالعاتى را در حوزه و دانشگاه بررسى کرد عبارتند از: 1- پایان‏نامه‏هاى مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 2- نشریات و کتب مرتبط با انقلاب اسلامى؛ 3- سایت‏ها و 4- برگزارى همایش‏ها و نشست‏هاى علمى تخصصى در مراکز آموزشى و پژوهشى در ایران.
با جست‏وجوى ناقصى که انجام شده مى‏توان گفت حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در بخش پژوهشى از بخش آموزشى غنى‏تر است و در این زمینه کارهاى تحقیقاتى بیشترى صورت گرفته است.
الف) پایان‏نامه‏هاى مرتبط با مباحث انقلاب اسلامى ایران‏
درباب پایان‏نامه‏هاى مرتبط با مباحث و مسائل انقلاب اسلامى، آمار ارائه شده نشان مى‏دهد که تا سال 1378، دانشگاه تهران 41 پایان‏نامه، دانشگاه شهید بهشتى 14 پایان‏نامه، دانشگاه تربیت مدرس 21 پایان‏نامه، دانشگاه امام صادق 49 پایان‏نامه، دانشگاه آزاد اسلامى 22 پایان‏نامه و دانشکده بین‏الملل وزارت امور خارجه 12 پایان‏نامه، و مجموعاً 159 پایان‏نامه در زمینه انقلاب اسلامى دفاع شده است. علاوه بر دانشگاه‏هاى ایران، بخشى از پژوهش‏هاى مورد نظر درباره انقلاب اسلامى، پژوهش‏هاى دانشگاهى خارج از کشور است که توجه به آنها مى‏تواند به جوانب و دامنه بحث کمک کند. این پایان‏نامه‏ها که فقط به زبان انگلیسى است، درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد در حوزه‏هاى زیر نگاشته شده‏اند:
1- حوزه روابط بین‏الملل 163 رساله؛ 2 - حوزه تاریخ 14 رساله؛ 3 - جامعه‏شناسى سیاسى 180 رساله؛ 4 - اندیشه سیاسى 23 رساله؛ 5 - اقتصاد سیاسى 126 رساله؛ 6 - حقوق سیاسى و بین‏المللى 12 رساله.7
ب) بخش نشریات و کتب‏
کتب و نشریات متعددى به حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پرداخته‏اند که به‏طور خلاصه در ذیل به آن اشاره مى‏گردد.
1. نشریات‏
- پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى از سال 1375، فصلنامه متین را منتشر مى‏کند. در هر شماره‏اى از آن مقالاتى به انقلاب اسلامى اختصاص داده شده و تا به حال 23 شماره از آن انتشار یافته است؛
- مؤسسه نشر آثار امام خمینى فصلنامه‏اى با عنوان حضور منتشر مى‏کند که به موضوعات انقلاب توجه داشته و تا به حال 53 شماره آن را منتشر کرده‏اند؛
- مراکز دیگرى هم در نشریات تخصصى خود به این حوزه مطالعاتى پرداخته‏اند و مقالات خوبى ارائه کرده‏اند که از جمله آنها:
1. فصلنامه علوم سیاسى مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم‏علیه السلام قم است که به مناسبت یکصدمین سال میلاد امام خمینى ویژه‏نامه‏اى را در تابستان 1378 به همراه مقالاتى درباره انقلاب اسلامى به چاپ رساند. همچنین این فصلنامه در شماره 16 زمستان 1380 به مسائل انقلاب اسلامى اختصاص پیدا کرده بود.
2. فصلنامه انقلاب اسلامى، که اولین شماره‏اش را نهاد نمایندگى رهبرى در دانشگاه‏ها در قم به چاپ رساند و شماره‏هاى بعدى را گروه معارف دانشگاه اصفهان منتشر مى‏کند.
3. فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامى، که ستاد دهه فجر منتشر مى‏کند.
2. کتب‏
درباره حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى در داخل و خارج ایران کتب زیادى نگاشته شده است. براى نمونه به برخى از کتاب‏شناسى‏ها در این خصوص اشاره مى‏کنیم.
1. «کتاب‏شناسى انقلاب اسلامى» اثر پرویز سعادتى، که 304 کتاب منتشر شده طى سال‏هاى 1350 تا 1372 را در بر مى‏گیرد. دفتر ادبیات انقلاب اسلامى این مجموعه را در سال 1377 تهیه کرده است؛8
2. «انقلاب اسلامى در پایان‏نامه‏هاى دانشگاه‏هاى جهان» که در سه جلد توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامى تدوین و در سال 1378 چاپ گردید. پایان‏نامه‏هاى گردآورى شده در این مجلدات فقط پایان‏نامه‏هاى تدوین شده به زبان انگلیسى است که به‏عنوان پژوهش‏هاى دانشگاهى خارج از کشور در دوره دکترى در حوزه‏هاى مختلف درباره تاریخ ایران از انقلاب مشروطه به بعد، تهیه شده است. این سه جلد کتاب در مجموع 518 رساله را معرفى مى‏کند.9
3. «انقلاب اسلامى ایران در دایرةالمعارف‏هاى جهان» برگردان 66 مدخل درباره انقلاب اسلامى ایران از ده دایرةالمعارف مشهور انگلیسى و فرانسوى است. محققان با استفاده از این منبع به قوت و ضعف تصویر انقلاب اسلامى ایران در خارج از کشور پى مى‏برند و در امور تحقیقاتى خویش آن نقایص را جبران خواهند کرد؛10
4. «خلاصه پایان‏نامه‏هاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى». این مجموعه شامل 210 عنوان موضوع (شامل 29 رساله دکترى و 181 مقاله و کتاب در زمینه‏هاى مختلف) که مرکز اسلامى انگلیس تدوین کرده و به‏وسیله محمدرضا آهنى ترجمه شده و در سال 1378 در پژوهشکده علوم انسانى دانشگاه امام حسین‏علیه السلام منتشر شده است. البته از مجموع 29 نویسنده رساله‏هاى دکترى 72/51 درصد ایرانى بوده‏اند و بقیه غیر ایرانى.11
5. «نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران 1377 تا 1357». این کتاب توسط کمیته پژوهشى و مطالعات ستاد دهه فجر به مناسبت بیستمین سالگرد پیروزى انقلاب اسلامى در سال 1378 به کوشش شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى گردآورى شده است. علاوه بر این کتاب، در زمینه شناسایى مقالات راجع به انقلاب اسلامى از قبیل نگرش بر نقش روزنامه‏هاى وابسته در روند انقلاب، سالنامه‏اى را وزارت ارشاد اسلامى در دو مجلد در سال 1361 چاپ کرد که در آن حدود 2000 عنوان مقاله معرفى شده است. همچنین کتاب «انقلاب اسلامى مطبوعات و ارزش‏ها» اثر محمد محسنیان که از طرف سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى در سال 1375 با 400 عنوان مقاله معرفى شده است.12
6. «چکیده پایان‏نامه‏هاى انقلاب اسلامى و امام خمینى» اثر على دهقان و امیرحسین کفایى، مرکز بازشناسى ایران 1378. این کتاب شامل معرفى پایان‏نامه‏هاى دانشگاه‏هاى ایران در 20 ساله انقلاب مى‏باشد.
7. «کتابشناسى انقلاب اسلامى ایران از 1372 - 1357» اثر محسن آرمین که در سال 1377 منتشر شده است.
8. منابع مربوط به انقلاب اسلامى را پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تا سال 1381، 3967 منبع معرفى مى‏کند.13
3. سایت‏ها
امروزه سایت‏هاى زیادى درباب اطلاع‏رسانى در حوزه مطالعات علوم انسانى نقش‏آفرینى مى‏کنند؛ از جمله، کتابخانه ی‏Online Questiaی‏مى‏باشد. این کتابخانه بزرگترین مجموعه کتاب‏ها و همچنین مقالات را از مجلات عمومى و تخصصى و روزنامه‏ها عمدتاً به زبان انگلیسى گردآورى کرده است. اطلاعات این کتابخانه تا تاریخ 10/10/1382 را شامل مى‏شود. اطلاعاتى را که این کتابخانه درباره کلید واژه‏هاى انقلاب اسلامى و امام خمینى مى‏دهد بدین صورت است:
کلید واژه انقلاب اسلامى با 2405 کتاب، 977 مقاله از مجلات تخصصى، 624 مقاله در مجلات عمومى، 220 مقاله در روزنامه و 25 مقاله از دایرةالمعارف را معرفى کرده است. همچنین کلید واژه امام خمینى با 957 کتاب، 193 مقاله در مجلات تخصصى، 235 مقاله در مجلات عمومى، 107 مقاله در روزنامه و 10 مقاله در دایرةالمعارف را معرفى کرده است.14
4. همایش‏ها
همایش‏هاى برگزار شده درباره انقلاب اسلامى در تهران، قم و اصفهان عبارتند از:
1. کنگره بین‏المللى تبیین انقلاب اسلامى، مهر 1378 در محل اجلاس سران؛
2. کنگره امام خمینى و اندیشه حکومت اسلامى، بهمن 1378 در دانشگاه مفید قم؛
3. همایش چالش‏هاى آینده انقلاب اسلامى، بهمن 80 در پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى تهران؛
4. کنگره بین‏المللى امام خمینى و احیاى تفکر دینى، 1376 در دانشگاه تهران؛
5. کنگره بررسى تأثیر امام خمینى و انقلاب اسلامى بر ادبیات معاصر، اصفهان، 1377؛
6. همایش انقلاب اسلامى و ریشه‏هاى آن، قم، دانشگاه قم توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم در سال 74؛
7. همایش انقلاب اسلامى و نظام سیاسى و مسایل آن، در سال 1383 در مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى توسط معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى قم.
چالش‏ها و موانع حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى‏
در منظر و مرآىِ نهضت آزاداندیشى و تولید علم، مباحث ضرورى‏اى همچون ضرورت تولید علم، بازنگرى در پارادایم‏هاى علمى، بومى کردن علم، اسلامى شدن رشته‏هاى علمى، ضرورى بودن نقد روشمند، ضرورت نواندیشى در حوزه‏هاى مختلف علوم، مورد اهمیت و دغدغه است. در این نهضت همچنین بحث است که تولید علم نیازمند تهیه زمینه‏ها و مقدمات و بسترهاى خاصى است؛ از جمله آنها توجه به اخلاقیات علمى، چون تواضع علمى، بى‏غرضى، عام‏گرایى و ایجاد جامعه امن فکرى است. با توجه به مقدمه فوق در ادامه نوشتار به برخى از چالش‏ها و موانع اشاره مى‏گردد:
1. محدودیت فرهنگى: ما از نظر فرهنگى محدودیت‏هایى داریم و نمى‏توانیم راجع به هر چیزى صحبت و تحقیق کنیم. در حالى که فشار هنجارى و پیروى دانشمندان از هنجارهاى حاکم در یک محیط مانع پیشرفت علمى مى‏شود، اگر ما نتوانیم یک ایده جدید را به راحتى مطرح کنیم و از قالب‏هاى موجود به راحتى بیرون بزنیم در این صورت توسعه و پیشرفتى در علم نخواهیم داشت. اگر نظام فرهنگى ما مسأله و شناخت علمى را محدود کند یعنى اگر ما بخواهیم یک موضوع را خارج از قالب‏هاى فکرى معمول فرهنگى بررسى کنیم با انواع توضیح‏هاى اجتماعى مواجه مى‏شویم، در حالى که چنین خصیصه‏اى، از توسعه و پیشرفت گرایش‏هاى علمى ممانعت خواهد کرد؛
2. کمبود دانایى‏هاى لازم براى اداره سازمان‏هاى علمى و تحقیقاتى مربوط به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
3. نارسایى نظام اطلاع‏رسانى در حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى؛
4. نارسایى نظام آموزشى. توضیح مطلب این‏که ما از یک طرف داده‏هاى غربى را داریم و از طرفى داده‏هاى سنتى را، در حالى که هیچ یک از این دو بدون پیرایش جواب‏گوى این حوزه مطالعاتى نبوده است؛ یافته‏هاى دانشى غربى بدون این که بومى شود مناسب کار ما نیست و همچنین دانش‏هاى سنتى هم بدون بازسازى به‏درد امروز ما نمى‏خورد. نتیجه این‏که ما نیازمند به نظام آموزشى جدید در این رشته علمى خواهیم بود که نظام آموزشى فعلى چنین توانایى را ندارد؛
5. فقدان پایگاه اجتماعى براى محققان و به‏ویژه مدرسان و اساتید درس انقلاب اسلامى. اکثر اساتیدى که مسؤولیت تدریس درس انقلاب اسلامى را در دانشگاه‏هاى ایران دارند از کوچکترین حمایت‏ها، چه حمایت‏هاى مالى و چه حمایت‏هاى علمى و ... ، محروم هستند.
6. متزلزل بودن شأن استادى در این گرایش و حوزه مطالعاتى و دلگرم نبودن اساتیدى که به تدریس درس انقلاب اسلامى به‏عنوان 2 واحد درسى در دانشگاه مشغول هستند، زیرا یک فضاى قانونمند و تشکیلاتى و جایگاهى براى این درس و استاد این درس در دانشگاه‏ها وجود ندارد؛
7. ایجاد فضاى روانى نامناسب (در برخى اوقات) در این گرایش براى اساتیدى که اشتغال به تدریس آن دارند؛
8. زاید و بیهوده‏پندارى برخى از مسؤولان دانشگاه‏ها و دانشجویان از تدریس درس انقلاب اسلامى و حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
9. بسنده کردن به گزارش‏هاى صرف تاریخى در تعداد زیادى از کتب منتشر شده جهت تدریس در دانشگاه؛
10. فقدان نگاه دانشى به این حوزه مطالعاتى در معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى.
11. فقدان یک استراتژى در سطح کشور جهت رفع نواقص و مشکلات این حوزه مطالعاتى به‏عنوان حوزه دانشى؛
12. عدم پاى‏بندى به یک چارچوب نظرى قوى در مطالعات محققان ایرانى خصوصاً در نظریه‏هاى جامعه‏شناسى انقلاب اسلامى؛
13. عدم استناد کافى به شواهد و دلایل اثباتى تجربى در مطالعات محققان خارجى در این حوزه مطالعاتى؛
14. وجود سردرگمى در مباحث و مسایل علم انقلاب اسلامى؛
15. در آمیخته بودن مرزهاى حوزه مطالعاتى انقلاب با دیگر حوزه‏هاى مطالعاتى همانند جامعه‏شناسى سیاسى؛
16. سردرگمى در روش‏شناسى‏اى که به بحث‏هاى انقلاب مى‏پردازد. آیا این روش‏ها قابلیت پاسخ‏گویى را دارند، آیا اینها با فرهنگ بومى سازگارند و آیا ... ؛
17. فقدان طبقه‏بندى تألیفات و پژوهش‏هاى علمى در زبان فارسى و تفکیک نشدن آن با رشته‏هاى دیگر؛
18. وجود موانع فکرى و تبلیغاتى در تولید دانش انقلاب؛ موانعى همچون، وارداتى معرفى کردن علم انقلاب، تحریف تاریخ و شخصیت‏هاى اسلامى ایران توسط مادى مسلکان، معرفى اندیشمندان اسلامى به‏عنوان مخالفان اندیشه جدید و عملى ندانستن اندیشه آنها در جهان امروز؛
19. عدم توجه مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزه‏هاى علمیه به حوزه مطالعات انقلاب اسلامى؛
20. طراحى نشدن مفاهیم و مسایل و قلمرو ... حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى.
راهکارها
1. توصیف، تبیین و شفاف‏سازى دانش انقلاب اسلامى. از اولیات هر دانش، روشن کردن مرزهاى خود با دانش‏هاى دیگر است. بنابراین لازم است که در رشته انقلاب اسلامى صاحب‏نظران و مؤسسات مسؤول، این مسائل را بررسى کنند که قلمرو و مرز گرایش انقلاب چیست؟ آیا مى‏توان این مرز را مشخص کرد؟ دانش انقلاب، چه به‏عنوان جامعه‏شناسى انقلاب و چه به‏عنوان تاریخ انقلاب اسلامى، آیا یک دانش مستقل است و مرزى براى آن مى‏توان ترسیم کرد و مفاهیم آن را مشخص کرد؛
2. طراحى و تصویب چگونگى حمایت‏هاى علمى و اقتصادى از اساتید حق‏التدریس این حوزه مطالعاتى در گستره وسیع‏تر از چند عضو هیأت علمى و تعیین جایگاه اجتماعى براى آنان (تهیه طرح ارتقاى کمى و کیفى کارگزاران این حوزه مطالعاتى)؛
3. درک ضرورت و حساس بودن این رشته و حوزه مطالعاتى براى مسؤولان آموزشى و پژوهشى حوزه‏هاى علمیه و چگونگى برنامه‏ریزى درسى براى طلاب (رفع بیگانه‏پندارى این حوزه مطالعاتى در حوزه‏هاى علمیه)؛
4. ایجاد مؤسسات جهت: الف) تربیت نیروى انسانى که مدیریت و مشاوره در سطوح مختلف تصمیم‏سازى و تصمیم‏گیرى در مسایل انقلاب اسلامى را داشته باشد؛ ب) تربیت نیروى انسانى که توانایى انجام فعالیت‏هاى پژوهشى در مراکز تحقیقاتى سیاسى - استراتژیک و بین‏المللى را دارا باشند؛
5. گذر از درس عمومى بودن «انقلاب اسلامى» به دروس تخصصى و گذر از متون کمک درسى به متون تخصصى؛
6. تکمیل یا رفع نواقص نظریه‏هاى موجود در رشته انقلاب اسلامى؛
7. تولید و توسعه دانش جدید با تعیین و تعریف ابواب و فصول و مسائل آن (تخصصى کردن و گرایشى کردن انقلاب اسلامى)؛
8. جمع‏آورى و تدوین مسائل رشته علمى انقلاب اسلامى که در ضمن ابواب و فصول دیگر دانش‏ها پراکنده شده است؛
9. کوشش براى علمى کردن انقلاب در آثار نویسندگان قدیم تا جدید ایران؛
10. بررسى کارنامه فعالیت دانش‏پژوهان حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى و همچنین اساتید این درس در دانشگاه‏هاى ایران؛
11. بررسى عوامل مؤثر بر پیدایى مشکلات رشته انقلاب اسلامى در ایران؛
12. بررسى و نقد نگرش‏هاى حاکم بر آموزش و پژوهش رشته انقلاب اسلامى؛
13. بررسى روش‏شناسى رشته انقلاب اسلامى و میزان پاسخ‏گویى روش‏هاى موجود به مباحث این حوزه مطالعاتى؛
14. ایجاد کتابخانه تخصصى و سایت‏هاى تخصصى در این حوزه مطالعاتى؛
15. شناسایى سؤالات و مجهولات اساسى رشته انقلاب اسلامى؛
16. ایجاد بانک اطلاعاتى.
براى پاسخ‏گویى به نیازهاى اطلاعاتى در زمینه مسائل علمى حوزه مطالعاتى انقلاب اسلامى و فهم کاستى‏ها و مشکلات آن نیازمند به بانک اطلاعاتى در موارد زیر هستیم: الف) میزان سرمایه‏گذارى در فعالیت‏هاى علمى (تعیین بودجه فعالیت‏هاى علمى در این رشته)؛ ب) تعداد پروژه‏هاى علمى؛ ج) شناسایى دقیق تعداد مراکز داراى فعالیت‏هاى علمى مربوط به این حوزه مطالعاتى؛ د) شناسایى نیروى انسانى متخصص؛ ه) شناسایى سیاست‏هاى دولت در زمینه فعالیت‏هاى علمى.
پى‏نوشت‏ها
1. مقاله حاضر بخشى از پژوهشى است که به سفارش کارگروه علوم سیاسى دفتر جنبش نرم‏افزارى و توسعه علوم اسلامى انجام شده است.
2. دانش آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمى پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى.
3. آمار و ارقام و عناوین درسى این سطح از جزوه «سرفصل دروس رشته علوم سیاسى، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم‏علیه السلام» اخذ شده است.
4. آمار و ارقام و عناوین درسى سطح کارشناسى ارشد از جزوه مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره کارشناسى ارشد علوم سیاسى، گروه علوم انسانى، مصوب سیصد و سى و یکمین جلسه شوراى عالى برنامه‏ریزى مورخه 25/9/1375 مى‏باشد.
5. آمار و ارقام درسى و عناوین این سطح از جزوه «مشخصات کلى برنامه و سرفصل دروس دوره دکترى علوم سیاسى کمیته تخصصى علوم سیاسى گروه علوم انسانى مصوب دویست و یازدهمین جلسه شوراى عالى برنامه‏ریزى مورخه 30/10/1369، وزارت فرهنگ و آموزش عالى شوراى عالى برنامه‏ریزى» جمع آورى شده است.
6. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى، جلد اول، سال 1380 و جلد دوم سال 1381 و جلد سوم سال 1382.
7. على دهقان و امیر حسین کفایى، چکیده پایان نامه‏هاى انقلاب اسلامى و امام خمینى، مرکز بازشناسى اسلام و ایران 1387، همچنین رجوع شود به خلاصه پایان‏نامه‏هاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
8. پرویز سعادتى، کتابشناسى انقلاب اسلامى، 1377.
9. انقلاب اسلامى در پایان‏نامه‏هاى دانشگاهى جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، 1378.
10. محسن مدیر شانه‏چى، انقلاب اسلامى ایران در دایرة المعارف‏هاى جهان، سازمان فرهنگى و ارتباطات اسلامى، 1379.
11. خلاصه پایان‏نامه‏هاى دکترى و مقالات خارجى درباره امام خمینى و انقلاب اسلامى، ترجمه محمدرضا آهنى، 1378.
12. شهرام اصغرنیاوند و فاطمه عبادى، نمایه مقالات منتشره پیرامون انقلاب اسلامى ایران، کمیته پژوهش و مطالعات دهه فجر، 1377.
13. کارنامه پژوهشى پژوهشکده امام خمینى و انقلاب اسلامى جلدهاى اول (1380) جلد دوم (1381) و جلد سوم (1382).
14. بولتن گروه، روابط بین الملل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، شماره 2.