مطالب

قهستان در جغرافیای تاریخی ایران هویتی مشخص در پیوند با خراسان بزرگ دارد، این منطقه در طی قرون سوم و چهارم هجری همزمان با به قدرت رسیدن حکومت های متقارن نظیر طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان از اهمیت فراوانی برخوردار بود و بین این حکومتها یکی پس از دیگری دست به دست می شد. از ویژگی هایی که باعث جذابیت قهستان برای نهضت های ضد خلافت عباسی بود، وجود موقعیت های جغرافیایی خاص (بین سیستان و خراسان) و وجود گروه های اجتماعی (عیاران، مطوعه و...) و گروه های مذهبی مختلف (مسلمانان، یهودیان، مسیحیان و...) در این منطقه بود. به لحاظ استراتژیکی این منطقه بسیار مهم بوده و خواستگاه عالمان و دانشوران بسیاری نیز بوده است. هدف از این تحقیق، بررسی جغرافیای تاریخی قهستان و وضعیت سیاسی ،اجتماعی و مذهبی  آن همزمان با حکومتهای متقارن می باشد که با روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای مورد واکاوی قرار می گیرد.

تاریخ قم از مهمترین کتب تاریخ محلی ایران است که اطلاعات بسیار سودمندی از اوضاع تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی ناحیه قم در سده های آغازین دوره اسلامی ارائه می دهد و از آنجا که در آن دوران، کاشان مهمترین و بزرگترین رستاق از کوره قم بوده است، این کتاب، اطلاعات ارزنده ای از تاریخ و جغرافیای تاریخی این منطقه به دست می دهد. در این مقال سعی شده است به آبادیهای منطقه کاشان که در تاریخ قم، وصفی از آنها آمده – به ویژه کاشان، اردهال، راوند، نوش آباد، ابروز، درام، بطریده، ورازآباد- در مقایسه با دیگر منابع تاریخی شناخته شده پرداخته شود.

یکی از موضوعات درخور پژوهش های تطبیقی، بررسی چهره یک کشور در ادبیات دیگر ملت هاست. تاثیر شگفت انگیز تمدن ساسانی در محیط ادبی دوره عباسی، چنان است که دیوان شاعران این دوره را پر از اشارت های زبانی و تاریخی به تمدن ایرانیان کرده است. نگاه شاعر متمدن عرب «بحتری» به مکان های جغرافیایی ساسانی و شوق و اشتیاق او به راز و رمزهای آن، هر خواننده ای را شگفت زده می کند. دیوان وی پر از نام شهرهای ایرانی است که غالباً با نوعی داوری جانبدارانه و احساسی نسبت به ایرانیان همراه است. با دقت، از خلال اثر فرهنگی بحتری می توان راهی به دوران ساسانی باز کرده و با شهرهای باستانی ایران ساسانی آشنا شد و نشانه ها و آثار آن را در دل اشعارش یافت. این شاعر عرب، چهره بسیاری از شهرهای ایران را ترسیم و به نوعی نام آنها را در تاریخ ایران ماندگار کرده است. در دیوان وی بیش از سی و پنج شهر ایران ساسانی به چشم می خورد که این مساله خود حاکی از عشق و علاقه شاعر متمدن عرب به این مکان ها و تمدن ساکنان آن است.

حلب شهری که همواره صدر اخبار روزگاران است در دوره اسلامی امارتی است که شاهد تاریخی بیشترین تغییرات شهری در منطقه مصر و شام و جزیره بواسطه رقابت نیروهای منطقه ای و فرامنطقه ای است . بزرگترین نبردهای بین المللی در نزدیک آن روی داد . به عقیده متخصصان تاریخ مصر و شام ، حلب شناسی پیش از جنگ های صلیبی شدت گرفته است . این شهر در دوره حمدانی و مرداسی پایگاه فرهنگ امامیه بود. این مطلب اهمیت حلب شناسی در شناخت کاربردی حلب و شهر ها و نواحی و منطقه تابع آن حمص و حماه و مصر و جزیره را نشان می دهد. تاریخ حلب به نحوی همان تاریخ شامات است و حلب در سراسر دوره اسلامی ، نقطه عطف تاریخی تعیین تکلیف وضع سیاسی شامات و به تبع آن جزیره و مصر بوده است . حلب دومین شهر یزرگ پس از دمشق در شمال سوریه است. و قدیمترین نقطه سکونت شهری در جهان است. اهمیت دمشق در مرکز سوریه و حلب در شمال آن ارتباط با نواحی ساحلی از را ه های گوناگون است. پژوهش حاضر حلب نگاری قرن بیست و یکم از این جاده - شهر مورد تنازع بین الدولی است ،کار اجمالی در تحقق همین امر تاریخی است که حوادث حلب تابع مستقیم نزاع فرقه ای و منافع فرامنطقه ای در تسلط بر این شاهراه جهانی است که سیاست ژئوپلیتیکی قدرت ها را تامین کرده است تا ظهور اسلام ایران و روم در این گذرگاه باستانی بیش از هفتصد بار مصاف دادند. پژوهش تغییرات سیاسی اجتماعی و مذهبی حلب از دوره دول بزرگ و امارات محلی کوچک حاکم در مصر و شام و جزیره از صدر اسلام از فتوحات شامات تا دوره معاصر است . پژوهش بخشی از کتاب شهرهای مصر و شام (1396)و کتاب مطالعه تحلیلی مصر و شام و جزیره (1397) است . ابهام در سرنوشت حلب از ویژگیهای تاریخ حلب است . این پژوهش نظریه تاریخی عدم امکان اقدام جامع مشترک در شامات و مرکز سیاسی آن حلب را نشان داده است .

وقوع برخی حوادث تاریخیِ مهم در قرون نخستین اسلامی در ایالت جبال، جایگاه این منطقه را در سرنوشت تاریخی ایران برجسته نموده است. یکی از نواحی جبال، ملایر است که با توجه به واقع بودن بر سر راه های ارتباطی شرق و غرب، در تحولات تاریخیِ قرون نخستین اسلامی نقشی قابل توجه داشته است، ولی در منابع نامی از ملایر برده نشده است. این مقاله در صدد است تا ضمن تبیین چرایی سکوت منابع درباره ملایر، به معرفی اماکن جغرافیاییِ آن در نخستین قرون اسلامی بپردازد. این مقاله نشان می دهد که در دوره مورد پژوهش، تغییر نام های جغرافیایی در طول زمان، فقدان داده ها درباره این منطقه را موجب شده است. همچنین معلوم م ی شود منطقه ملایر به لحاظ اداری زیر عنوان جوانق (= خوابق) شناخته شده و تابع نهاوند بوده است و برخی از اماکنِ منطقه همچون رامن، راکاه، گوراب، کسب، کرکان و مرغزار قراتگین مورد توجه بود ه اند.

جغرافیا دانش دریافتن روابط و وابستگی های میان عوامل محیطی یعنی زمان و مکان، و اشکال گوناگون زندگی بشر در بستر تاریخ است. همانند جغرافی دانان، مورخان نیز موضوعاتی همچون وضعیت و موقعیت طبیعی زمین، مرزها و نوع راه ها و ... را مورد مطالعه قرار داده اند که همه از عوامل تاثیرگذار زندگی بشر در طول زمان و در بستر تاریخ هستند. همچنین آنان اهمیت یک منطقه را به لحاظ نظامی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و ... در طول تاریخ شناسایی می کنند. جغرافی دانان و مورخان نخستین اسلامی گزارش های ارزشمندی درباره ساخت و موقعیت شهرهای اسلامی داده اند؛ از جمله منصوره (Mansora) که بعد از فتح سند ساخته شده و از شهرهای مهم قرون نخستین به شمار می رود. اینکه موقعیت جغرافیایی منصوره کجا بوده و چه کارکردهای سیاسی ای در سند داشته است، مسئله ای است که ما را به بررسی جغرافیای تاریخی منصوره با تمام توصیفات در این مقاله کشانده است.

" تاریخ قم از مهمترین کتب تاریخ محلی ایران است که اطلاعا بسیار سودمندی از اوضاع تاریخی ، جغرافیایی و فرهنگی ناحیه قم در سده های آغازین دوره اسلامی ارائه می دهد و از آنجا که در آن دوران ، کاشان مهمترین و بزرگترین رستاق از کوره قم بوده است، این کتاب، اطلاعات ارزنده ای از تاریخ و جغرافیای تاریخی این منطقه به دست می دهد. در این مقال سعی شده است به آبادیهای منطقه کاشان که در تاریخ قم، وصفی از آنها آمده - به ویژه کاشان، اردهال، راوند، نوش آباد، ابروز، درام ، بطریده، وراز آباد- در مقایسه با دیگر منابع تاریخی شناخته شده پرداخته شود. "

جغرافیای تاریخی پژوهشی میان رشته ای تاریخ و جغرافیا است، که جهت تحقیقات میدانی و آمایش سرزمینی از درجه اعتبار فراوانی برخوردار است. در این روش بررسی سیر جغرافیایی در میانه تحولات تاریخی، اهمیت زاید الوصفی دارد و هدف از آمیزش این دو رشته، ایجاد الگو و روشی منطبق و سازگار با پژوهش های جدید است تا تحولات منطقه ی جغرافیایی خاص را در دوره تاریخی بررسی کند. لذا در این نوع پژوهش تاریخ از معاصریت برخوردار است و اهمیت آن به خاطر چارچوب کاربردی آن بسیار است. قم دوره قاجاریه به دلیل نزدیکی به پایتخت و قرارگیری در محور مواصلاتی اصفهان، کاشان و سلطان آباد (اراک)، از موقعیت ویژه ای برخوردار بود. رفته رفته از دوره ناصرالدین شاه هسته اولیه شهر به عنوان ساختار فعلی شهر قم شکل گرفت و تحولات منجر به رشد و گسترش شهر در این دوره پایه گذاری شد. هدف اولیه در این پژوهش شناخت ویژه گی های شهر قم در دوره ناصری است. در وهله بعد با ارزیابی و بررسی ویژگی های فوق، نسبت بین رشد شهر و محدود جغرافیایی شهر نقد و بررسی می شود. با توجه به مسائل فوق یافته های پژوهش حاکی از این است که جغرافیای طبیعی و سیاسی قم، در کنار جاذبه های مذهبی شهر در دوره قاجاریه، زمینه های رشد و گسترش شهر را فراهم نمود. زمینه های رشد شهر به ایجاد و ترمیم راه های بین شهری، گسترش داد و ستد کالاهای تجاری، ایجاد کارگاه های صنعتی، تنوع گروه های قومی و اجتماعی و ... انجامید.

موقعیت مکانیِ مجلس شورای اسلامی، از ظرفیت های مطالعاتی متنوعی برخوردار است. بررسی جغرافیای تاریخی این محدوده، یکی از حوزه های تحقیقی مرتبط با آن است. نظر به اینکه اساساً جغرافیا بستر رویدادها و تحولات تاریخی است و مجلس از جمله محورهای اساسی مباحث تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور از بدو تأسیس تاکنون بوده است، جغرافیای تاریخی این مکان می تواند ارائه دهندة اطلاعات جالب و احیاناً دستاوردهای علمیِ تازه ای باشد. این مقاله به پیشینه میدان بهارستان پیش از استقرار مجلس در آن، شرح مکان های تاریخی و فرهنگی پیرامون، چگونگی شکل گیری ساختار میدان و تحولات آن در گذر زمان و وضعیت موجود، بر اساس مدارک و مستندات، پرداخته است. دوره مورد بررسی، از اوایل پایتختی تهران تا زمان حاضر را در بر گرفته است. این پژوهش را می توان مطالعه ای بین رشته ای در حوزه های تاریخ معاصرِ جغرافیای شهری و معماری تهران دانست.

چکیده «مال امیر» شهری است که در طول تاریخ فراز و نشیب هایی داشته است ، این شهر از مناطق جنوب غربی ایران است که عیلامی ها بر آن حکمرانی می نمودندو آثار وکتیبه های به جای مانده از دوران عیلامی مانند: اشکفت سلمان وکول فره در این منطقه خود گویای این حقیقت است .مال امیر پس از عیلامی ها دردوره حاکمیت مادها ، هخامنشیان ، اشکانیان وساسانیان همچنان یکی از شهرهای مهم و تأثیرگذار در روند تحولات سیاسی ، اقتصادی این سلسله ها بوده است . اعراب مسلمان در سال هفدهم هجری مال امیر رافتح کردند واز آن پس این شهر مورد توجّه آنان قرار گرفت. دردوران اسلامی وبا تشکیل حکومت های ایرانی تحت نفوذ وسیطره ی حکومت های دیلمیان آل زیار و آل بویه قرار گرفت. پس از آن درنیمه ی دوم قرن ششم تا سال (827ه.ق.) به عنوان مرکز زمامداری حکومت محلّی اتابکان لر بزرگ انتخاب شد. این مقاله با هدف تبیین و تحلیل جغرافیای تاریخی مال امیر ، بازشناسی و معرفی پیشینه ی تاریخی آن و وضعیت این شهر در دوره ی حکومت اتابکان لر بزرگ سازمان یافته است.این پژوهش با روش تاریخی و اسنادی بر پایه ی منابع کتابخانه ای است و پس از ارزیابی داده های تاریخی وتجزیه و تحلیل آنان به سازماندهی و استنتاج از آن پرداخته است .

تاهرت مقر حاکمیت خوارج اباضیه بنی رستم(164-296ه.ق) از نظر جغرافیای تاریخی اهمیت بسزایی دارد،این شهر از لحاظ موقعیت و عوارض جغرافیایی و اقلیمی زمینه ساز تجمع افراد و قبایل گشت ، و در عصر بنی رستم این منطقه به رشد و شکوفایی اقتصادی - تجاری رسید. نوشتار حاضر در نظر دارد که به بررسی جغرافیای تاریخی تاهرت در عصر خوارج بنی رستم بپردازد،که به تفسیر و توصیف وضعیت سیاسی – اقتصادی آن مبادرت می نماید.

با ورود اسلام به سرزمین ایران و رواج زبان عربی، بسیاری از منابع تاریخی کهن ایرانی در اختیار اعراب قرار گرفت. یکی از این منابع عربی که به بخشی از تاریخ ایران باستان پرداخته، حدیث رس است. هدف از انجام این پژوهش، مطالعه جغرافیای تاریخی داستان اصحاب رس از کتاب عیون اخبار الرّضا است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش اساسی است که مکان رویداد داستان اصحاب رس از کتاب عیون اخبار الرّضا در کجا قرار دارد؟ این پژوهش از نظر هدف نظری و از نظر ماهیت و روش انجام تاریخی - تحلیلی است و اطلاعات و داده های آن به شیوه کتابخانه ای و با ابزار شناسه برداری از منابع اصلی و مکمل تهیه شده است. جامعه آماری این پژوهش، روایت درج شده در منبع عیون اخبار الرضا است که در نهایت با روش کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش، جغرافیای دقیق و مکان رویداد اتفاق های حدیث رس را ارائه می کند تا اطلاعات دقیق تری از تاریخ ایران باستان در تاریک ترین ادوار آن به دست آید.