محمدرضا شهیدی پاک

این پژوهش رهیافت جامع، مقدمه کامل، تحلیل، تبیین رشد علوم وتمدن و پیدایش دور مستقلی از تمدن و فرهنگ اسلامی در افریقیه عهد حفصیان است. و براساس تحقیقات مولف از سال 1381 تا کنون در مورد ابعاد مختلف شخصیت علمی و تمدنی حفصیان است. دولت حفصیان با شخصیت تمدنی بالا ظهور کرد. این شخصیت دارای علل و عوامل متعددی است. اولین مولفه توسعه دور مستقل تمدن اسلامی در افریقیه انتقال خلافت از بغداد به تونس در اثر سقوط بغداد بدست مغول است و دومین مولفه قدرت فروپاشی امپراطوری موحدان و انتقال بیشترین حد ثروت و قدرت سیاسی نظامی ( ازجمله ناوگان موحدین در مدیترانه تقریبا سهم دولت حفصیان شد ) ان به افریقیه محل شکل گیری و لانه فرهنگ و تمدن اسلامی دوره حفصیان و محل بومی قبیله و خاندان حفصی است و سومین عامل مهم انتقال فرهنگ و تمدن اسلامی اندلسی و تجارب تمدن اسلامی در اندلس و حدود هفتاد هزار تن از دانشمندان و اصناف و علمای متبحر در رشته ها و صنوف و هنر مندان ورمعماران و تجار و شیوخ و متصوفه به افریقیه و شهرهای ان از جمله تونس است و عامل دیگرتاسیس شهر- دولت و پایتختی جدید در عالم اسلام بدست همین اندلسی های مهاجر در تونس محل پایتخت باستانی قرطاجنه – کارتاژ- است و عامل اب و هوای تونس که بهشت مهاجران بود و مهم اینکه نخستین پایتخت حفصیان چند پایتخت بود که به اروپا نزدیک تر شد و تسامح حفصیان در روابط با دولت مسیحی اراگون وقشتاله و روابط حسنه تقریبا با همه جهان اسلام و اروپا و برقراری خط تجاری کشتیرانی با جمهوری های ایتالیا به طوری که در مکاتبات ان ها با اروپا امده است. ایشان، آن ها را سلاطین حفصی خطاب می کردند( شاه تونس – رکس حفصی) وان ها را برخی بنیانگزار حقوق بین الملل دریاها نامیده اند. و مهمترین علت، کسب مشروعیت ان هااز سوی مکه و امرای شرفای ان بود که نامه عهد برای خلیفه حفصیان فرستادند و تقریبا یکسال در منابر دول اسلامی به جز دولت ایلخانی ایران خطبه به نام خلیفه حفصیان خوانده می شد و دولت قدرتمند ممالیک مصر که مغول را متوقف ساخت اولین دولتی بود که ان ها را به رسمیت شناخت. این مجموعه عوامل شکل گیری دور مستقلی از تمدن و فرهنگ اسلامی در افریقیه دوره خفصیان است. و انتخاب تونس به عنوان پایتخت هم کار درست این خاندان حفصی بود و هنوز حدود هشتصد سال است که تونس پایتخت و دولت شهر است و حدو د چهارصد سال پایتخت حفصیان بود. بنابراین برایند این عوامل سیاسی اجتماعی و اقتصادی در تونس و افریقیه بویژه بجایه و تونس موقعیتی فراهم ساخت تا تمدن اسلامی که در بغداد فروپاشیده و در مصر در جا می زد دوباره در افریقیه شکل جدیدی را ارایه دهد به طور مثال در پزشکی ابن اندراس پزشک مخصوص المستنصر بالله به ابن سینای دوم مشهور شد. و تمدن افریقیه عهد حفصیان مانند استین فرهنگ و تمدن اسلامی و شاخه فرعی ان نبود بلکه خود دوره ای مستقل و یک نمونه کامل فرهنگ و تمدن اسلامی بود که در افریقیه بوجود امد و تا حدود چهار صد سال پایید و عامل انتقال و پل انتقا ل تمدن و فرهنگ به اروپا از راه اسپانیا و پرتغال و ایتالیا شد. ورماهیت این تمدن مغربی –اندلسی است که در سبک هنری افریقیه عهد حفصیان متجلی است.

بربر، قرون وسطی پس از ملاحظه و تجربه اسلام اموی ادریسی خوارج مرابطین و فاطمیان و موحدین با نوعی ترکیبی جدید از اسلام حفصیان مواجه شد که برایند دور تازه ای از تمدن و توسعه علوم در افریقیه بوسیله نژاد بربر است. در این عصر فرهنگ و تمدن نوینی از جوامع اسلامی شکل گرفت که بیشتر از هر مطلب عرفان و تصوف و چهره های جهانی و ماندگار در آن هویدا و شکوفا شد. نمی توان در این عصر محی الدین عربی را ذکر نکرد که تاکنون پیشگام محتوا و ساختار عرفان است. تحولاتی که در زمینه اندیشه اسلامی در اندلس از دوره اموی اغاز شد که شروع آن حذف موسی بن نصیر و پسرش عبدالملک از ولایت اندلس و پیش از ان حذف مالک اشتر از ولایت مصر بود. امویان جریان تفکر و اندیشه و فرهنگ را مانند فتوحات بدست گرفتند و ان را در اندلس را به انحصار خود در آوردند و نتیجه آن در اضطراب دائمی قدرت و اندیشه اسلامی و تمدن و فرهنگ ان سرانجام سقوط ان و عقب نشینی کامل قدرت اسلامی از اروپا شد. در حالی که در مصر و شامات و ایران و هند و ماوراء النهر و حتی نقاطی از چین اسلام دوره فتح باقی ماند. و جوامع نخستین متشکل از نیروهای فتح با جمعیت بومی یکی شدند و بافت جمعیتی جدیدی شکل گرفت و زبان عربی رایج و غالب شد اما در اندلس به علت اسلام اموی امر جمعیت فتح به شکل دیگری بود و هیچگاه اسلام و زبان عربی با جمعیت بومی ایبری یکی نشد و پایداری بدست نیاورد. و مردم اسپانیا از روز فتح از شمال اسپانیا از باسک پایه قیام دائمی را گذاشتند و در هر فرصتی مترصد اخراج عرب از ایبری بودند. و در حالی که به حمایت شمال و غرب اروپا پشتگرم بودند و حامی اولین نیروهای صلیبی شدند. مقاله حاضر نشان می دهد رفتار قاسظین چه ضربات مهلکی به ساختار جهان اسلام وارد ساخت که قرن ها پایدار ماند و به صورت پتانسیل نیروی سقوط اندلس، پایگاه دائمی دفاع از سرزمین های اسلامی در برابر اروپا، خود را نشان داد واین معنی ظلم پایدار امویان است که مستحق لعن دائمی است.

توسعه صلیبی در شرق پدیده تاریخ جهان با تجمع نیروهای مختلف در فضای منطبق با ژئوپلیتیک اوراسیایی است. دهه سوم قرن بیست و یکم شاهد آغاز دور حدیدی از جنگ های حهانی صلیبی است که با وجود فاصله زمانی با هشت جنگ کلاسیک صلیبی در ارتباطی سیستماتیک است، مرحله اول در شبه جزیره ایبری – اندلس اسلامی – شروع شد و منجر به سقوط اندلس و تاسیس دو دولت در جنوب اروپا، اسپانیا و پرتغال شد و شامات را فرا گرفت و با سقوط بیت المقدس بدست صلیبی ها به مقصد رسید و با بازپس گیری قدس در 583/1187 به پایان رسید و صلیبی ها نتوانستند در قفقاز و مناطق نفوذ بیزانس در اسیای صغیر و اناطولی مستقر شوند و آتش جنگ صلیبی را شعله ورنگه دارند و دولت های صلیبی مانند شامات تاسیس و سپردفاعی و مانعی از سقوط سرزمین مقدس تامین کنند. این مناطق علی رغم همه تلاش دول اروپایی از نفوذ مستقر صلیبی با و جود اینکه رژیم قدرت در این مناطق مسیحی ارتدکس بود، یا مسیحی شد، بدور ماند.گفتمان صلیبی با فعال شدن خاور دور در چینش جدید نیروها در فضای اوراسیایی در پرونده تحرکات دول اروپایی باز است. در داده های تاریخی تحقیقات اروپایی جنگ های بین الملل، توسعه صلیبی در شرق است. مسئله صلیبی مسئله شرق در قرون وسطی میانه بود و شرق برای تاسیس شرق لاتینی تقسیم شد. سیاست شرقی دول صلیبی برای نفوذ بیشتر در شرق با تاسیس دول لاتینی و تامین امنیت متصرفات شروع شد. حنگ هفتم و هشتم صلیبی برای تصرف دمیاط و تونس برای مهار مصر و مغرب از تحرکات ضد صلیبی در مدیترانه و تامین سپر امنیتی در دو سوی مدیترانه و نیز اقدامات لانه گزینی درخط اناطولی بالکان در متصرفات بیزانس بود که با همکاری بیزانس سلاجقه ناکام ماند و از سویی شکست هفتم و هشتم به دور اول صلیبی کلاسیک خاتمه داد و غرب نتوانست اطراف دول لاتینی در شرق را در دو سوی مدیترانه و در نوار اناطولی –بالکان و مرز اروپای شرقی مهار کند و دول لاتینی شرق سقوط کردند و پرونده جنگ های کلاسیک بین المللی صلیبی بعد از دویست سال بسته شد و تلاش صلیبی بی معنا گردید. پادشاهی اورشلیم در مرکز سرزمین مقدس سقوط کرد و اورشلیم بعد از نیمه قرن 12 از روی نقشه محو شد و سرزمین مقدس به رویا پیوست و دنیای صلیبی بسیار کوشید تا سرزمین مقدس را برپا کند و نگه دارد اما همه تلاش انان ناموفق بود به طوری که جنگ های دوم به بعد را بیهوده خوانده اند و جنگ هشتم پس از شکست مفتضحانه هفتم برای پس گرفتن قلب سرزمین مقدس از راه مصر را احمقانه قلمداد شده است. و فقط پارادایمی صلیبی در مخیله سیاسی تاریخی غرب باقی ماند که وظیفه ان ورود به بحران دائمی صلیبی و مسدله شرق با اقدامات توسعه در شرق درفضای جغرافیایی خاصی است. فرضیه پژوهش استمرار روند حرکت غرب در همین پارادایم است. پدیدارشدن قدرت هایی که سابقه تاریخی ممتد رهبری صلیبی در محدوده اوراسیا دارند به مثابه راهبردی در استمرار پیشرفت تاریخی و تدریحی مرزهای غرب در شرق برای تاسیس شرق لاتینی است و معیاری تاریخی برای تخمین مواضع سیاسی دولت ها است.

بخش مهمی از زایش و پویش علوم ریاضی کلاسیک، مدیون ایرانیان در فرایند تمدن اسلامی است که در پی اجرای سیاست و درایت دولت ها و دانشمندان عصر بویهی، سلاجقه و ایلخانی به دست آمد، بنابراین می توان گفت: از پدیده های مهم تاریخ علم و تاریخ اجتماعی دوره میانه اسلامی، توسعه فوق العاده و هم زمان علوم ریاضی و مذهب تشیع در عصر ایلخانی است که اغلب با تدبیر سیاسی-علمی خواجه نصیرالدین طوسی همراه بود. مغولان که برخی از مورخان نحوه و آثار ورود آنان به ایران را با تصرف آن توسط اعراب مسلمان مشابه می پندارند، مرحله ای از تحول و تطور تاریخ علوم ریاضی را در ایران رقم زدند. مراغه و تبریز به مرکز فعالیت دانشمندان و پایتخت علمی ایلخانی مبدل گشت و علوم عقلی و نقلی اسلامی و خاصه علوم مربوط به شیعی توسعه شگرفی یافت، موضوعی که به روشنی تبیین نشده است، از این رو، مقاله حاضر در صدد است به روش توصیفی-تحلیلی و با مطالعات کتابخانه ای به این سئوال پاسخ دهد که: جزئیات دستاوردهای علمی در حساب، جبر، هندسه و مثلثات چه بوده است؟ یافته های این پژوهش، نشان می دهد در این دوره، با اوج گیری تولید ارصاد و نگارش زیج ها به چنان نوآوری های شگفت انگیزی دست پیدا کرد که به کالای رایج صادراتی به اروپا تبدیل گشت.

شاخصه هنر انتشار ایدئولوژی است .فاطمیان با کاربرد هنر ایدئولوژی خود را آشکار وماندگار ساختند و پیام آن ها برای همیشه در سینه تاریخ با مواد و موضوعات هنری ثبت شده است. در حالی که حکومت عربی اموی وعباسی ،سب علی ع وحذف وپنهان نمودن حقیقت اهل بیت در اندلس بود،فاطمیان پیوستگی نام محمد وعلی را با زبان هنر تثبیت کردند.پیام فاطمیان صدو پنجاه سال پس از سقیفه و قتل حسین این بود که جدایی نام محمد و علی ، روند غیر طبیعی قدرت پس از پیامبر بود و اعلام کرد دولت عربی اموی و عباسی که بر مبنای افتراق و فقط تعصب عربی پدید امدند شبیه پادشاهی روم وبیزانس و ساسانی است و روند طبیعی قدرت اسلامی نیست . این پیام در تحف و اشیا ء هنری فاطمیان ازجمله درگرافیک پیوستگی نام محمد و علی در بناهای بزرگ فاطمیان و مسکوکات و طراز منعکس شد .باشکوه ترین لحظه تجلی قدرت ایدئولوژیکی بوسیله هنر ، وقتی بود که پرده ای با تزئینات طراز فاطمیان به کعبه پوشاندند. موزه های سوئیس ، برلین ، نیویورک ، شهرها ی فرانسه، لندن، مندون روسیه ، هلند موزه امستردام و نورنبرگ المان، ایتالیا ،مصرمیراثی ارزشمند از هنر فاطمیان دارد که شرق شناسانی جون مارسی ،کونل ، کاله و... ان ها را وصف کرده اند. فاطمیان توسط هنرازپنج خلافت عربی انتقامی گرفتند که در روی تاریخ و اشیاء ثبت شده است . بیش از یک هزاره است که تاریخ فاطمیان با وجود تحریف صلیبی و تخریب ناصبی بوسیله عناصر هنری مقاومت می کند. تنوع و گستردگی هنر فاطمیان ابعاد هنر اسلامی با ریشه های باستانی را در بر می گیرد و از سویی نوعی از هنر اسلامی با ررنگ سیاسی اجتماعی و فلسفه خاصی است.

میراث باستانی تمدن به واسطه جوامع قرون وسطی به تکامل نهایی رسید و به دوره مدرن منتقل شد. در تقسیم زمانی تاریخ علوم، تمدن اسلامی بخش کالبدی تاریخ علم است. سارتن، پیش از دورانت و توین بی، زمینه های سیر تمدن ها در عرصه بین المللی را بیان کرده است. کارکرد دین در تولید تمدن دیدگاه مشترک آن ها است. تمدن اسلامی، پس از توسعه از طریق مغرب و اندلس، زمینه انتقال تمدن را فراهم نمود، خاورشناسان با پدیدارشناسی تمدن اسلامی پارادایم مطالعاتی در این زمینه شکل داده اند. این عملیات پژوهشی قرن ها پیش به وسیله ابن خلدون در گزارش بیش از نُه قرن تجربه علمی بشر در قرون وسطی، با تقسیم جدید ازعلم در روش و غایت و تفکیک دانش از جهل خرافات، انجام شده است. این مفهوم علم در تمدن اسلامی عامل سیر میراث کلاسیک علم و تمدن روم، یونان، اسکندریه و ایران است. این پژوهش به بررسی مفهوم علم در تمدن اسلامی در زمینه علوم طبیعی و پایه می پردازند که از رهگذر آن به توسعه و تکامل آن درباره شیمی به عنوان نقطه شروع روش علمی در تاریخ علم و انقلاب علمی در قرون وسطی پرداخته خواهد شد. فرضیه تکمیلی پژوهش این است که زمینه فلسفی ودینی و علت زایایی تمدن اسلامی در قرون وسطی سیره علمی پیامبر اسلام و واقع گرایی در کسب دانش است و دانش های مسلمین در قرون وسطی در قالب این نگرش به طبیعت توسعه پیدا کرد، و محمد (ص) سرآمد انبیاء در تمدن سازی است.

بدون تردید و بر اساس مستندات مادی موجود فاطمیان یکی از ادوار مستقل تمدن انسانی را در مصر رقم زدند. چند چهره تاریخ علم جهانی ارائه کردند و تمدن آن ها زیرساخت مادی تمدنی مصر تا چند قرن بعد از آن ها شد. از جمله نهاد آموزشی الازهر که سلطه آموزشی آن هزار سال دوام داشت. تشکیلات اداری ایوبیان و ممالیک در اصطلاح و در سازمان همان تشکیلات فاطمیان است. عصر فاطمیان دوره توسعه و ابتکار در حسبه، پزشکی، علوم پایه، معماری و شهرسازی، فلسفه، الهیات، فقه، ادبیات، علوم قران، نیروی دریایی، شیمی فیزیک و تغذیه و فرهنگ و هنر جشن و نمایش و تشریفات و توسعه مراسم تشیع غدیر و عاشورا است. ابعاد فرهنگ و تمدن اسلامی در عصر فاطمیان در افریقیه حاکی از اغازی نو درتمدن است. دوره جدید شهرسازی و عمران افریقیه با ورود، فاطمیان در افریقیه آغاز شد، فاطمیان چند شهر بزرگ سلطنتی، بندر مهدیه و منصوره و شهر زویله را بنا کردند. استحکامات نظامی و مراکز عبادی و آموزشی متعددی از جمله مسجد جامع بزرگ مهدیه را که تاکنون باقی است. تأسیس نمودند، بیشترین توسعه جامع قیروان در عهد فاطمی صورت گرفت، سبک معماری آن ها در ایجاد دروازه های بسیار بزرگ، سبک خاصی در عمران و شهرسازی است. بندر مهدیه از عمده ترین نقاط تجاری و صدور فرهنگ و تمدن اسلامی در مدیترانه غربی بود و کشتی های بزرگی از هند، ایران، اندلس، یونان بسیاری از ملل مسلمان و مسیحی همواره در آن توقف داشتند و کالاهایی را به اقصی نقاط جهان حمل می نمودند. فاطمیان را می توان بنیان گزار نیروی دریایی مسلمانان در مدیترانه دانست، ناوگان عظیم فاطمی بسیاری از تحرکات مخالفان در مدیترانه را تحت سلطه داشت و بر مدیترانه حکومت می کرد. پیشرفت فوق العاده ای در ساخت سلاح های جدید نظامی در عصر فاطمی در افریقیه پدید آمد، از جمله کارهای ابن القیّار در ساخت «النار المحرقه» است. بنیان گزاران مکتب طبی قیران از جمله طبیب شیعه احمدبن جزّار، شیبانی ادیب و متفکر ایرانی در عصر اغلبی از حامیان فاطمیان بودند و در سایه حمایت آن ها علم طب و ادبیات و فرهنگ عربی و اسلامی توسعه پیدا کرد. طبیب دونش بن تمیم (360 ه ، 971 م) آثار بسیاری در طب تألیف کرد از اطبای دربار منصور و قائم فاطمی در افریقیه بود. بناهای جدید فرهنگ و تمدن اسلامی که فاطمیان در افریقیه بنا نهادند در عصر زیری و بنو حماد دنبال شد و در تهیه و ضرب سکه، چندین دارالضرب فاطمی از جمله مهدیه، منصور و سیسیل تأسیس شد. در سکه های عصر فاطمی، سکه های شیشه ای سیسیل در نوع خود بی نظیر است. در صنعت شیشه و ساخت ظروف بلورین توسعه قابل توجهی در عصر فاطمی پدید آمد که برخی از آثار آن ها در موزه های اروپایی موجود است؛ صقلیه عصر فاطمی که زیر سلطه خاندان کلبی بود که از سوی فاطمیان حدود صد سال در سیسل حکومت کردند، خاطر دوره طلایی فرهنگ و تمدن اسلامی را در عرصه های مختلف در خود دارد. نظام آموزشی و تشکیلات اداری و حکومتی فاطمیان در افریقیه از نخستین سازمان های پیشرفته در قرون وسطی است؛ فاطمیان نخستین سازمان دهی مخفی برای تأسیس دولت و خلافت موفق را در غرب جهان اسلام سامان دادند. از بدیهیات تمدن نگاری عظمت وشکوه بی نظیر تمدن در عصر فاطمیان است. ویژگی این دوره ،تاسیس و اصالت و پویایی و زایا یی تمدن اسلامی عصر فاطمیان است که تا ادوار ایوبی و ممالیک را در دایره نفوذ و استحکام خود داشت و همچنان در اسمان تمدن اسلامی نور افشانی می کند، معتبر ترین مدرک در نگاه کلی به تمدن عصر فاطمیان قضاوت ابن خلدون است .ابن خلدون در مقدمه که تمدن نگاری دول اسلامی است برخی دول مغربی را بدوی و بی فرهنگ و تمدن دانسته است واز فاطمیان با عنوان صاحب حضاره با صفت استعظام و شکوه تمدنی یاد کرده است و تاسیس بنای با هیبت و عظیم را از وجوه تمدنی ان ها دانسته و با اصطلاح \" عظم مبانیها \" این فرهنگ و شیوه تمدنی فاطمیان را وصف نموده است. وجه اهمیت فرهنگی و تمدنی ان ها توسعه فقه اهل بیت در برابر فقه مالکی حنبلی و شافعی و تقسیم فکر حقوقی است. ابن خلدون این جابجایی فقه ها را ذکر کرده است و بر فاطمیان نام مروجان فقه اهل بیت را اطلاق نموده است .برای شکوه و استعظام تمدنی فاطمیان فقط وجود ابن هیثم کفایت می کند. ابن خلدون در وصف و تبیین علم مناظر ریشه های یونانی آن را ذکر کرده است و می نویسد در بین اسلامیان ابن هیثم در این علم تالیفاتی دارد. هفتصد سال گذشت تا تاریخ علم مدرن ابن هیثم را کشف کرد و اورا در نیمه دوم قرن بیستم پدر علم نور معرفی کرد .فرضیه پژوهش این است که استعظام تمدنی و حضارت فاطمیان، دافع امواج کینه و بد گویی از فاطمیان بویژه حاکم است که با دو انگیزه صلیبی و احقاد مذهبی همچنان در جریان است و ابن خلدون که خود با واژه های تمدنی از فاطمیان یاد کرده است، از این غرض ها بدور مانده است و مواضع متعادل نسبت به فاطمیان دارد. چهار وجه فایده تاریخنگاری تمدن فاطمیان این است که :1- تمدن فحل است.2- کارکرد تمدنی تشیع است .3- نقش کالبدی در تمدن جهانی است. 4- بازدارندگی است که پرداختن به وجه تمدنی فاطمیان، دافع از تهاجم تاریخنگاری معاند است.

نقش دین در تغییر رفتار شهروندان در عصر پست مدرن بوسیله مکتب انتقادی فرانکفورت در تحلیل تاریخ و اجتماع بررسی شده است و هابرماس آن را در کتاب قدرت دین اورده است. دین اسلام در قرون وسطی قدرت خود را در شهرسازی نشان داد این دین با تغییر رفتار شهروندی با هجرت و تاسیس شهر اغاز شد، با مهاجرت پیامبر الگوی رفتار انسان از شهر با اخلاق سرمایه داری مکه با رفتار ضد دینی شهروندان به مدینه شهر فرهنگ و قران شکل گرفت. انگیزه آن تکامل رفتار انسان است که کبرای کلی شهرسازی اسلامی و بنیان دموکراسی اسلامی برای شکل گیری شهر است و نشانه اصالت و عمق فلسفی و دینی شهر سازی اسلامی و از پدیده های شهرسازی قرون وسطی است. مبانی نظری آن رفتار فرد، اجتماع و حفظ محیط زیست است و در ادوار تاریخی شهر سازی اسلامی با اموز ه های بنیادین دینی و فلسفی در رفتار پیامبر و آثار فارابی ، ابن رشد، ابن رامی و ابن خلدون پیشگام در نظریه کلاسیک شهری بروز کرده است. تاسیس وتوسعه تشکیلات شهر اسلامی با وقف و حسبه در کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام(1392) از دولت پیامبر تا خلافت عثمانی و سلطنت صفویه امده است. پیامبر در اغاز این تشکیلات نخستین فردی است که رفتار شهروندان در محیط شهری را مورد محاسبه قرار داده است ( کان رسو ل الله اول من احتسب) حسبه مبنای نظری رفتار شهروند و شهرسازی اسلامی ریشه در سیره اداری و سیاسی پیامبر اسلام در تاسیس مدینه می رسد. مسئله پژوهش این که چرا با وجود تشکیلات اداری شهرداریها و مجامع علمی حقوق مجموعه مدونی در مورد حقوق فردی و اجتماعی و رفتار شهروندان تدوین نشده است. فرضیه پژوهش این است که امکان ارایه طرح جامع مدون کاربردی د ر مورد رفتار شهروندی و حقوق فردی و اجتماعی شهر سازی بر پایه مصادر غنی اسلامی و فکر فلسفی وجود دارد زیرا تجارب شهر سازی اسلامی وقوع ان را ثابت کرده است. ابن الرامی مهندس فقیه شهر ساز مشاور فنی قاضی الجماعه دولت حفصیان در قرن هفتم هجری یکی از سازندگان شهر تونس است که مجموعه مدونی از قوانین شهر سازی را برمبنای اخلاق اسلامی و مقتضیات عمران شهری هفتصد سال پیش تدوین کرده است. مواد پژوهش حاضر تحقیقات مولف از 1381 و رساله فوق دکتری با موضوع دموکراسی و شکل گیری شهر و شهر در گذر تاریخ(2012) است که با روش مکتب انتقادی فرانکفورت صورت گرفته است. از جمله پارادایم شهر اسلامی ( 1378) که با اقتباس از اموزه های اسلامی در شهر سازی و حقوق شهروندی نوشته شده است. مقاله دوره مدیترانه ای مغرب و افریقیه که روند شهرسازی و تبلور حقوق و اندیشه شهروندی در افریقیه از فتح عربی اسلامی تا قرن دوم هجری و از قرن سوم تا دهم هجری به شهرسازی اسلامی و شهروندی پرداخته است. نکته قابل توجه امکان تدوین فقه اجتهادی شهر بویژه براساس نظریه اجتهادی تشیع و توان اصول فقه تسنن در پرداخت معارف و حقوق شهروندی برمبنای نوازل فقهی است که ابن رامی در مجموعه اجتهادی خود در مورد حقوق شهرسازی و شهر و شهر وند با عنوان اجتهادی احکام البنیان تدوین کرده است.

مقاله تحریر و تحلیل و تبیین مجدد پژوهش تاریخی اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود فاطمه معصومه به قم است که در کنگره بین المللی مکانت فرهنگی قم و حضرت معصومه در 1384 حرم قم به صورت سخنرانی ارایه شد. حوادث تاریخ 180 تا 230 هجری را در چهارچوب پارادایم جامعه شناسی تغییرات فرهنگی از دوره باستان به اسلامی و تشیع بدون پیش فرض ها و عقاید معاصر بررسی کرده است. اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود فاطمه معصومه تابع رویدادهای حد فاصل شهادت موسی بن جعفر تا شهادت امام رضا و برخوردها بین موسی بن جعفر با هارون رشید و شدت تشتت فرقه ای رو به انهدام تشیع در قم بین شیعیان است که با تاسیس تشکیلات مستقل شیعی بوسیله امام در برابر تشکیلات سنتی خلافتی همراه است که در تدبیر امر قم وثبات تشیع امامیه موثر افتاد. مواضع موسی بن جعفر با خلافت عباسی و بزرگترین خلیفه ان هارون به منزله جنگ تمام عیاربا خلافت و اعلام عدم مشروعیت دینی ان از سوی موسی بن جعفر است این موضع امام باعث تغییراتی انقلابی در شرق و غرب جهان اسلام و فروپاشی یکپارچگی امپراطوری عباسیان و تاسیس چند دولت شیعه و قدرت محلی و قیام های گسترده علویان شد. این بحران سیاسی فرهنگی با تدابیر اقتصادی و نظامی و با لشکر کشی هارون به مرز قم و سیاست فرهنگی مامون، ولایتعهدی امام رضا و ترور فضل بن سهل و امام رضا و شهادت فاطمه معصومه و انتقال قدرت از ایران به بغداد و احیا مجدد تعصب عربی و حذف همه فرق غیر امامیه و غلبه امامیه بر قم به پایان رسید و شکل فرهنگی قم تعییر کرد و پایگاه امامیه شد. این وضع فرهنگی برایند مجموعه رفتار کنش گران سیاسی نظامی فرهنگی است .تغییری از نوع رفض در قم شهر کلاسیک ایرانی هنگام خروح از دوره باستان به دوره اسلامی به تدریج با ساختار احتماعی سیاسی چدبد شکل داد. این فرایند فرهنگی فرضیه پژوهش است که شکل گیری جریانی از اندیشه فرهنگی در این شهر تحت تأثیر جاذبه و دافعه امام رضا و فاطمه معصومه است که در پی آن وکلای امام رضا واصحاب امام مبانی اساسی «فرهنگ شیعه امامیه» را در قم تدوین کردند. پژوهش به طور اجمالی به سیاست فرهنگی خلافت عباسی در قم ورئوس حوادث فرهنگی آن مقارن سفر فاطمه معصومه به قم و پیامدهای سفر حضرت در تغییرات فرهنگی پرداخته است. اوضاع فرهنگی هنگام نزول ایشان به قم تشتت فرقه ها است که در توقف امامت و انهدام تشیع امامیه مشترک بوند این وضع حاری در قم با وحود فاطمه معصومه درهم شکست. خبر من زارها عارفا بحقها فله الجنه حق فرهنگی فاطمه معصومه در عبور تشیع از ویرانی توقف بود. امام رضا، فاطمه معصومه، هارون الرشید، مامون عباسی، جاحظ، ثمامه بن اشرس، و صیف کامه، سردار دیلمی (م 253 ه )، برقی، احمد بن الحسن بن سعید بن حماد، ملقب به «دندان»، مقدسی، مسعودی، زینب، موسی بن جواد، کنشگران فعال پهنه مکانی فرهنگی متصلی بین بغداد قم ری مرو در طی پنج دهه( 180- 230 )بودند که ثمرات نزاع آن ها در جاهای مختلف به صورت غالب و مغلوب ظاهر شد از جمله تاسیس شهر امامیه در قم وجه غالب است. فعال ترین کنشگر فرهنگی این عرصه مامون عباسی است و با همه نقشه ها نتوانست امام رضا را وادار کند مقتضیات امامت را به خاطر منافع خلافت رها کند و همین را امام در توجیه پذیر ش ولایتعهدی در تشبیه به امام علی متذکر شده است که حلافت را پذیرفت و مقتضیات امامت را برای خلافت کنار نگذاشت و دولت عدالت ارایه داد. تمدن اسلامی در عصر توسعه ان محتاج وجود امام رضا ع بود و از جمله در گفتگو بین الادیانی و تمدنی نیاز به وجود انسان کامل در هنگام بخران انسانی احراز شد که نقطه مشترک رفتار امام رضا و علی در سبک رفتار سیاسی است. برنامه سیاسی اهل بیت برای انتقال مکتب اندیشه شیعه به قم از عصر امام صادق و با هجرت فرهنگی اصحاب او اغاز شد که ان ها را با عبارت\" لنا قبر\" در قم ، به اینده روشن تشیع در قم با اثر مقبره گزینی یکی از اهل بیت در وقوع تغییرات فرهنگی را بشارت داده بود.

هر پژوهش مطالعه بنیادی تاریخ اجتماعی علم و فرهنگ و اموزش و مذهب ایران در دوره انتقال در حوزه مطالعات شهری در مورد یک شهر در قرون وسطی است. یکی از ماندگارترین موارد تحقیقات شهر، شهر قم است. تاریخ شهر قم نمونه بارز شهرنگاری در قرون وسطی است که ویژگی های کالبدی شهر باستانی و قرون وسطی ودوره اسلامی را هم زمان در خود حفظ کرده است. این مهم با بررسی حوادث قم از اواخر دوره باستان تا پیدایش شهر اسلامی قم در قالب مطالعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی ،فرهنگی، علمی و آموزشی در کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری(1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هجری (1381) صورت گرفت. این عناصر کالبدی و سنتی شهر را براساس کتاب تاریخ قم حسن قمی و مصادر تاریخی و جغرافیایی موید آن با توحه به پارادایم تاریخ محلی تحلیل و تبیین کرده است. عناصر اصلی تاریخ محلی تغییرات طبیعی و مذهبی و سیاسی و اقتصادی درکتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری تاریخ قم به شکل مبسوط در این پژوهش به کار رفته است. گزارش تاریخی این شهر بیان شهری است که در حال تغییر از بافت شهر باستانی به قرون وسطی قرارگرفت و سرانجام در طی فرایند ی سیاسی اجتماعی مذهبی و اقتصادی، فرهنگی و علمی شکل شهر از باستانی به اسلامی تبدیل شد. در کتاب فرایند شکل گیری شهر در قرون وسطی (1395) ایران در دوره انتقال از عصر باستانی به دوره اسلامی و کتاب تاریخ اجتماعی قم و مقاله اوضاع فرهنگی قم هنگام ورود حضرت معصومه (1384)، زمینه ها و عوامل مختلف به عنوان الگوی دگردیسی شهر باستانی به اسلامی بررسی شده است. تاسیس مکتب علمی شیعه امامیه در قالب مدارس علمی و آموزشی در زمینه های حدیثی، فقهی، کلامی، سیاسی، ادبی در زمینه ای از سیر تاریخی گردش قدرت در قم انجام گرفته است که با اقدامات عرب در فرایند ورود اسلام به قم در قرن نخست هجری شروع شده است و در روابط سیاسی اجتماعی فرهنگی در ادوار سیستم ارتباطی وکالت ائمه شیعه، والیان امویان، والیان و نقبای عباسیان، دولت های علویان طبرستان، ال بویه وال زیار و برخورد و ارتباطات عاصر عرب- ایرانی به تدریج استمرار پیدا کرده است و سرانجام در حدود 420با آغاز ضعف ال بویه عامل توسعه قم در نیمه قرن پنجم هجری دوره ای ممتاز از تاریخ ایران دوره اسلامی رقم خورده است که بخش کالبدی تاریخ تشیع در قم است. نقطه گردش تاریخی و اتکا در پیکربندی این بررسی تاریخی حادثه 182 هجری و استقرار بزرگترین خلیفه ها رون در نزدیکی قم برای کنترل بحران خراج و در واقع برای جلوگیری از تاسیس دولت و قدرت مستقل محلی در قم است. روند نحرکات سیاسی قم می توانست منجر به تاسیس دولت محلی در قم مانند دولت محلی طاهریان و صفاریان و ال سامان بشود تاسیس قدرت مستقل محلی در قم برای خلافت عباسی زیانبارتر از تاسیس فاطمیان در مصر بود و باعث از دست رفتن قدرت خلافت عباسی از سراسر ایران می شد، خلافتی که در گیر مسئله بیزانس و دول محلی بود. دیگر نقطه عطف و گردش تاریخی در قم، رویداد های 198 تا 203 است که با هجرت و وفات امام رضا و حضرت معصومه و تاسیس دو شهر مقبره ای در ایران شروع شد و زمینه و روند رو به توسعه آموزشی علوم شیعیان در قرن سوم و چهارم هجری را پی ریزی کرد که نقطه آغاز تشیع و پیدایی وضعیت فکری علمی اموزشی، فرهنگی و اوضاع احتماعی – سیاسی قم در قرون نخستین هجری بویژه چهار قرن نخست هجری است. این موقعیت در منطقه جبال ایران با مرکزیت قم با توجه به اقدامات والیان خلافت اموی و عباسی و دولت های ال بویه، زیاری و دولت علویان طبرستان و نفوذ آن ها در ری و حضور موثر نقبای قم در دستگاه های دولتی به تدریج بوقوع پیوست. فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و وضعیت علمی آموزشی سیاسی اجتماعی اقتصادی و فکری و فرهنگی قم در فرون نخستین هجری و تاریخ تشیع در قم و.فاطمه معصومه و امام رضا و پیامدهای سفر آن ها به ایران و تاسیس مکاتب فکری شیعه امامیه در قم از ارکان اصلی کتاب یاد شده است. کتاب فرهنگ و تمدن قم در قرن سوم هجری (1383)و مقاله قم در دو قرن نخست هحری (1381) با عناوین مختلف ازجمله، اوضاع سیاسی و مذهبی قم در دو قرن نخست هجری و فرایند فتح قم در قرن نخست هجری و بررسی پیامدهای سفر امام رضا به ایران، اوضاع علمی و آموزشی شیعیان قم در قرون سوم و چهارم هجری, به عنوان رساله کارشناسی ارشد مورد انتحال قرار گرفته است .مسئله پژوهش تلقی قم به عنوان شهر در حال تغییر است و فرضیه پژوهش تاثیر مجموعه ای از عوامل فیزیکی - متافیزیکی در تغییر است. این عوامل درکتاب یادشده (1383) تحلیل و تبیین شده است، فرضیه این که فرایند دینامیکی این عوامل باعث دگردیسی قم از شهر باستانی به اسلامی است عامل اصلی فرایند یاد شده در قرن سوم هجری و ناشی از آثار وجودی امام رضا و فاطمه معصومه است. این عوامل به صورت پارادایمی ثابت می تواند تغییرفرهنگی –تمدنی ایران از دوره باستان به دوره اسلامی که مرحله ای اساسی در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران از ورود اسلام تا سقوط ال بویه است را به خوبی تحلیل و تبیین کند.

یکی از عوامل اصلی حرکت تمدن ها علوم پایه بویژه علم حساب و ریاضیات و نقش کاربردی آن ها در توسعه بنیادین و پایدار سایر علوم وصنایع است و دانش ریاضیات و حساب رکن اصلی تمدن است، که در عهد دولت حفصیان که خود نمونه مستقلی از تمدن اسلامی در غرب جهان اسلام را بوجود آورد علوم پایه که از عهد موحدین اوج گرفته بود، از رشد و توسعه قابل توجهی برخوردار شد و در حد واسط بین توسعه دانش علوم پایه از قرون وسطی به دوره نوزایی تمدن در اروپا قرار گرفت. فرهنگ و تمدن اسلامی در عهد دولت حفصیان در افریقیه ( لیبی، تونس، الجزایر کنونی ) در بخش غربی جهان اسلام به اخرین مرحله تکامل نهایی خود رسید. حفصیان در توسعه تعلیم و تربیت و تاسیس نهاد های آموزشی موفقیت چشمگیری بدست اوردند و تونس پایتخت آن ها و شهر بجایه از بزرگترین مرکز فراگیری و رشد علوم شد. شکوفایی علوم در عصر حفصیان باعث شد ابن خلدون نخست وزیر دولت حفصیان بخشی از عمر خود را صرف نگارش این پدیده شگفت انگیز قرون وسطی نماید. ابن خلدون در کتاب مقدمه سیر علوم از جمله ریاضیات در تمدن اسلامی تا شکوفایی آن در عهد حفصیان را ذکر کرده است. سیر تکاملی دانش ریاضیات در عهد حفصیان بنابر تحقیقات متخصصان تاریخ ریاضیات اسلامی آخرین مرحله تکامل علم حساب در تمدن اسلامی است و جایگاه کالبدی در تاریخ جهانی علم ریاضی دارد. از فعالیت های علمی قلصادی و ابن البنا دو دانشمند ریاضی دان از غرب جهان اسلام به عنوان مقدمه ای برای علوم ریاضی پیش از دکارت و پاسکال یاد کرده اند افریقیه. دروه طولانی حکومت حفصیان شاهد تحوّلات چشم گیری در عرصه طب، هنر، تمدن، شهرسازی، فرهنگ و علوم اسلامی بویژه در زمینه ریا ضیات بود. پژوهش به بخشی از دست اورد علمی ان ها در عرصه حساب و ریاضیات با ذکر اثار علمای عصر حفصیان از جمله قلصادی و ابن البنا و حصار و قسنطینی پرداخته است که در اثار به جا مانده از آن ها ابتکاراتی در تاریخ ریاضیات انجام داده اند. برخی خاورشناسان چون رنو تقدم ریاضی دانان دوره حفصیان بویژه در استفاده از رموز در جبر را مورد بررسی قرار داده اند. چکیده این مقاله در کنفرانس بین المللی ریاضیات در دانشگاه سان دیا کو امریکا (2013)نمایه شده است و در چهل و هفتمین کنفرانس ملی ریاضیات ایران در دانشگاه علم وصنعت ایران(1397) به صورت شفاهی ارایه شده است و بخشی از کتاب علوم و معارف عهد حفصیان است که به صورت این مقاله مجددا تحریر شده است. این پژوهش تمدن اسلامی را به عنوان پدیدار و واقعیت تاریخی در نظر گرفته است. چهت تغییراتی باعث شد ادامه تحقیقات این علم پایه از مرزهای تونس به اروپا منتقل و در آن جا به توسعه برسد و حیات آن در زمینه سازی تمدن غرب مسیحی ادامه پیدا کند. حساب و ریاضیات علوم کاربردی و نقش خون در رگ های سایر علوم وصنایع دارد، وضع اجتماعی و سیاسی و فرهنگ و تغییرات نفس انسان ها ارتباط منظم و سیستماتیک بین علم پایه و سایر فنون را در تمدن اسلامی از دست داد و در مغرب زمین بدست اورد. این یکی از فرضیه های پژوهش است چرا اخرین مرحله تکامل ریاضیات در تمدن اسلامی که در عصر دولت شیعه موحدین به مرحله کاربردی ریاضیات در سایر علوم وصنعت رسیده بود و در عصر دولت بنی احمر در غرناطه اندلس توسعه یافت اثاری اسلامی در کاربرد ریاضیات خلق شد و مبانی نظری توسعه بامهاجرت قلصادی از اندلس به تونس پایتخت حفصیان وبوسیله ابن البنا در عهد مرینی به اخرین حد توسعه رسیداما این اخرین قدم اسلامی اولین گام توسعه کاربردی ریاضیات در غرب مسیحی است. به نظر می رسد فروپاشی زمینه فلسفی فرهنگی اقتصادی و سیاسی اجتماعی جهان اسلام در اثر هجوم صلیبی از غرب و مغول از شرق امکان توسعه طبیعی علوم پایه را از شهرهای اسلامی گرفت. یکی از مهمترین وجوه اهمیت کالبدی دکارت بنیانگزار فلسفه و علوم نوین در غرب نگارش ریاضیات و هندسه تحلیلی و کاربردی است که در تمدن اسلامی در حال وقوع و تکامل بود.

ناپایداری تشیع پدیده ای تاریخی جهان اسلام آندلس، مغرب ، مصر ،هندوستان، ماورائالنهر ، بین النهرین ، حجاز است ،مولف مفهوم ژئوپلیتیکی ناپایداری را درمقاله دول شیعه در شما ل افریقا (کنفرانس تحولات خاورمیانه و شمال افریقا ، انجمن ژئوپلیتیک ایران سوم اسفند سال 1390 ) مولفه های ناپیداری است و پژوهش بررسی ناپیداری تشیع در اندلس در لحظات احتضار بلنسیه نقطه استراتژیک اندلس برهمین اساس است. آندلس نوعی ناپایداری مضمن را از دوره گوتی به ارث برده بود و امویان و عباسیان بویژه برای حذف قدرت تشیع از اندلس آن را نهادینه کرد به طوری که به سقوط اندلس رسید.دانشمند شیعه، ابن اباردرصدد بسیج غرب اسلامی با شعائر اهل بیت برای نجات اندلس بود ونتوانست واندلس در سراشیب سقوط نهایی رفت زیرا حذف تشیع ازاندلس پتانسیل مسلمانان برای حفظ اندلس را خنثی کرد، قتل او مشخص کرد،دولت ممالیک مانع اقدامات ابن ابار شده است . ویروس ناپایداری را پیشتر سقیفه به جهان اسلام تزریق کرده بود و لذا سلسله ای توطئه از فتوحات تا سقوط زمینه های ناپایداری تشیع در اندلس است . کتاب تاریخ تحلیلی اندلس 1389 تحلیل و تبیین این توطئه های ناپایدار کننده را شروع کرد و تقابل امویان با شیعیان و سرکوب حرکت ها و قیام های شیعی را نشان داد وکتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389) \"تقابل و حساسیت عباسیان با فاطمیان و علویان»، را به شکل بسیار مفصل \" ، ادریسیان و فاطمیان در جزیره سیسیل و دولت بنی زیری و دولت مرابطین و دولت موحدین و جانشینان آن حفصیان و بنی مرین بررسی نمود ، مقاله علل ناپایداری دولت های شیعی در شمال افریقا تحرکات دولت اموی و عباسیان در حذف تشیع از مغرب پرداخت ، مقاله ادریسیان در مجموعه مقالات کتاب تاریخ تشیع ( 1390 )هم این مطلب را تحلیل کرده است . مقاله 1381 بررسی تحولات فلسفی و کلامی عهد مرابطین در مبارزه با انذیشه شیعی به شکل تاریخی و کلامی و فلسفی و سیاسی و نظامی است ، مرابطین برای عباسیان تشیع را در اندلس برچیدند و در مغرب از ریشه در اوردند . مقاله تحولات فلسفی و کلامی موحدین ( 1382) علل ناپایداری تشیع در اندلس است و مقاله مهدویت در غرب اسلامی( 1384) استفاده ابزراری ازآموزه مهدویت بوسیله امویان مرابطین است مقالات و اثار مولف ناپایداری تشیع در اندلس را به خوبی تصویر کرده است ومورد انتحال در اثری با نام علل ناپایداری تشیع دراندلس قرار گرفت که فقط با تغییر کلمات است و نوعی ریزه خواری و سرقت پوشیده در نتیجه رانت اموزشی و کج روی پژوهشی است ( بویژه اگر شخص باسمت و مسئولیت در سن نزدیک شصت سال بدون هیچ سابقه پژوهشی در موضوع مورد نظر،در حال اخذ دکتری باشد ) تحقیقات مولف که منتحل از آن ها آگاه بوده است رساله دکتری شد دسته بندی مطالب مقالات و تحقیقات مولف از 1381 به بعد است که بدون هیچ اشاره به آن ها انتحال شده است . این که چگونه و با چه احساسی چنبن سرقت ادبی صورت گرفته است چیزی جز تمسک به شیوه طغیان اخلاقی و ستمگری امویان نیست و این منتحل با امویان اندلس بویژه با محمد بن هشام بن عبد الجار خلیفه اموی اندلس که برای جلب قلوب مردم خود را مهدی نامید و به اصطلاح جدیداز مهدویت استفاده ابزاری کردندویا با مهدی مرابطین عبدالله بن یاسین که او هم با مهدوین چنین کرد،قرین ومحشور است ونیز کسانی که ابزار برای او تهیه کردند. خطوط و محور های اصلی تحقیقات پیشین مولف که انسان با انصاف مطالعه کند متوجه می شود ازلحاظ کمی وکیفی به خوبی ناپایداری تشیع دراندلس راتحقیق کرده است،مقاله مرابطین که اساس وشروع پژوهش است حایزرتبه درمقالات کشور شد. سالها تحقیق مولف براساس مصادراندلس، چهار عامل ناپیداری چنانکه ذکر شد رامعلوم کرده است واین فرد منتحل همین چهار مولفه را اورده است. انتشار اسلام درجهان همراه توسعه تشیع بوده است اما گسترش اسلام ازافریقیه تا پواتیه با محنت وحذف مواجه شد.

افریقیه محل ظهور و سقوط سلسله معمر حفصیان در کره زمین دارای اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی بوده است . و گردش قدرت دران با ظهور وسقوط های تاریخ ساز همراه است .دوره باستان محل گردش قدرت روم و ایران بود و در قرون وسطی محل رفت و امد چند دولت اسلامی از جمله پیدایش و فروپاشی دولت حفصیان است که از جهات مختلف حایز اهمیت است و هنوز در دوره مدرن محل نزاع امپراطوری ها و اکنون ابرقدرت ها است . نام این منطقه با دولت حفصیان خاکریز کلیدی مدیترانه غربی برای قدرت اسلامی گره خورده است زیرا اخرین مرحله تمدن اسلامی را رقم زد . فرضیه اصلی پژوهش این است که علل اصلی انهیاردولت دیرپای حفصی ، جنگ قدرت هایی است که بدنبال تاسیس امپراطوری بودند در کنار فقدان زمینه استحکام مردمی است . سایر عوامل فرعی فروپاشی در مجموعه ای از علل داخلی و اسباب بیرونی مرتب شده است . برایند تدریجی مجموعه این علل در کنار هم زمینه های سقوط حفصیان را فراهم ساختند . علل بیرونی به خلا قدرت در مدیترانه غربی و از دست رفتن تنگه استراتژک طارق به فروپاشی دولت بنی مرین در مغرب و بنی احمر اندلس در دو سوی تنگه جبل الطارق باز می گردد و مسلمانان با انهیار قدرت بنی نصر و بنی مرین در 869ه ، و در 898ه قدرت نفوذ بر تنگه را از دست دادند. دلیل بیرونی دیگر اغاز و شدت گرفتن رقابت دولت عثمانی و دولت های اروپایی در مدیترانه غربی است. دولت عثمانی که می خواست بر مدیترانه شرقی و عربی مسلط شود برای حفظ منافع خود در مدیترانه به ایجاد پایگاه دریایی در سواحل افریقیه روی اورد و بنادر مهم ان مانند قسطنطنیه را در 857ه ، و الجزائر را در 920ه را اغا ز کرد . بدنبال فروپاشی نهایی اندلس سه امپراطوری بزرگ پرتغال،اسپانیا و خلافت عثمانی شکل گرفت که به رقابت با امپراطوری عثمانی در مدیترانه پرداختند . نصاری تحرکات زیادی در سواحل مدیترانه غربی آغاز کردند و طرابلس و بجایه را در 914 و 915 هجری اشغال کردند. رقابت ترک ها و نصاری برای تصرف شهرهای ساحلی شدت گرفت پیدایش حاکمیت جدیدی در نقشه جهان با کشف قاره آمریکا در آغاز قرن دهم رقم خورد و باعث تغییر اساسی در نقشه سیاسی منطقه مدیترانه غربی شد و شرایط جدید سیاسی در برابر دولت حفصیان قرار داد ..از جمله علل داخلی تزلزل در حاکمیت داخلی دولت حفصیان وضعف سلاطین است که تا زمان نخستین اشغال تونس توسط سردار عثمانی خیرالدین بار باروسا چهار سلطان حفصی از 893ه تا 941ه حکومت کردند. از جمله علل داخلی که همه مدیترانه بویژه افریقیه را در گیر کرد بیماریهای فراگیر است . دوران حکومت اخرین دوره و سده حکومت حفصیان با طاعون های فراگیر در حد فاصل سال های 827ه تا 900ه و موجی از مرگ و میر و قحط و غلای عام همراه بود و دولت حفصی را زمین گیر کرد. سلطان عثمان حفصی در سال 900ه در اثر طاعون درگذشت. یکی از علل مهم داخلی عامل انارشی عرب است که پس از حکومت عثمان حفصی شدت گرفت و جانشین او، ابوعبدالله حسن بن محمد، در 932ه با شورش فراگیر اعراب موجه شد شدت آزار اعراب به ویژه در اواخر دوره حفصی به حدی است که برخی از متون از آنها به عقرب تعبیر کرده اند. از جمله علل اقتصادی دخالت دولت حفصیان در تجارت داخلی و خارجی ومالیات های کمر شکن است و علت اداری سقوط انتخاب دوپایتخت و استقلال طلبی برخی نقاط مانند جربه که همگی باهم اختلاف داشتند و تصفیه خونین تشیع در اغاز خلافت حفصیان است که فتنه ها به دنبال داشت . در این ایام خلافت حفصی در گردابی از فتنه های داخلی و تهاجم خارجی دول اروپائی و دزدان دریائی وابسته به آنها گرفتار آمده بود. خاصّه آنکه دعوت حسن از نصاری موجی از اختلاف بین بزرگان حفصی و مردم که با حمایت رهبران صوفی، پرچم جنگ و مقاومت در برابر نصاری را برافراشته بودند، پدید آورد. از سوی دیگر، احمد پسر حسن والی عنّاب نیز، به دلیل مخالفت با عملکرد پدرش در همکاری با نصاری، تونس را اشغال کرد و حسن را دستگیر و به خواسته گروه زیادی از مردم که خواستار اعدام او بودند، گردن نهاد. تمایل به نصاری و دور شدن از عقاید موحدین و طمع مسیحیان به تنصیر دولت حفصیان از زمینه های سقوط است. به طور اجمالی خیانت نیروی مغربی که به اندازه توطئه نصار ا و یهود بود را نباید در سقوط حفصیان نادیده گرفت . احمد از شورش اعراب که همچنان به غارت و تباهی مشغول بودند، رنج می برد و با خزانه خالی کاری از دست او ساخته نبود.پس با فتوای جهاد علمای دینی بر علیه اعراب، سپاه خاصی به نام زمازمیّه جهت سرکوب آنها تشکیل داد. سرانجام خلا قدرت در تونس موجبات اقدامات دولت اسانیا خلافت عثمانی برای تصرف تونس شد .پژوهش حاضر تحریر مجدد تحقیقات مولف در مورد دولت حفصیان و علل فروپاشی ان ها است .ضربه نهایی که به تونس وارد شد از سوی دو امپراطوری بود که مردم و بزرگان با اختلاف باهم چشم همکاری از هریک از ان ها داشتند اما ان دو به تناوب تونس را کوبیدند و چنان ضعیف شد که در دامن عثمانی سقوط کرد .

مفهوم علم در تمدن واژه کلیدی شناخت تمدن است و نقش کلبدی در پیدایش و توسعه و انتقال تمدن دارد. تمدن موضوعی با ماهیت علم است و تار و پود آن توسعه و انتقال علوم است. تمدن اسلامی از موجودات علمی است که دارای دو تاثیر است. تاثیر تاریخی و تاثیر پدیداری که در مواد متن و دانشمند ظاهر شده است. تاثیرات ابن سینا، رازی، ابن هیثم، خیام، فارابی، ابن رشد، محی الدین عربی، قلصادی، و بسیاری از دیگر چهره های تمدن اسلامی در تاریخ علم جهانی مشهود است. بخشی از این تصویر مربوط به تمدن اسلامی در غرب اسلامی است که امروز در محافل شرق شناسی که مهمترین موضوع اصلی و از اصول موضوعه آن، تحقیق در پدبدار تمدن اسلامی است در جریان است، این پژوهش ثابت می کند که تمدن اسلامی پدیداری غربی نیست و واقعیت تاریخی است که حداقل چهار قرن از عمر مفید تاریخ علم جهانی و زندگی علمی انسان را رقم زده است. سوال این است که این حافظه تمدنی به عنوان واقعیت اصیل اسلامی تاثیر می کند و یا با عنوان موجودی پدیداری که ذهن خاورشناس پس از ششصد سال کارعلمی در ماده تمدن اسلامی خلق کرده است ؟ کار سترگ فارابی، رازی، ابن خلدن در تمدن و علم نگاری قرن ها پیش از شرق شناسان این فرضیه را ثابت می کند که تمدن اسلامی واقعیت اصیل اسلامی است. ابن خلدون(732-808) پرچمدار نمونه متکامل تمدن نگاری در جهان و ثمره تمدن اسلامی در نمونه غربی آن در مقدمه تمدن اسلامی را از عهد پیامبر (ص) که عهد نخستین علم گرایی است تا قرن نهم هجری بیش از هشت قرن تجارب علمی بشر در قرون وسطی را با رویکرد علم به مفهوم ساینس گزارش کرده است. او مانند رازی لکن یکصد و هشتاد سال بعد علوم در تمدن اسلامی را با بیان عقل تجربی و با عنایت به جدایی اساسی علوم در روش و غایات دسته بندی کرده است و به شکلی با تاریخ به عنوان علم عمران و با توجه به مفهوم علم به معنی ساینس شروع کرده است و به جدایی علم از خرافه و تحول ان در تمدن اسلامی تصریح نموده است. در عصر حاضر مرحوم زرین کوب در بررسی سیزده علم اسلامی با رویکرد ساینس تصریح کرده است که تمدن اسلامی راه تحقیق و ابتکار را بر فراز میراث یونان ایران و هند گشود. در بین خاورشناسان معاصر که گرایش وسیعی به گزارش و وصف پدیده تمدن اسلامی در قرون وسطی از خود نشان داده اند، سارتن در اول قرن بیستم در تاریخ علم جایگاه تمدن اسلامی در تاریخ ساینس را به طور جزیی و مبسوط دسته بندی کرده است و بویژه هونکه است که در سراسر کتاب فرهنگ اسلام در اروپا علم به مفهوم ساینس را از تمدن اسلامی تا رنسانس اروپایی با بیان چندین علم تجربی، دنبال کرده است. مفهوم علم در تمدن اسلامی همان میراث کلاسیک تمدن روم یونان و اسکندریه و ایران است که این مفهوم عامل بنیاد و توسعه و انتقال و پذیرش بین این تمدن ها بوده است. رزنتال و زرین کوب و سارتن و هونکه بر همین مفهوم علوم اسلامی را معرفی کرده اند. به نوشته رزنتال پذیرش میراث کلاسیک یونان بوسیله مسلمین ریشه تاریخی در شکل گیری ابتدایی مفهوم علمی بین مسلمانان است که باعث نوزایی یونانی – عربی شده است و متعاقب آن پذیرش تمدن هند و ایران رخ داده است و تمدن اسلامی بدون میراث یونانی وجود خارجی نداشت. این روح علمی در جامعه اندلسی توسعه یافت به شکلی که در زمان پیدایش تمدن اسلامی در غرب اسلامی که نمونه متکامل شرقی اآن است تاریخ تمدن شاهد ابن سینای دوم رازی دوم، خیام دوم، متنبی مغرب، ابن عطیه، ابن هشام، در پزشکی، نجوم، ریاضیات، شیمی و ادبیات و تفسیر و فقه است و آثاری با عناوین فضل تمدن اندلسی بر تمدن شرقی تدوین شد، فضل تمدن اندلسی بر تمدن شرقی تشدید درجه علمی و شیوه های علمی است که برای انتقال علم از جمعیتی به جوامع دیگر از ضروریات است. پژوهش حاضر مهمترین مداخل تمدن برای اثبات این فرضیه را به شکل اجمالی از کتاب تاریخ تحلیلی اندلس و تاریخ تحلیلی مغرب (1389) و کتاب مطالعه تحلیلی فرهنگ و تمدن اسلامی در غرب اسلامی در قرون وسطی( 1395) و مقاله پارادایم انتقال علوم از تمدن اسلامی از ایبری به اروپا درقرون وسطی است که در سمینار بین المللی کره جنوبی ( 2012) ارایه شده است، استخراج کرده است و آن ها را به صورت پژوهش حاضر تدوین نموده است. پژوهش یکی از ادوار بیست و پنج گانه تمدن را در مرحله ای فوق العاده از پایداری و توسعه علم در غرب اسلامی و انتقال آن به اروپا در قالب ارایه فرضیه اجتماعی نقش نفس انسانی در انتقال علوم درجوامع را بررسی کرده است.

پدیده تمدنی و فرهنگی عرفان و تصوف فرایندی سیاسی اجتماعی در غرب اسلامی است و دارای اثار زود و دیر تمدنی و سیاسی نظامی و فرهنگی است. این حریان انسانی از کاز فتح اندلس تا نخستین روز های سقوط جریان پیدا کرد و تنها دستاورد تمدن اسلامی در اندلس و مغرب است که هنوز این ادبیات عرفانی در بالاترین سطح مورد استفاده بین المللی در شکل مکتب عرفانی محی الدین عربی است. تصوف در غرب اسلامی سه مرحله را پیمود و به شکل نهایی در مکتب المریه و مرسیه ای اندلسی محی الین عربی و ابن سبعین ظهور کرد و جریان عرفان و تصوف در جهان را تاکنون در سایه معارف آن ها قرار دارد. از ابن مسره(319-931) تا ابن قسی و سپس از ابن سبعین و محی ادین عربی دور سوم و نهایی جریان تصوف در غرب اسلامی را سامان دادند. مرحله اول معارف عرفانی اخوان الصفا وارد غرب اسلامی شد و ماده اولیه فلسفه، عرفان اندلسی و مغربی را ساخت و در مرحله دوم عرفان اندلسی در ایبری درعصر مرابطین بوسیله ابی مدین ( 511 ) توسعه یافت و توسط حرکت پیشوایی ابن قسی رقم خورد و در مرحله سوم با ششتری، شاذلی و ابن سبعین و محی الدین عربی شکل گرفت دوره سوم دوره تکامل و توسعه کمی و کیفی هم زمان مکاتب عرفانی در جهان اسلام در قرن ففتم و اغاز قرن هشتم است و خلق وجود کتبی عرفان اسلامی در شرق و غرب عالم است. محصول نهایی این مرحله که نقطه مشترک هم زمان عرفان اسلامی در سراسر جهان اسلام است تولید پاراذایم ذهنی خاصی در اندیشه عرفان اسلامی با عنوان تصوف فلسفی است. از جمله پدیده های فرهنگ و تمدن اسلامی فلسفی ساختن تصوف و خلق تصوف فلسفی است. این پدیده تمدنی تا حد زیادی متاثر از اوضاع سیاسی اجتماعی جهان اسلام در شرق و غرب ان است که همزمان شاهد سقوط شهر ها در شرق و در غرب جهان اسلام بواسطه نزاع داخلی و هجوم خارجی مغول و بدست دولت های صلیی شمال اسپانیا و حامیان اروپایی ان ها بود. در بین چهره های بانی تصوف فلسفی نام ابن سبعین و محی الدین عربی (638-1240م)در خلق اثر رمزی فتوحات مکیه و فصوص در اندلس و عطار(618-1221) و مولوی در ایران می درخشد. عطار با به کارگیری زبان فارسی در بیان مفاهیم صوفیانه اثارکلاسیک در عرفان و تصوف فلسفی مانند منطق الطیر را خلق کرد. او معاصر خلق شکل متکامل تصوف فلسفی درغرب اسلامی بوسیله ابن سبعین و محی الدین عربی است. زبان مشترک تصوف فلسفی شرق و غرب جهان اسلام رمز و غایت ان شناخت حقیقت مطلق است ،ابن سبعین بنیانگزارتصوف فلسفی هم فلسفه خود را فلسفه حق نامید. فرضیه این تحقیق زمینه مشترک سیاسی اجتماعی مذهبی اقتصادی و کلامی پیدایش طیفی متفاوت ازتصوف فلسفی درشرق وغرب چهان اسلا م است که با پژوهش ومعرفی تصوف فلسفی درغرب جهان اسلام وبررسی اجمالی ان در آثارعطار انجام شده است. پژوهش بررسی مجدد مقالات نویسنده در تحولات فلسفی و کلامی غرب اسلامی و تصوف و عرفان عهد موحدین و حفصیان است ازسال 1381، 1384 است. فایده نظری پژوهش پیدایش فلسفه اندلسی است که در کتاب مولف با همین عنوان تبین شده است دو مکتب عرفانی شرق وغرب جهان اسلامی در پی ساختن الگویی ذهنی بودند که در صحنه تغییرات اجتماعی باحفظ اندیشه اسلامی هویت شخصیتی جوامع اسلامی را در برابر هجوم سیاسی نظامی شرق دور وغرب دور حفظ کنند وتاحدود زیادی رایزنی فرهنگی این عناصراصلی عرفان که دروجود کتبی ان ها که میراث تمدن اسلامی است باقی مانده است. در این کار هویت بخشی به فرد وجوامع عربی و ایرانی و مغربی موفق بوده اند اما درعمل کارکرد زیادی نداشتند وجهان اسلام با تحربه سه وضعیت اندلسی درفضای نابسامان اجتماعی در میان دو هژمونی سیاسی و نظامی اقتصادی دچار فروپاشی و حال فقدان و عدم درزمینه های مختلف زندگی روزمره شد.

بخش مهمی از تاریخ سیاسی مغرب و اندلس ظهور و سقوط دولت های شیعه است. جریان تشیع در اندلس و مغرب در مراحل سیاسی نظامی و اقتصادی با تاسیس دولت های مستقل و حتی امپراطوری همراه است. نخستین این دول دولت علوی ادریسیان است که بدست ادریس اول و به نام علی و با عنایت امام رضا ع که ادریس را نجیب ال محمد نامید در مغرب تاسیس شد اما چون خورشید ان غروب کرد صد سال بعد در اندلس بوسیله بنی حمود از نسل ادریس نجیب ال محمد طلوع کرد و طومار دولت ظالم اموی را به شکل معجزه اسایی درهم پیچید . دولت فاطمیان به نام فاطمه زهرا در افریقیه و مغرب ادنی تاسیس شد و هشتاد سال دوام اورد و سپس به مصر و قاهره منتقل شد و دولت کلبیان در سیسل صد سال به نیابت فطمیان تنها دولت شیعه سیسل است . جانشیان مغربی فاطمیان دولت شیعه زیریان هم حدود نیم قرن به نیابت فاطمیان پرچمدار قدرت تشیع در مغرب اوسط بود و هم زمان یا دولت بنی حمود در اندلس ، در قلعه بنی حماد دولت بنی حماد متمایل به تشیع در مغرب اوسط تاسیس شد . دولت زیریان با شیطنت و توطئه خلافت عباسی تشیع را رها کرد و پرچم سیاه عباسیان را در مغرب برافراشت . دولت بنی حمود در شبه جزیره ایبری چهل سال حکومت کرد و توطئه مداوم خلافت عباسی و دولت نیابتی ان ها مرابطین باعث از بین رفتن بنی حمود شد و سرانجام دولت موحدین طومار دولت مزدور مرابطین را درهم پیچید و امپراطوری یک صد ساله موحدان را در مغرب و اندلس روی کا ر اورد . برخی این دولت ها در مراحلی تشیع خود را پنهان می کرده اند اما در شعائر و مسکوکات و اثار تاریخی ان ها هنوز نمادهای تشییع وجود دارد . مقاله حاضر تلخیص و تحریر کتاب دولت های شیعی در مغرب و اندلس براساس کتاب المعجب فی تلخیص اخبار المغرب است که بوسیله مولف ترجمه و شرح شده است (1389) المعجب نخستین کتاب در تاریخ دول شیعه در مغرب و اندلس است . المعجب به زبان انگلیسی با عنوان امپراطوری موحدان در 1970 میلادی به انگلیسی منتشر شده است . ونیز تلخیص و تحریر کتاب تاریخ تشیع در اندلس و مغرب و افریقیه 1395و کتاب تاریخ تحلیلی اندلس و کتاب تاریخ تحلیلی مغرب 1389 و کتاب گردش قدرت در ایبری 1397 و مدخل بنی حمود و مدخل بنی حماد 1384 و مدخل سعدیا ن 1399 در دانشنامه جهان اسلام و مقاله تاریخ محلی سیسل 1389 در کنفرانس تاریخ محلی است. و بخشی از کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی 1397 و کتاب تاریخ سیاسی اجتماعی اندلس 1398 است. مقالات تحولات فلسفی کلامی عهد موحدان و مرابطین 1381 و مدخل ادریسیان در مجموعه تاریخ تشیع دفتر همکاری 1384 است . که با همین عنوان دولت های شیعی در مغرب و اندلس مطالب از این اثار بدون اشاره به این تحقیقات پیشین جمع اوری و مورد انتحال واقع شده است . بخش پایانی تاریخ تحلیلی اندلس 1398 و تاریخ تحلیلی مغرب در ذیل عنوان تاریخ تشیع در اندلس و تاریخ تشیع در مغرب دولت بنی حمود با عنوانسقوط خلافت در قرطبه و ظهور دولت بنی حمود نخستین دولت شیعی در آندلس و اولین دولت علوی اسپانیا و پرتغال قرون وسطی مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله پیچیدگی گردش قدرت در حوزه غرب جهان اسلام است.

فاطمه، علی، حسن ، حسین، نماد تشیع هستند که ذکر آ ن ها در گزاره های متعدد سه سفرنامه غرب جهان اسلام محتاج تحلیل و تبیین انتقادی است، چرا یک حنبلی و دو مالکی بخشی از گزارش های خود را به انوار شیعه اختصاص داده اند، سفر در راس پدید ارهای اجتماعی است .سفربویژه سفرهای معنوی نقش سیاسی اجتماعی در تعیین هویت جوامع ازجمله درشکل گیری و توسعه وپایداری جوامع اسلامی داشته است. این پدیده سیاسی اجتماعی مذهبی که در مطالعات تاریخی قرون وسطی در حد بسیار بالایی عامل اول شکل گیری جوامع شهری است ، تار و پود تاریخ قرون وسطی است .ازجمله این اسفار بین غرب و شرق جهان اسلام رخ داده است پژوهش برای اثبات این معنا سفرنامه هایى که ازدانشمندان غرب اسلامى به جا مانده است را بررسی کرده است . نزدیک هزار سفرنامه غرب اسلامی اکنون موجود است. بررسی اجمالی چندین مورد از این اسفار نشان داد چند موضوع تاریخ ساز وعامل تغییرات اجتماعی درآن ها وجود دارد . از جمله آن ها گزارش نماد های اسلامی در مسیر حج و در حجاز و بویژه درحرم خدا و پیغمبر است. وجه اهمیت رحله مغربی گزارش توصیفی نماد تشیع به عنوان نماد موثر اسلامی در حرمین است مواد پژوهش تحقیق مولف در مورد مدرسه تاریخنگاری افریقیه سال 1381 تا 1384 است که یکی از شیوه های آن رحله است . در مقاله پیدایش تاریخنگاری غرب اسلامی سال 1378به این شیوه با ذکر اجمالی رحله عبدری تیجانی و ابن جبیر و ابن بطوطه اشاره شده است . این آثارمشتمل بر اخبار قابل توجهى مربوط به تشیع است و این مواد پژوهش از سویی بخشی از میراث مکتوب شیعه درغرب اسلامی است و از طرفی تاکید بر اثر نماد اسلامی در هویت اسلامی و استمرار و انتقال و توسعه آن است. موارد مطالعه این پژوهش سفرنامه عبدرى، ابن جبیرو ابن بطوطه است. ازحیث اخبارو میزان توجه به تشیع به ترتیب عبدرى، ابن سعید مغربى، ابن رشید سبتى، ابن جبیر، ابن خطیب، ابن بطوطه وابن خلدون و بلوی و.سفرنامه های دیگر در کتاب پارادایم رحله بررسى شده است. اخبارعبدرى به حدى است که مى توان او را متمایل به تشیع دانست. ابن بطوطه و ابن جبیر متعادل و واقع گرا برخى از مسائل مربوط به تشیع را آوردند. ابن سعید از شرفاء و اخبار اودر مورد تشیع قابل توجه است. ابن خلدون متعصب و اخبار او از تشیع، تندوانتقادى و موضع گیرى سیاسى است.وجه مشترک این آن ها اشاره به جریان و اخبار تشیع به عنوان نماد موثر اسلامی در هویت حج وانسان حرم و جمعیت اسلامی است.درپژوهش نمادهای تشیع رحله ابن جبیر، ابن بطوطه و عبدری به شکل اجمالی تحلیل و تبیین و نقد شده است .فرضیه پژوهش کارکرد سفر نامه های حج مغربی دراستمرار و پایداری بیش از یک هزاره فرهنگ اسلامی وبقای ریشه های نظری تشیع در ادبیات سفرنامه در مغرب است .مفهوم موافق گزارش شیعی این سه سفرنامه تاکید بر اثار خسارت بار حذف اهل بیت در اثر بخشی مفید و ماندگارسفرحج است.

هر سفر یکی از پدیده های اجتماعی با کارکرد ذهنی است و سفر با ذهنیت و ساختاربخشی به ذهن نسبت مستقیم دارد . یکی از اسفار مذهبی و اجتماعی که هویت تاریخی آن به صورت پارادایمی در تاریخ ملل اسلامی و مسیحی ثبت شده است ، پارادایم سفر حج با انبوه مهاجران است . تاریخنگاری این پدیده قرون وسطی منجر به پیدایش سبک رحله نگاری بوسیله دانشمندان و علمای غرب اسلامی شد . ساختارهای ذهنی سفرنامه و رحله حج علمی، اموزشی ، اخلاقی، رفتار شناسی انسان حرم ، شد رحال ، حج ، زیارت ، درک مکان مقدس است و از منابع شناخت وعرفان موثر در دفع انحرافات فرقه ای ساختارشکن در جهان معاصر است . کارکرد طبیعی آن ها درک مکان مقدس بوسیله توسل و ندبه و نمادها ی مذهبی وشعایر و ذکر ومناسک است که فرهنگ مغرب در ابتدای رحلات حجازیه است . زیارتگاه ادریس درشمال و مقبره صحابی پیامبر ابو زمعه بلوی در جنوب مغرب بزرگ نماد الگو های ذهنی سفرنامه های مغربی است اما این ساختارها در شهرهای هدف مکه و مدینه و در میانه مسیر در مصر وشامات بوسیله آنارشی فرق ساختار شکن محجور وهم سو با اقدامات صلیبی برای از بین بردن کارکرد طبیعی حج است . این سفرنامه ها اسناد فرهنگ زیارت با ساختار های ذهنی یادشده است .در حالی که فرهنگ زیارت موجب هم گرایی بیشتر ملل اسلامی است تضعیف آن هم سو با اهداف بلند مدت صلیبی برای مکان مقدس و خدشه در مبانی نظری حج اسلامی بوسیله فرقه حاکم در حرمین است .مسئله تاریخی قطع حج از بیت المقدس چندین قرن است که با جریانی ازاقدامات نظامی و فرهنگی دولت های صلیبی برای باز کردن آن وتضعیف ساختارهای ذهنی حج و زیارت در رحلات حجازی از مغرب و اندلس همراه شده است . فرضیه ضرورت تحقیق به روش میان رشته ای سفرنامه های حج مغربی درعلوم انسانی برای استحکام وبازیافت حافظه ملل اسلامی در مورد درک حقیقت سیاسی اجماعی حج و زیارت است. انگیزه دینی جنگ های صلببی گه مانند جهاد اسلامی از متافیزیک یکسانی برخوردار بود ، در جنگ اول صلیبی (1905-1099 ) با تصرف اورشلیم محقق شد و تا حدودی مهاجرت دینی به قصد درک مکان مقدس از اروپا به سوی اورشلیم اغاز شد اما این سفرهای زائران مسیحی منجر به بر قراری حج مسیحی نشد و درمقابل شد رحال علمای غرب اسلامی د ر کنار جهاد شدت گرفت و رحله و رکب حج مغربی عامل پیوند معنوی شرق و غرب جهان اسلام شد و تهاجم صلیبی را که دراندلس در حال پیشروی بود در مغرب بزرگ عربی متوقف ساخت. هم سویی حج و جهاد در سواحل مدیترانه غربی نقش استراتژکی دراستقرار و بقای فرهنگ اسلامی داشته است ، شکست نهایی جنگ های صلیبی در سرزمین های مقد س مسیر حج مغاربه برای عبور از شامات هموار شد وسراسر مدیترانه شرقی وغربی درحوزه قدرت راه دریایی حج قرار گرفت . پژوهش بخشی از تحقیقات مولف در غرب اسلامی در مورد شیوه ای از تاریخنگاری مغربی به صورت رحله نویسی از سال 1378 است که در کتاب تاریخ تشیع در اسپانیا و مقاله پیدایش تاریخ نگاری در غرب اسلامی و در کتاب مدخل تاریخ غرب اسلامی و در کتاب پارادایم رحله غرب اسلامی منتشرشده است . گزاره های تاریخی رحله در این پژوهش با تحلیل تاریخی و انتقادی بررسی و براساس الگوی ذهنی که سفرنامه در فرهنگ مردم ایجاد می کند، دسته بندی و معرفی شده است. در واقع سفرنامه ها ی مغربی گزارشی از کارکرد ذهنی اجتماعی پدیده ای سیاسی-اجتماعی در رفتار مردم غرب اسلامی است که هم زمان با جهاددر این منطقه در تعیین سرنوشت ژئوپلیتیکی منطقه نقش اساسی داشته است و در جریان بوده است . .و این که قطع حج مسیحی از اورشلیم زمینه استفاده از این پارادایم ژئو پلیتیکی حج را از دنیای مسیحیت در قلب سرزمین های شرقی سلب کرد و حتی جنگ های دویست ساله صلیبی(1095-1291)هم نتوانست این وضعیت پایدار کارکرد طبیعی سفر های فصلی حج را بزای جوامع غرب مسیحی بازسازی کند و مقابله با تضعیف کارکرد طبیعی پارادایم رحله حج اسلامی پس از نبرد های صلیبی همچنان ادامه پیدا کرده است.

به مجموعه فتوحاتی که در حد فاصل بین سال های 27 تا 50ه جهت فتح افریقیّه صورت گرفت «فتوح افریقیّه» می گویند; که دروازه ورود به مغرب بود و تا دو دهه بعد به تدریج فتح مغرب کامل شد. این فتح کلیدی در مصادر نخستین با تدوین اثر مستقل منعکس شده است زیرا در حقیقت سقوط افریقیه و مغرب در قرون وسطی فروپاشی خاکریز غرب در برابر شرق بود و پیروزی مسلمانان در غرب اسلامی، باعث نهایی شدن تجزیه امپراتوری روم و جدایی ارزشمندترین متصرفات آفریقایی از پیکره آن گردید. فضای جغرافیایی جدیدی، جهت گسترش اسلام و زبان عربی ایجاد شد. پیروزی مسلمانان در غرب اسلامی، باعث شکل گیری مغرب بزرگ عربی - اسلامی شد; این منطقه، بین اروپا و شرقِ جهان اسلام قرار گرفت و جهان مسیحیت به اروپا محدود شد. با فتح مغرب، مسلمانان بر مدیترانه غربی مسلط شدند. فتح مغرب که استمرار فتوحات اسلامی از عصر پیامبر است بوسیله امویان منحرف شد و امویان نظامیان سرسپرده که در نابودی اهل بیتِ پیامبر در خدمت آن ها بودند را به صورت دانه های تسبیح در فتوحاتِ مصر، افریقیّه و مغرب به کار گرفتند و معاویه بن حدیج، سازمان مخفی امویان در مصر را شکل داد و در پوشش فتوحات، مخالفان امویان را حذف می کرد و امر فتوحات که توجیه روانی سیاست های داخلی امویان، بود را بدست گرفت. آن ها با فتوحات مشروعیت حقوقی و فقهی کسب می کردند و عوام و خواص را با پرچم داری فتوحات و معرفی خود به عنوان چهره مجاهدِ فی سبیل الله فریب می دادند; غنایم فتوحات مغرب به شکل ناعادلانه ای به «حزب اموی» تعلق گرفت. .چهره فتوحاتِ دوره اموی، با فاجعه قتل امام حسین( ع )ننگین شد، و اموی سازی فتوحات که از عهد خلیفه سوم اغاز شده بود شدت گرفت و توسعه فتوحات به وسیله حزب اموی علی رغم مخالفت و حوادث خونین در مرکز خلافت، وسیله ای جهت کسب مشروعیت و تحصیل قدرت سیاسی امویان بود. فتوحات بوسیله امویان مورد سواستفاده قرار گرفت با وجود آن که گروهی از صحابه و تابعین مخالف امویان بودند و با اخلاص به قصد جهاد می جنگیدند و نقشی اساسی در گسترش اسلام در بین مردم سرزمین های فتح شده ایفا می کردند. مقاله حاضر که تحریر بخشی از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب و کتاب المعجب فی تلخیص اخبار المغرب است نشان می دهد مفهوم کلیدی گسترش اسلام و روش های آن از ارکان کتاب در بخش فتوحات و والیان است و در از این کتاب استخراج و با چند ارجاع ناقص و تغییرات ظاهری در مصادر و منابع بر اثر ناآکاهی و یا غرض استاد راهنما که هیچ سابقه تحقیق در مغرب و اندلس ندارد و کتاب به رساله دکتری و مقاله تبدیل شده است. مواد پژوهش تاریخ زندگی و سیره جهادی برخی سرداران فتح مغرب است که معتقد به قران و اسلام و جهاد و شهادت بودند و به عنون نمونه انسان مورد توجه قرار گرفته اند. سوال تحقیق این است که ایا واقعا فتح مغرب، اسلامی بود، و فرضیه تحقیق این که حزب اموی فتوحات را از روح اسلامی آن اهل بیت جدا کرد و بنیان ظلم و بی عدالتی در تاریخ اسلام را بنا کرد. تحقیقاتی با عناوین فتح اسلامی مغرب و چگونه اسلام به مغرب رسید انجام شده است اما این تحقیقات یک جانبه و بدون در نظرگرفتن تغییرات اسلامی در روند فتوحات است و مطالب یکسانی را به صورت سال شمار فتوحات در مغرب را از بیان ابن عبد الحکم، بلاذری، واقدی تکرار کرده اند که با فتح برقه مرز مصر و مغرب شروع شد و با تاسیس قیروان مرحله نخست آن کامل شد. رویکردی که مطالعه فتوحات و شیوه های ان را از سایر تحقیقا ت متمایز می نماید و اصالت آن را تایید می کند این است که فتح مغرب به شیوه سلسله عملیات نظامی در چند مرحله صورت گرفت و در واقع فتح اسلامی در مغرب از فتح اسلامی به فتح اموی تغییر جهت داد. این کار فتح مجدد یک منطقه قبلا بوسیله دولت حضرت علی (ع ) و سپس امویان در مصر رخ داد و حزب اموی با حذف چناح علوی جریان فتوحات را به نفع خود مصادره کرد. تحقیقات فتوحات در سایه نفوذ شخصیت انسانی و اسلامی و اخلاقی برخی سرداران فتح است. در این دو قرن سی و شش والی اموی و عباسی ، 134 سال حکومت کردند و شیوه های گسترش اسلام در جهارجوب جنگ و فرهنگ غارت عربی و با نفوذ آن رقم خورد. بنابر فرضیه مطرح در کتاب تاریخ تحلیلی مغرب تسامح و شعار آزادیخواهی و مساوات و مبارزه با ظلم بویژه از سوی خوارج و ادریسیان و فاطمیان باعث جذب بربر و طمع اقتصادی و غنیمت سران اموی فتح و نظامی گری امویان و تبلیغ واقعی اسلام و قران بوسیله سردارانی چون موسی بن نصیر و برخی صحابه و تابعین، و شیوه محبت اهل بیت ادارسه و مهدویت فاطمیان در کنار شهرسازی و استقرار جعیت اسلامی با تاسیس شهرهای اسلامی از جمله شیوه هایی است که در قالب آن ها فتح وگسترش اسلام در مغرب اسلامی در دو قرن نخست هجری هموار شد. این فرضیه از کتاب تاریخ تحلیلی مغرب (1389)انتحال شده است و عنوان رساله دکتری قرار گرفته است. پژوهش میان رشته ای جامعه شناسی سیاسی تغییرات سیاسی مذهبی مغرب در دویست سال با تحلیل انتقادی گزاره های تاریخی است.