اسلام و پژوهش های مدیریتی

مبانی ارزش شناختی علوم انسانی اسلامی گزاره هایی ارزشی هستند که توجه به آنها و پذیرش آنها در تبیین، پیش بینی و هدف گذاری کنش های انسانی نقش ایفا می کنند. مبانی ارزش شناختی علوم انسانی در دانش مدیریت اسلامی ماهیت ارزش ها، طبقه بندی و انواع ارزش ها، معیار و ملاک ارزش ها، و جایگاه متافیزیکی ارزش ها را نشان می دهند. این پژوهش با به کارگیری روش «توصیفی تبیینی» و جمع آوری داده ها به شیوه «اسنادی کتابخانه ای»، به بررسی نظرات علامه مصباح یزدی در رابطه با مبانی ارزش شناختی در دانش مدیریت اسلامی پرداخته است. سؤال اصلی این است که از منظر علامه مصباح یزدی، مبانی ارزشی برخاسته از جهان بینی اسلامی کدام است؟ و کاربست آنها در شئون گوناگون مدیریت چگونه است؟ یافته ها نشان داد مبانی ارزش شناسی اسلام در حوزه مدیریت، شامل جامعیت ارزش ها، قابلیت تبیین، برخورداری از انسجام درونی، و اصالت سود نامحدود اخروی است. ارزش مدنظر در مدیریت اسلامی، ارزش اخلاقی است؛ یعنی ارزشی که در خصوص اخلاق مطرح می شود و موضوع آن نیز رفتار اختیاری انسان است. ارزش ها با داشتن خاصیت کنترل کنندگی و نظارتگری، به مثابه اساس رفتار، مشرف بر رفتارهای مدیران هستند و به حرکت آنها جهت می بخشند. معیار و ملاک ارزشمندی عمل یک مدیر، رضایت الهی و نزدیک شدن به خداوند است. به کارگیری مبانی ارزش شناسی، هم اثربخشی مدیریتی به همراه دارد و هم در سطحی بالاتر، به تکامل روحی و معنوی انسان کمک می کند.

امیر مؤمنان علی(ع) در خطبه 50 نهج البلاغه شروع فتنه در جامعه را با تبعیت از هواهای نفسانی و احکامی که مخالف با شرع و کتاب خداست می دانند. یکی از انواع فتنه ها بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) تقسیم بیت المال بین مردم بود که حاکمان وقت اقدام به تشکیل «دیوان عطایا» نمودند. هدف آنها از این کار اختصاص سهم بیشتری از بیت المال به خواص جامعه بود. امیر مؤمنان(ع) بعد از قرار گرفتن در مسند حکومت، سخن از محو این دیوان گفتند و در عمل، بیت المال را به صورت مساوی تقسیم و دست زیاده خواهان را از بیت المال کوتاه نمودند. پاداش ها و مزایا و حقوق نجومی در عصر حاضر، همان دیوان عطایاست که می بینیم برخی مدیران نسبت به مردم و سایر کارمندان و کارگران سهم بیشتری را از بیت المال برداشت می کنند. این مقاله وجوه اشتراک این دو را ذکر کرده است. مقام معظم رهبری بارها بر متخلف بودن نجومی بگیران و گناه بودن این زیاده خواهی و لزوم برگرداندن برداشت های نامتعارف تأکید نموده است. بنا بر گزارش دیوان محاسبات کشور، بخشی از مبالغ نامتعارف به خزانه دولت برگردانده شده است. این مقاله به صورت تطبیقی، تصویب قوانینی را که برخلاف شریعت اسلامی و سیره پیشوایان در زمان قدیم در جامعه اجرا شده بررسی کرده و وظیفه حاکم و دولتمرد را در این باره معین نموده است. روش پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و از منابع کتابخانه ای استفاده شده است.

آنچه در سازمان های امروزی با عناوین «رقابت»، «رشد» و «سودآوری» اتفاق می افتد، به شدت نگران کننده است. این نگرانی ناشی از عبور سازمان ها از خط قرمز اخلاق است. کاهش اعتماد مردم نسبت به رعایت جنبه های قانونی و اصول اخلاقی توسط مدیران و سازمان ها، اهمیت ورود اخلاق در عرصه سازمان ها را دوچندان می کند که این خود مستلزم شناسایی ابعاد و مؤلفه های اخلاق حرفه ای در گام نخست و همچنین ارائه الگوی استقرار اخلاق حرفه ای در سازمان ها در گام بعدی است. این در حالی است که تلاش های علمی چند دهه اخیر نیز نتوانسته است به صورت واضح و مشخص الگویی را در این زمینه ارائه نماید. نکته مهم دیگر اینکه الگوهای ارائه شده در غرب، لزوماً هم سنخ با مفاهیم، ارزش ها، آداب و رسوم و فرهنگ ایرانی اسلامی نیست و شاید در برخی جهات نیز دارای تضاد باشد. همچنین معیارهای مشخصی در خصوص ارزیابی این الگوها به صورت منسجم وجود ندارد که بتوان جنبه های گوناگون آن را سنجید، به ویژه که الگوها در فرهنگ غرب طراحی و تبیین شده باشد. در این پژوهش، پس از بررسی و مطالعه کتابخانه ای، پنج الگوی استقرار اخلاق حرفه ای در سازمان شناسایی، و همچنین مجموعه معیارهایی که نشان دهنده جامعیت الگوهاست، احصا گردید. در ادامه با استفاده از نظر خبرگان حوزه اخلاق سازمانی و فن «تحلیل سلسله مراتبی فازی»، به میزان اهمیت معیارها و در نهایت، الگوهای شناسایی شده پرداخته شد. با توجه به نزدیکی نظرات کارشناسان و خبرگان در اولویت بندی معیارها و در نتیجه گزینه ها، می توان الگوی حسینی و عباسی را با انجام تغییرات و ایجاد بهبود، به مثابه الگوی مطلوب سازمان های کشور در نظر گرفت.

اخلاق کار اسلامی نقش مهمی در رضایت شغلی کارکنان دارد. هدف اصلی پژوهش مطالعه تأثیر اخلاق کار اسلامی بر رضایت شغلی کارکنان است. روش پژوهش از نوع «فراتحلیل» بوده و در بازه زمانی 1389-1400 به روش «نمونه گیری تعمدی» با حجم نمونه 23 سند «پیمایشی» است. نتایج نشان می دهد بین اخلاق کار اسلامی و رضایت شغلی رابطه معنا داری وجود دارد و مقدار اثر کلی آن برابر با 39/0 درصد است. هرچه اخلاق کار خلاق اسلامی در سازمان ها تقویت شود به همان میزان رضایت شغلی نیز بهتر خواهد شد. در این میان مؤلفه های اخلاق کار، ازجمله تمرکز کاری (41 درصد)، روابط شغلی (38 درصد)، سختکوشی (26 درصد)، روح جمعی و مشارکت (18 درصد)، تعهد شغلی (27 درصد)، و تأخیر لذت (38 درصد) بر رضایت شغلی تأثیر معنا داری داشته است.

امروزه روش شناسی مباحث علوم و معارف قرآنى و روش هاى تفسیرى مفسران یک ضرورت غیر قابل انکار است. این نوشتار درصدد است تا با تعمق در یکی از منبع گرانسنگ «مدیریت و فرماندهى در اسلام»، نوشته آیت الله مکارم شیرازی ابعاد و روش های استفاده شده در این کتاب در موضوع «فرماندهی و مدیریت» را شناسایی، استخراج، طبقه بندی و شرح و تفسیر نماید. این مطالعه از نظر هدف «کاربردی»، و از نظر ماهیت «کیفی» است و رویکردش روش «تحلیلی توصیفی» بوده که با استفاده از منابع کتابخانه ای به پژوهش پرداخته است. نتایج تحقیق حاضر حاکی از تأثیر جهان بینی انسان ها در روش زندگی، در امان ماندن قرآن از گرفتاری در دام رکود و درجازدگى، بهره گیرى درست و روشمند از روش «جرى و تطبیق»، نمایاندن چهره اى نو و متناسب با نیازهاى روز از قرآن با تفسیر «عصری و روزآمد» است.

امروزه بیش از هر زمانی دیگر، «دانش» و «مدیریت دانش» در سازمان ها اهمیت یافته و از دانش به مثابه عامل حیات بخش و مزیت رقابتی یاد می شود. «مدیریت دانش» به معنای خلق، نگهداری، سازمان دهی، ترویج و به کارگیری دانش است. هدف از پژوهش حاضر تبیین مبانی مدیریت دانش با استفاده از روش «توصیفی تحلیلی» و رویکرد اسلامی است. یافته های تحقیق نشان می دهد توجه به مبانی مدیریت دانش می تواند بینش، گرایش و کنش مدیران را نسبت به دانش و چگونگی مدیریت آن تحت تأثیر قرار دهد. براساس مبانی هستی شناسانه، دانش نعمتی الهی است و خداوند منبع حقیقی و نهایی دانش به شمار می ود. با نگاه انسان شناختی، انسان موجودی است جست وجوگر که خداوند غلبه بر جهل و کشف رموز جهان را در فطرت او نهاده است. از این منظر، انسان موجودی است مکلف که دانشِ وی محدود بوده و دانشْ مبنای تکلیف و معیاری برای شایستگی او تلقی می گردد. براساس مبانی معرفت شناسی، دانش به «حسی و تجربی»، «عقلی و نقلی»، «قلبی و شهودی»، «آفاقی و انفسی» قابل دسته بندی است. به لحاظ مبانی ارزش شناسی، دانش را می توان به «ابزاری و غایی»، «دنیوی و اخروی»، «فکری و معنوی»، دسته بندی و تجزیه و تحلیل کرد.