اسلام و پژوهش های مدیریتی

نظریه های زیادی در حوزه رهبری از سوی نظریه پردازان مدیریتی ارائه شده و هر کدام خواسته اند بر اساس سطح بالای تأثیر گذاری و موفقیت مدیران در وظیفه رهبری، نظریه ای را تبیین و ارائه کنند. بی تردید، یکی از رهبران موفق در سطح ملی، که درخششی بین المللی داشت و با نفوذ معنوی و عمیق خود، توانست انقلابی عظیم و تحولی شگرف در ایران ایجاد کند، امام خمینی ره است. مسئله اصلی این نوشتار عبارت است از اینکه شیوه رهبری امام خمینی ره در سطح ملی چگونه است؟ فرضیه تحقیق عبارت است از اینکه امام خمینی ره، رهبری مردمی و رفتارهای ایشان منبعث از خدامحوری و بصیرت است. روش حاکم بر این تحقیق بر نقل و تحلیل عقلی استوار است. در این روش، که از سنخ روش تحقیق «کیفی» است، تحلیل و تفسیر متن و سند براساس گفته ها و نوشته های بر جای مانده از امام خمینی ره و نیز خاطراتی که دیگران از ایشان نقل کرده اند، انجام می شود. در این روش، از مبانی فکری، نظری و عملی امام خمینی ره، سه مؤلفه « بصیرت، خدامحوری، مردمی بودن» کشف گردیده و از طریق ارتباط مفهومی میان این سه، الگوی رهبری ایشان در سطح ملی به دست آمده است این الگو، شیوه رهبری ایشان در سطح ملی را روشن می سازد. بر اساس این الگو، سه مؤلفه بینشی، گرایشی و رفتاری برای رهبری امام خمینی ره در نظر گرفته می شود و برخی جلوه های رفتاری نیز با توجه به قضایایی از رهبری مردمی ایشان نقل می گردد.

در جامعه اسلامی، شیوه مدیریت نیز باید متناسب با باورها و ارزش های اسلام شکل بگیرد. هدف این مقاله آن است که بتواند راه کاری برای اداره بهتر سازمان ها بر اساس باورهای اسلامی ارائه دهد. روش تحقیق حاضر از نظر اهداف، کاربردی بوده و از نظر داده کیفی، و بر ابزار کتاب خانه ای متکی است. همچنین با توجه به راهبرد این تحقیق، که درصدد توصیف یک موضوع است، نه درصدد شناسایی علّی و تحلیلی، تحقیق توصیفی است. در این تحقیق، با روش «تفسیری تحلیلی» از منابع اسلامی برای دست یابی به نتیجه استفاده شده است. در این مطالعه، بر اساس دسته بندی پذیرفته شده در دانش مدیریت، مؤلفه های تأثیرگذار در مدیریت جهادی قابل شناسایی بوده و با مستندات دینی تقویت شده اند. بر این اساس، مدیریت جهادی آثار یک سیستم را داراست. نتایج این تحقیق بیان گر آن است که مدیریت جهادی سیستمی دارای سه مؤلفه اساسی است. ابتدا تعیین رسالت و فلسفه وجودی سازمان، و سپس ساختار تحقق اهداف شکل می گیرد. در نهایت، نظام ارزش ها، شکل می گیرد که مؤلفه های آن چارچوب رفتاری و فرهنگی مدیران را شکل می دهد. مؤلفه های این نظام می تواند رفتار مدیران جهادی را شکل بدهد، به گونه ای که سازمان های جامعه اسلامی متناسب با شرایط بومی و دینی شکل بگیرد.

پاسخگو بودن نظام اداری، نهادها و مدیران دولتی به عنوان امری منطقی و عقلایی، از دیرباز مطمح نظر صاحب نظران بوده ، اما چگونگی تحقق، انواع و چارچوب آن با وجود نوسان هایی در ادوار گوناگون، سیر تکاملی داشته است. در این بین، نظریه های مدیریت دولتی، که یکی از حوزه های عهده دار بحث نظری درباره این مهم است علی رغم تفاوت هایی در جزئیات- بر پاسخگو بودن مدیران دولتی و نهادهای دولتی و نظام اداری در برابر قانونگذار و پاسخ گویی مجریان و قانون گذاران در برابر مردم تأکید دارد. این مقاله با استفاده از روش «تحلیلی- توصیفی» مبتنی بر متن پژوهشی، نامه 53 «نهج البلاغه» را به عنوان متنی حاکمیتی برای دست یابی به چارچوبی پاسخ گویی نظام اداری بررسی کرده است. یافته های تحقیق نشان می دهد چارچوب کلان پاسخ گویی نظام اداری افزون بر چیستی سه جزء، چرایی، چگونگی و مرجع پاسخ گویی را در بر می گیرد. روشن است که میان این چارچوب ها، فنون و روش های پاسخ گویی تفاوت جدی وجود دارد .

ارزشیابی خط مشی عمومی، نقش کلیدی در مدیریت مسائل عمومی دارد و متضمن ارائه منطق درست و متناسب در مواجهه با آنهاست. ارزشیابی زمانی می تواند این نقش را ایفا نماید که با روش های دقیق، متناسب و جامع صورت گیرد. در ادبیات رایج خط مشی عمومی، روش هایی برای ارزشیابی ارائه شده، اما با رویکرد اسلامی، در این زمینه کاری صورت نگرفته است. در این تحقیق، به منظور معرفی روش های ارزشیابی خط مشی عمومی با رویکرد اسلامی، قرآن کریم با روش «استنباطی- تحلیلی» مطالعه شده که حاصل آن شش قسم روش ارزشیابی برای خط مشی عمومی است.

یکی از مباحث مهم بشریت اصول و روش های مدیریتی است. هر ملتی در سایه مدیریت کارآمد و پویا، سعادت واقعی را به دست خواهد آورد. مباحث سنتی و جدید مدیریت بر پارادایم «سود و افزایش تولید» استوار است و با وجود موفقیت هایی که دنیای غرب از این موضوع به دست آورده، هنوز دارای معضلات شدید و متعددی است که تک بعدی نگریستن و بی توجهی به معنویات از جمله مشکلات آن به شمار می آید. با این وصف، این مقاله با هدف بررسی شایستگی ها و صلاحیت های لازم برای مدیران به منظور تصدی پست های مدیریتی در نظام اسلامی با تأکید بر آیات و روایات تهیه و تدوین شده است. روش تحقیق این مقاله «توصیفی تحلیلی» است و از منابع و متون کتاب خانه ای برای گردآوری و بررسی اطلاعات استفاده شده است. مبنای نظری تحقیق حاضر، آموزه های اسلامی و متون و منابع معتبر بوده است. یافته های تحقیق حاضر در زمینه کسب شایستگی ها و شاخصه های لازم برای مدیران در نظام اسلامی، که مستخرج از متون معتبر و اسناد ارزشمندی همچون قرآن کریم و نهج البلاغه بوده ، عبارت است از: ایمان به قادر مطلق، داشتن تربیت اخلاقی و ایمانی، شرح یا سعه صدر، مسئولیت پذیری، اهتمام به ارشاد در مسیر سعادت، محبت رحیمانه، قانونمندی و پرهیز از خودمحوری و قانون گریزی، عدالت محوری و ظلم ستیزی، حسن شهرت، داشتن بصیرت و دوراندیشی، تخصص، اعتدال و میانه روی و رعایت انضباط اقتصادی.

هدف تحقیق حاضر بررسی روابط بین ارزش های اسلامی، رفتار شهروندی سازمانی و وجدان کاری است. جامعه آماری پژوهش شامل 256 تن از کارکنان مدیریت درمان تأمین اجتماعی استان کرمان است که از میان آنها، نمونه ای به حجم 153 تن به روش «تصادفی ساده» انتخاب شد. محقق پس از انجام تحلیل عاملی در زمینه پرسش نامه های سه گانه، از 32 سؤال برای جمع آوری داده ها استفاده کرده است. در این تحقیق، از الگوی روابط ساختاری برای تحلیل داده ها استفاده گردید. برای تعیین روایی و اعتبار پرسش نامه، از «روایی محتوا» و «ضریب آلفای کرونباخ» استفاده گردید که مقدار آن برای پرسش نامه «ارزش های اسلامی»، 846/0 ؛ پرسش نامه 16 سؤالی «وجدان کاری کاستا و مک کرای»، 92/0؛ و برای پرسش نامه «رفتار شهروندی سازمانی پودساکف و همکاران» برابر با 89/0 به دست آمد. برای تحلیل داده ها و انجام آزمون فرضیه ها و سایر تحلیل های این پژوهش، نرم افزار آماری «AMOS» به کار گرفته شد. نتایج نشان داد بین ارزش های اسلامی و وجدان کاری رابطه معناداری وجود هست. همچنین بین وجدان کاری و رفتار شهروندی سازمانی نیز رابطه معناداری به چشم می خورد. و از سوی دیگر، چون بین ارزش های اسلامی و رفتار شهروندی سازمانی نیز رابطه معناداری وجود دارد، نقش میانجی وجدان کاری نیز تأیید گردید.