اسلام و پژوهش های مدیریتی

«مدیریت جهادی» مفهومی نوظهور است که رهبر معظم انقلاب در نام گذاری سال 1393 از آن استفاده کرده، آن را به همراه «عزم ملی»، راه گشای حل مشکلات فرهنگی و اقتصادی معرفی نمود. با طرح این مفهوم، موضوع اصلی این پژوهش آن است که «مدیریت جهادی» چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ برای پاسخ به این سؤال، این مقاله کوشیده است با روش «استنباطی» و با مراجعه به قرآن و بررسی آیات مربوط به جهاد، ویژگی هایی برای جهاد استخراج کند. با بررسی این ویژگی ها و با تحلیل مفهوم «مدیریت»، تلاش شده است ویژگی های مربوط به جهاد با موضوع مدیریت تطبیق داده شده، مشخصه های مدیریت جهادی از منظر قرآن استخراج شود. بر اساس یافته های تحقیق، مشخصه های مدیریت جهادی قابل تقسیم به دو دسته «صفات مدیر جهادی» و «ویژگی های اقدامات مدیریتی» است. از دسته اول، می توان به اخلاص مدیر، باور و اعتقاد به وعده ها و دستورات الهی، دل نبستن به شیوه های غیردینی مدیریت، و داشتن روحیه صبر و تحمل در مدیریت اشاره کرد. دسته دوم نیز مشتمل بر سه ویژگی پرداختن به چالش ها و مشکلات، شیوه های نو در اقدام و عمل، و رعایت قواعد و اصول دینی است.

موضوع «عدالت» از دیرباز، جزو مهم ترین مباحث و دغدغه های بشر و اندیشمندان علوم گوناگون بوده است. عدالت حیات و بقای نظام های اجتماعی، همچون سازمان را استمرار می بخشد و عناصر سازمانی را در کنار یکدیگر منسجم می سازد، در حالی که بی عدالتی موجبات جدایی و اضمحلال آنها را فراهم می آورد. از سوی دیگر، یکی از وظایف اصلی مدیریت، انگیزش کارکنان است؛ یعنی ایجاد و یا تقویت نیروی درونی در کارکنان که موجب بروز و تداوم رفتارهای خاصی می گردد. مهم ترین عاملی که باعث ایجاد انگیزه در کارکنان می شود عدالت است. هر سه نوع عدالت (توزیعی، رویه ای، مراوده ای) اثری مستقیم بر انگیزش منابع انسانی دارند. این پژوهش برآن است با رویکردی «توصیفی-تحلیلی» به تبیین تأثیر «عدالت توزیعی» بر انگیزش منابع انسانی در سازمان از نگاه «نهج البلاغه» بپردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که «عدالت توزیعی» به معنای «عادلانه بودن در تقسیم کار و گزینش نیروی انسانی، پرداخت ها، توزیع پاداش ها و اعمال تنبیهات» تأثیری مستقیم بر انگیزش منابع انسانی در سازمان می گذارد.

تمرکز، رسمیت و پیچیدگی، به عنوان مهم ترین ابعاد فرایند تحلیل ساختاری یک سازمان به شمار می آیند. از این رو، تجزیه و تحلیل و بررسی دقیق آنها در ایجاد ساختار سازمانی و مدیریت اثربخش سازمان نقش مهمی دارد. هدف این مقاله، بررسی و تحلیل ابعاد ساختاری مرکز فرهنگی و هنری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است؛ مرکز فرهنگی هنری که با هدف بسترسازی برای تبلیغ مؤثر و فراگیر با استفاده از ابزار هنری تشکیل گردیده است. در این راستا در محورهای آموزشی، نشست های تخصصی، تشکیل جلسات با طلاب هنرمند و بهره گیری از هنر در تبلیغ و ارائه راه کارهای هنری در تبلیغ دینی، فعالیت هایی انجام می دهد. برای شناسایی ابعاد ساختاری، از جمله تمرکز، رسمیت و پیچیدگی، به عنوان ابعاد ساختاری و بعد مکانیکی یا ارگانیکی مرکز فرهنگی هنری، از پرسش نامه استاندارد استفاده شده است. نتایج تحقیق بیانگر این است که مرکز فرهنگی هنری، به سمت یک ساختار ارگانیک گرایش دارد. همچنین، تحلیل ساختاری این مرکز نشان می دهد که این مرکز، سازمانی با تمرکزگرایی متوسط، رسمیت متوسط رو به بالا و پیچیدگی متوسط رو به پایین است.

یکی از مهم ترین وظایف مدیریت، برنامه ریزی است که در منابع و آموزه های اسلامی نیز بر آن تأکید شده است. دست یابی به اهداف سازمانی در برنامه ریزی از راه های متعددی امکان پذیر است. در دیدگاه مادی و غیر الهی، تنها راه رسیدنِ به اهداف مهم است، اما اینکه از چه راهی و با رعایتِ چه اصول و قواعدی، چندان اهمیتی ندارد؛ چنانکه پیروان ماکیاول معتقدند: برای رسیدن به اهداف، می توان تمامِ ابزارها و وسایل را توجیه کرد! اما در دیدگاه اسلامی، به ویژه قرآن کریم، برای دست یابی به اهداف، اصول و قواعد متعددی را باید رعایت کرد که چه بسا رعایت این اصول و قواعد مهم تر از دست یابی به اهداف باشد. با توجه به تبیین نشدن این اصول و قواعد، پژوهش حاضر با روش «توصیفی- تحلیلی»، با بررسی و مطالعه دقیقِ قرآن کریم، به تبیین اصول حاکم بر مسیر دست یابی به اهداف در برنامه ریزی از منظر قرآن کریم پرداخته و اصولی همچون «مشروعیتِ ابزار و وسیله»، «تلاش و کوشش»، «اجتناب از عجله و شتابزدگی»، «امداد های غیبی»، «توکل»، «توسل»، «امید» و «صبر و استقامت» را به عنوان اصول حاکم بر مسیر و راهِ دست یابی به اهداف در برنامه ریزی تبیین نموده است.

با وقوع انقلاب اسلامی، نقش روحانیت خود را در حدوث انقلاب بسیار برجسته و متمایز نشان داد، اما بعد از انقلاب، بررسی سازوکارهای اثرگذاری مطلوب حوزه علمیه در تدوین، اجرا و ارزیابی خط مشی های کشور، آنچنان که شایسته بوده به صورت جدی مطمح نظر واقع نشده است. این رساله به دنبال تبیین سازوکارها و چگونگی تأثیرگذاری حوزه علمیه در تدوین خط مشی های عمومی و تأثیرگذاری حوزه علمیه در اجرای آنها و همچنین ارزیابی خط مشی های عمومی از منظر مقام معظم رهبری است. جهت گیری پژوهش حاضر بنیادی است و در زمره پژوهش های «کیفی» قرار دارد و از میان انواع راهبردهای پژوهش کیفی، راهبرد «نظریه پردازی داده بنیاد» انتخاب گردیده است. مهم ترین یافته های این تحقیق حاکی از آن است که اثرگذاری حوزه علمیه بر فرایند خط مشی عمومی مستخرج از بیانات مقام معظم رهبری از طریق عوامل تدوینی، عوامل اجرایی و عوامل مربوط به ارزیابی است.

امروزه تأکید بر دانش و اطلاعات از اساسی ترین مشخصه های سازمان های هوشمند به شمار می رود. بی تردید، توجه همه جانبه به علوم سازمانی، موجب تعالی نیروهای انسانی درون سازمان ها و نیروی محرکی برای دستیابی به اهداف بلندی است که جوامع برای تعالی و رشد خود ترسیم کرده اند. یکی از این علوم سازمانی، «مدیریت دانش» است. «مدیریت دانش» فرایندی نظام مند در احصا، ذخیره سازی، بازیابی و توزیع دانش افراد درون سازمان برای استفاده همگانی به منظور ارتقای کیفیت و کارایی در تصمیم گیری هاست. در این میان، حافظه و سابقه تاریخی جوامع در روی آوردن به چنین رویکردهایی از جایگاه بالایی برخوردار است؛ بدین معنا که ارزش و اهمیت بالایی که جوامع به طور ذاتی برای علم و دانش قائل هستند، خود زمینه ساز اقبال شایسته تر به این علوم خواهد بود. این مقاله کوشیده است تا با تکیه بر آیات نورانی قرآن و روایات ائمه معصوم علیهم السلام ریشه های دینی دانش و روند منطقی را، که امروزه از آن به نام «مدیریت دانش» نام برده می شود، بررسی و تحلیل کند.