مطالعات تاریخ اسلام

تثبیت جریان غالب حکمت متعالیه پس از گذشت چهار سده، مرهون حکیمانی است که در بستر شرایط سیاسی و اجتماعی قاجاریه توانستند زوایای روشن و تاریک این مکتب جامع بر قرآن و برهان از یک سو و کلام و عرفان از سوی دیگر را رقم بزنند. این رهاورد محصول کوشش فلسفی متفکرانی چون ملا علی نوری خلف بیدآبادی بزرگ ترین اعجوبه مدرس معارف حکمی و دانش های عقلی است که با گذر از یک دوره فترت دویست ساله توانست ابعاد و زوایای متعدد شاهکار حکمی تشیع را در بستر مکتب فلسفی اصفهان مکشوف کند و در ادامه نیز با فراهم شدن موقعیت های مناسب و شایسته این جریان حکمی، در قالب مکتب های فلسفی سبزوار، تهران و غیره به شکوفایی برسد. به روش تحلیل تاریخی، نقش آفرینی روحانیت شیعه، حمایت و علاقه شاهان قاجار از نشر معارف عقلی و فراهم شدن بستر فرهنگی-سیاسی در این برهه همچنین آشنایی با دوران خرد بنیان غرب مدرن موجب گشتند تا بارقه های درخشان این مکتب حکمی پس از یک دوره توقف، توسط حکیمان متاله نسلی پس از نسل، به بلوغ و بالندگی برسد .

باستان گرایی از جمله جریان های فرهنگی است که طی سده اخیر نقش مهمی در تغییر هندسه ارزش های حاکم و بروز آشوبناکی در ساخت فرهنگی-سیاسی جامعه داشته است. از این رو، در مقاله حاضر ضمن شناسایی این پدیده و مؤلفه های آن، به بررسی گرایش جوانان شهر تهران به باستان گرایی پرداخته شده است. برای گردآوری داده ها در بخش تاریخی از روش اسنادی و کتابخانه ای و در بخش میدانی از شیوه پیمایش و ابزار پرسشنامه استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده ها نیز در بخش تاریخی با بهره مندی از روش تحلیل محتوای کیفی و در بخش میدانی با روش آماری صورت گرفته است. نتایج تحقیق گویای آن است که امروزه در میان نسل جوان، باستان گرایی در سطح زیاد وجود دارد. بر این پایه، از نظر میزان باستان گرایی 8/0 درصد از جوانان شهر تهران در سطح بسیار کم، 2/17 درصد در سطح کم، 31 درصد در سطح متوسط، 4/29 درصد در سطح زیاد و 6/21 درصد در سطح بسیار زیاد قرار دارند.

برآمدن صفویان و تحولات بنیادین شکل گیری یک امپراتوری، توجه اروپاییان را در مدتی کوتاه به ایران معطوف کرد. این دوره همزمان با پیشرفت های دانش نقشه نگاری در اروپا و ثبت دقیق مکان های جغرافیایی، از جمله سرزمین های آکنده از ثروت شرقی بود. این پژوهش با روش تحقیق تاریخی، به دنبال یافتن پاسخ این پرسش اصلی است که آیا قلمرو ایران و مفهوم آن در دوره نخست حکومت صفوی، در نقشه های اروپاییان متأثر از واقعیت های سیاسی، جغرافیایی و نیز مقاصد حکومتگران ایرانی ثبت شده است؟ بدین منظور هفت نقشه (1511-1600م/ 907-1008ق) گزینش، توصیف و مطابقت داده شده است تا تصویری روشن از انعکاس قلمرو جغرافیایی و مفهوم سیاسی ایران در عصر صفویه در این اسناد به دست آید. نتایج نشان می دهد همسویی معنادار (غیرمستقیمی) میان اراده شاهان صفوی با اهداف سفارش دهندگان اروپایی نقشه ها وجود دارد.

انقلاب مشروطیت به رغم مطالعات گسترده، در برخی موضوعات از جمله نقش برخی کنشگران سیاسی و عناصر متنفذ محلیِ دور از کانون های مشروطیت، به بررسی بیشتری نیاز دارد. در این راستا دو شخصیت سیاسی زنجانی، میرزا ابوالمکارم و ابوطالب موسوی از جمله کنشگران دوره مشروطه به شمار می روند که تاکنون به جز اشاره های کوتاه منابع عمومی، کارنامه شان مورد بررسی قرار نگرفته است. برادران زنجانی با فراز و فرود در مواضع و چرخش های سیاسی، در مقابل دو جریان مشروطه خواهی و ضدّ مشروطه نقشی شایسته بررسی ایفا کردند. در این پژوهش با بهره گیری از منابع اصیل، روزنامه ها و اسناد جدید و با استفاده از روش توصیفی-تبیینی به بررسی کارنامه و مواضع سیاسی این دو شخصیت زنجانیِ عصر مشروطه پرداخته شده است. مدعای نگارندگان پژوهش این است که مشروطه خواهی میرزا ابوالمکارم متأثر از ملاحظات و رقابت های طبقاتی با خاندان ها و علمای نوظهور زنجان بود. مواضع ضدّ مشروطه میرزا ابوطالب نیز به سبب نزدیکی به دربار، رقابت با علمایی چون بهبهانی و مشروعه خواهی حاصل شد. این مواضع به تثبیت موقعیت میرزا ابوالمکارم در زنجان و قتل میرزا ابوطالب در تهران انجامید.

جنبش آلاش در اوایل سده بیستم میلادی توسط گروهی از روشنفکران قزاق در مستملکات آسیایی امپراتوری روسیه شکل گرفت، در پی تحولات سال 1917 هیئتی سیاسی یافت و حکومت «آلاش اوردا» از دل آن زاده شد. حاکمیت روس ها به خصوص سیاست آنان در تصاحب اراضی و اسکان مهاجران، قزاق ها را با مسائل تازه ای مواجه ساخت. روشنفکران به عنوان نیروی نوین سیاسی-فرهنگی کوشیدند در برهه انقلاب 1905 و جنگ جهانی اول به سخنگوی مطالبات قزاق ها تبدیل شوند. با بروز انقلاب های فوریه و اکتبر 1917، روشنفکران قزاق با فرصت ها و چالش های پیش بینی نشده ای روبه رو شدند و کوشیدند در فترت پیش آمده، رهبری سیاسی قزاق ها و پی ریزی یک دولت-ملت مدرن را برعهده گیرند. حکومت آلاش -گرفتار میان طرف های درگیر در جنگ داخلی روسیه- می بایست بر مجموعه ای از مشکلات داخلی و رقابت های درونی فائق آید و در عین حال، امکان بهره مندی از حمایت خارجی را نداشت. آلاش اوردا سرانجام در سال 1920 تسلیم بلشویک ها شد. با وجود این ، بازخوانی میراث سیاسی و فکری آن در قزاقستان پس از استقلال همچنان ادامه دارد.

پس از ورود دین اسلام به ایران، زرتشتیان با انگیزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، دینی و اقتصادی به دین اسلام گرویدند. نگارندگان این پژوهش بر آن اند تا با استفاده از رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از منابع تاریخی به بررسی تأثیر انگیزه های اقتصادی زرتشتیان در گروش به دین اسلام بپردازند؛ موضوعی که تاکنون چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که زرتشتیان در سده نخست قمری افزون بر انگیزه های سیاسی، اجتماعی و دینی، بنا به انگیزه های اقتصادی مختلف از جمله سهیم شدن در غنایم جنگی، دریافت مقرری از دیوان عطا، دریافت پول به ازای خواندن نماز، دستیابی به مناصب حکومتی، رهایی از پرداخت جزیه و کاهش میزان خراج، از دین زرتشتی برگشتند و به اسلام گرویدند.